Jan Schubert Cmentarze �o�nierskie bitwy pod Limanow� i �apanowem (2�12 grudnia 1914) Analiza form i przestrzeni Krak�w 2020 Rada Wydawnicza Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego: Klemens Budzowski, Maria Kapiszewska, Zbigniew Maci�g, Jacek M.�Majchrowski Publikacja powsta�a w ramach projektu sfinansowanego ze �rodk�w Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2013/11/B/HS5/03856. Recenzja: dr hab. in�. arch. Mateusz Gyurkovich, prof. PK Projekt ok�adki: Jan Schubert; realizacja: Oleg Aleksejczuk Na ok�adce: cmentarz nr 303 w Rajbrocie. Zdj�cie g�rne�� widok od strony drogi Much�wka�� Rajbrot. Zdj�cie dolne: widok w kierunku p�nocno-wschodnim od strony cmentarza. Fotografie wykonane przez autora w 2018 roku. Na stronie tytu�owej: plakieta gipsowa z�profilem genera�a Josefa Rotha wykonana w�1915 roku przez�rze�biarza akademickiego kpt. Karla Korschanna. �r�d�o: zbiory Heeresgeschichtliches Museum/ Milit�rhistorisches Institut Wien ISBN 978-83-66007-35-2 Copyright� by Jan Schubert & Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego Krak�w 2020 �adna cz�� tej publikacji nie mo�e by� powielana ani magazynowana w spos�b umo�liwiaj�cy ponowne wykorzystanie, ani te� rozpowszechniana w�jakiejkolwiek formie za pomoc� �rodk�w elektronicznych, mechanicznych, kopiuj�cych, nagrywaj�cych i�innych, bez uprzedniej pisemnej zgody w�a�ciciela praw autorskich. Na zlecenie: Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego www.ka.edu.pl Wydawca: Oficyna Wydawnicza KAAFM, Krak�w 2020 Spis tre�ci S�owo wst�pne....................................................................................................................... 7 S�owniczek ............................................................................................................................ 10 Rozdzia� 1............................................................................................................................... 11 1.1. Dzia�ania wojenne w�Galicji w�lecie i�jesieni 1914 roku ........................................ 11 1.2. Bitwa pod Limanow� i��apanowem (2�12 grudnia 1914)....................................13 Rozdzia� 2............................................................................................................................... 17 2.1. Organizacja s�u�b cmentarnictwa wojennego w�monarchii austro-w�gierskiej w�czasie I�wojny �wiatowej....................................17 2.2. Krakowski Oddzia� ds. Grob�w �o�nierskich (Kriegsgr�berabteilung Krakau). Powstanie, organizacja, dzia�anie......................... 18 2.3. Od poch�wku na polu bitwy do budowy sta�ego cmentarza �o�nierskiego.......21 Rozdzia� 3............................................................................................................................... 25 3.1. Obszar bada� ................................................................................................................ 25 3.2. Kilka zda� o�tw�rcach cmentarzy.............................................................................. 25 3.3. Cmentarze bitwy w�projektach artyst�w krakowskiego Oddzia�u ds. Grob�w �o�nierskich................................................................................................29 3.4. Uk�ad przestrzenny (plan cmentarza) ...................................................................... 34 3.5. Przestrze� pola grobowego......................................................................................... 49 3.6. Budowa cmentarzy 1916�1918 .................................................................................. 51 3.7. Topografia i�charakterystyka og�lna cmentarzy bitwy .......................................... 56 Rozdzia� 4 .............................................................................................................................. 59 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych.. 59 4.1.1. Ogrodzenia.............................................................................................................61 4.1.2. Bramy, bramki, furtki ........................................................................................... 65 4.1.3. Krzy�e i�pomniki centralne ................................................................................. 69 4.1.4. Znaki nagrobne ..................................................................................................... 77 4.1.5. Kaplice, kapliczki...................................................................................................86 4.1.6. Szata ro�linna ......................................................................................................... 94 4.1.7. Drogowskazy, znaki informacyjne ..................................................................... 107 Rozdzia� 5............................................................................................................................... 113 5.1. Cmentarz �o�nierski w�krajobrazie............................................................................. 113 Rozdzia� 6............................................................................................................................... 121 6.1. Czas destrukcji...............................................................................................................121 6.2. Ku lepszemu ................................................................................................................... 125 6.3. Stan zachowania cmentarzy......................................................................................... 127 Pos�owie.................................................................................................................................. 135 Bibliografia............................................................................................................................. 139 Mapy ..................... ................................................................................................................. 143 Tabele .....................................................................................................................................146 Ilustracje ................................................................................................................................153 Streszczenie............................................................................................................................ 213 Abstract .............. ................................................................................................................... 214 Suplement .............................................................................................................................. 215 Aneks ................... .................................................................................................................. 217 Spis inskrypcji z cmentarzy �o�nierskich na analizowanym obszarze Okr�g�w VIII, IX, X............................................................................................................. 215 Wykaz obiekt�w wpisanych do rejestru zabytk�w nieruchomych wojew�dztwa�ma�opolskiego ............................................................................................. 224 Indeks nazwisk ..................................................................................................................... 227 S�owo wst�pne Inspiracj� do podj�cia tematu cmentarzy zwi�zanych z�bitw� pod Limanow� i��apanowem sta�a si�, wydana 30 lat temu, ksi��ka Krzysztofa Gardu�y i�Leszka Og�rka zatytu�owana �ladami I�wojny �wiatowej mi�dzy Rab� a�Dunajcem, kt�rej tematem, poza opisami bitwy, s� cmentarze, wzniesione w�jej wyniku mi�dzy My�lenicami, Bochni� i�Brzeskiem (na p�nocy), Zakopanem, Kro�cienkiem, Muszyn� i�Krynic� (na po�udniu)1. Cmentarze te, w tak okre�lonych granicach, nie by�y p�niej opisane, warto wi�c, po wielu latach, pod��y� �ladami autor�w do miejsc spoczynku �o�nierzy Wielkiej Wojny, poleg�ych w�tej bitwie2. G��wnym celem pracy jest przeprowadzenie analizy uk�ad�w przestrzennych cmentarzy, ich oprawy architektonicznej�� od ogrodze� po znaki nagrobne�� oraz szaty ro�linnej, a�tak�e por�wnanie koncepcji projektowych, z�tym co z�nich zrealizowano, jaki jest dzisiejszy stan cmentarzy i�co pozosta�o z�szaty ro�linnej zaproponowanej przez projektant�w krakowskiego Oddzia�u ds. Grob�w �o�nierskich (dalej OG�) 100 lat temu3. Warto prze�ledzi�, jak realizowano jedn� z�wa�nych przes�anek kierowan� do tw�rc�w cmentarzy, by mo�liwie jak najlepiej wykorzystali walory krajobrazu i�z�nim zharmonizowali nowe obiekty. Interesuje mnie r�wnie� odpowied� na pytanie, jaki wp�yw na ostateczny kszta�t cmentarzy mia�y wskaz�wki przygotowane przez Ministerstwo Wojny dla ich tw�rc�w. W�roku 2018 przeprowadzi�em badania terenowe, przygotowa�em dokumentacj� fotograficzn� cmentarzy i�tym samym uzyska�em informacje o�ich aktualnym stanie. R�wnoleg�e w�ramach kwerendy archiwalnej przejrza�em zachowane w�NAK projekty cmentarzy i zbi�r fotografii zrealizowanych obiekt�w oraz zebra�em informacje o�tw�rcach cmentarzy. 1 K.�Gardu�a, L.�Og�rek, �ladami I�wojny �wiatowej. Mi�dzy Rab� a�Dunajcem, Krak�w 1988. 2 W�roku 1998 ukaza�o si� opracowanie Romana Frodymy zatytu�owane: Galicyjskie cmentarze wojenne. Przewodnik, t.�III: Brzesko�Bochnia�Limanowa, Pruszk�w 1998, w�ramach kt�rego opisane zosta�y tak�e cmentarze bitwy pod Limanow� i��apanowem. 3 Najbardziej popularne t�umaczenie na j�zyk polski nazwy Kriegsgr�berabteilung Krakau to Wydzia� Grob�w Wojennych. Poniewa� analogicznie brzmienie mia� 9 Wydzia� Grob�w Wojennych Ministerstwa Wojny (dalej MW) przyj��em wersj� Oddzia�. Natomiast dalsz� cz�� nazwy przej��em od Emila Boryczki, nie�yj�cego ju� badacza cmentarzy �o�nierskich Galicji Zachodniej. St�d w�pracy b�d� u�ywa� nazwy krakowski Oddzia� ds. Grob�w �o�nierskich. Ju� konsekwentnie nazwa 9�Wydzia�u przy MW b�dzie mia�a brzmienie 9�Wydzia� ds. Grob�w �o�nierskich Ministerstwa Wojny. Pierwsza cz�� pracy zbli�ona jest do uk�adu publikacji K.�Gardu�y i�L.�Og�rka. Rozdzia� nr�1 po�wi�cam, mocno skr�conemu, kalendarzowi wydarze� wojennych w�Galicji, od sierpnia do grudnia 1914 roku oraz opisowi samej bitwy pod Limanow� i��apanowem. Nast�pny zorganizowaniu, na szczeblu Ministerstwa Wojny, (na prze�omie lat 1915/16), cmentarnictwa wojskowego w�armii austro-w�gierskiej, szczeg�lnie za� krakowskiemu Oddzia�owi ds. Grob�w �o�nierskich, odpowiedzialnemu za wszystkie sprawy zwi�zane z�ewidencj� poleg�ych, poch�wkami i�budow� cmentarzy �o�nierskich na terenie Galicji Zachodniej. Przedstawiam schemat organizacyjny oddzia�u i�jego dokonania. T� cz�� tekstu zamykam opisem etap�w zwi�zanych z��o�nierskim poch�wkiem: od �mierci na polu bitwy, a� po z�o�enie cia�a w�ostatecznej mogile, b�d�cej ju� cz�ci� nowego, sta�ego cmentarza �o�nierskiego, przygotowanego przez s�u�by cmentarnicze armii. Kolejne rozdzia�y r�ni� si� ju� zasadniczo od uk�adu ksi��ki K.�Gardu�y i�L.�Og�rka, kt�rzy opisuj� skr�towo wszystkie cmentarze w�porz�dku alfabetycznym. W�rozdziale trzecim nakre�lam obszar bada�, nieco przybli�am sylwetki tw�rc�w cmentarzy z�interesuj�cego mnie obszaru oraz omawiam projekty architektoniczne tych obiekt�w, wykonane w�krakowskim Oddziale ds. Grob�w �o�nierskich. W�dalszej kolejno�ci przedstawiam reprezentatywne uk�ady przestrzenne wi�kszych i�mniejszych cmentarzy, kszta�towanie ich p�l grobowych oraz prezentuj� gar�� informacji z�ich realizacji w�latach 1916�1918. Analiz� oprawy architektonicznej i�szat� ro�linn� cmentarzy zrealizowanych zajmuje si� w�rozdziale czwartym. Pod okre�leniem oprawa architektoniczna rozumiem zar�wno mury i�ogrodzenia cmentarne, bramy, furtki, krzy�e pomnikowe i�pomniki, jak i�znaki nagrobne na mogi�y indywidualne i�zbiorowe. Do tej kategorii zaliczam tak�e obiekty kubaturowe (kaplice, kapliczki) usytuowane w�przestrzeni wewn�trznej cmentarza. Kilkadziesi�t zda� po�wi�cam drogowskazom, stawianym w�okresie wznoszenia cmentarzy, ich wsp�czesnym odpowiednikom i�r�norodnym tablicom informacyjnym, tworz�cym zewn�trzn� opraw� cmentarzy. Zwracam uwag� na temat nie cz�sto podejmowany w szerszym wymiarze w�opracowaniach na temat cmentarzy �o�nierskich w Galicji. Chodzi o�szat� ro�linn�, do kt�rej tw�rcy cmentarzy przywi�zywali wielk� wag�, co znajduje odzwierciedlenie w�ich projektach, zawieraj�cych konkretne gatunki drzew, krzew�w i�ro�lin, tworz�cych opraw� cmentarza. Dopiero znaj�c zamierzenia tw�rc�w mo�na w�a�ciwie odczyta� ziele� towarzysz�c� cmentarzom dzisiaj. Okre�laj�c cel pracy wskaza�em na jej g��wny nurt, ale w�miar� odwiedzania kolejnych cmentarzy dostrzeg�em, jak du�� uwag� projektanci przywi�zywali do harmonijnego wpisania w�krajobraz projektowanych cmentarzy. Wnioskami p�yn�cymi z�poczynionych obserwacji zajmuje si� w�kr�tkim rozdziale pi�tym. W�rozdziale sz�stym, przedstawiam rys historyczny cmentarzy �o�nierskich od czas�w zako�czenia Wielkiej Wojny do lat osiemdziesi�tych ubieg�ego wieku i�nieco szerzej ich stan zachowania w�roku 2018. W�odniesieniu do niekt�rych formuj� propozycje korekt. S�owo wst�pne Pos�owie zamyka tekst podstawowy. Integralnymi cz�ciami pracy s� jeszcze: bibliografia, mapy, tabele, streszczenia, suplement i�aneks, zawieraj�cy inskrypcje spisane z�cmentarzy �o�nierskich z�Okr�g�w VIII, IX i�X oraz wykaz obiekt�w wpisanych do rejestru zabytk�w nieruchomych wojew�dztwa ma�opolskiego. W�tak skromnym tek�cie konieczny by� skr�towy opis przebiegu bitwy, oraz prezentacja najciekawszych, wybranych cmentarzy. Nie podj��em r�wnie� szerokiego tematu symboliki cmentarzy �o�nierskich. Z�tego samego powodu skromna jest cz�� ilustracyjna. �ywi� nadziej�, �e b�d� jeszcze m�g� zaprezentowa�, w�pe�nym wymiarze, temat w�tej pracy tylko naszkicowany. Przyj��em wsp�czesne nazwy miejscowo�ci oraz polskie nazewnictwo austro-w�gierskich stopni wojskowych. Odmienne od popularnie u�ywanych, przyj��em t�umaczenie niemieckiej nazwy Kriegsgr�berabteilung Krakau (patrz przypis�3) oraz Kriegerfriedhof jako cmentarz �o�nierski a�nie cmentarz wojskowy. Pewnym problemem jest nazewnictwo przyj�te jeszcze przez R.�Brocha i�H.�Hauptmanna4. Ot� wszystkie poch�wki �o�nierskie na cmentarzach cywilnych, niezale�nie od liczby pochowanych nazywaj� oni cmentarzami. Nazwa ta, ze wzgl�du na liczb� pochowanych i�opraw� architektoniczn� odnosi� si� mo�e tylko do dw�ch obiekt�w�� Bochni (314) i�Nowego S�cza (350a). Tylko ze wzgl�du na liczb� pochowanych cmentarzami �o�nierskimi mo�na nazwa� Sobol�w 339 (314 pochowanych), �egocin� 302 (276 pochowanych), Nowy Wi�nicz 311 (191 pochowanych) oraz Trzcian� 309 (185 pochowanych). Pozosta�e obiekty �o�nierskie na cmentarzach cywilnych (miejscowych) s� kwaterami �o�nierskimi. Materia�y archiwalne (rysunki, fotografie) pochodz� g��wnie ze zbioru Narodowego Archiwum w�Krakowie; widoki cmentarzy zaczerpn��em z�polskiej wersji ksi��ki R.�Brocha i�H.�Hauptmanna, z�Internetu i�zbior�w prywatnych. Dzi�kuj� osobom, kt�re umo�liwi�y wydanie tej pracy a�to Pani Dziekan Katarzynie Petri i�pani redaktor Halinie Baszak Jaro�. Pani Marii Petri�� za opracowanie szaty graficznej a�panu Olegowi Aleksejczukowi za opracowanie edytorskie. Szczeg�lne podzi�kowanie sk�adam panu Tomaszowi Wo�nemu za pomoc merytoryczn�, dotycz�c� przebiegu bitwy pod Limanow� i��apanowem oraz wy-ja�nienie struktury i�dzia�ania armii austro-w�gierskiej, Panu profesorowi Jaros�awowi Centkowi i�panu Krzysztofowi Gardule dzi�kuj� za konsultacje merytoryczne, a�panu Robertowi Koz�owskiemu za udost�pnienie zdj�� cmentarzy i�sterbebild�w (s. 138). R.�Broch, H.�Hauptmann, Zachodniogalicyjskie groby bohater�w z�lat wojny �wiatowej 1914�1915, wydanie polskie, przek�ad filologiczny H.�Sznytka, oprac., wst�p i�przypisy J.J.P.�Dragomir, Tarn�w. S�owniczek1 Nazwy formacji, jednostek i oddzia��w armii austro-w�gierskiej: Kriegsministerium (KM) � Ministerstwo Wojny (MW) Generalstab � Sztab Generalny (SG) Armeekommando (AK) � Komenda (Dow�dztwo Armii) Armeeoberkommando (AOK) � Naczelna Komenda (Dow�dztwo) Armii Armeekorps (AK) � Korpus Armijny Etapenoberkommando (EOK) � Naczelna Komenda (Dow�dztwo) Etap�w Korpskommando � Komenda (Dow�dztwo) Korpusu Milit�rkommando (MK) � Komenda Wojskowa (Dow�dztwo Wojskowe) Kaiserlich (k.) � cesarski (C) K�niglich (k.) � kr�lewski (k) Kaiserlich und K�niglich (K.u.K.) � cesarsko-kr�lewski (c. i k.) Landsturm (Lds.) � pospolite ruszenie Kaiserlicher und K�niglicher Landsturm (K.u.k.Lds.) � Cesarsko-Kr�lewskie Pospolite Ruszenie K.K.Landwehr (Ldw.) � Cesarsko-Kr�lewska Obrona Kraju K�nigliche Ungarische Honwed (Honv.) � Kr�lewska W�gierska Obrona Krajowa K.u.K. Festungkommando Krakau � C.k. Dow�dztwo Twierdzy Krak�w K.u.K. Bezirkhauptmannschaft- Kommando � C.k. Wojskowe Komendy Rejonowe K.u.K. Landesgendamerie - C. k. �andarmeria Krajowa Jednostki cmentarnictwa wojskowego w armii austro-w�gierskiej: K.u.K 9. Kriegsgraberabteilung des Kriegsministerium (KGA des KM , 9.KGr.A) � 9. Wydzia� Grob�w Wojennych (9. Wydzia� ds. Grob�w �o�nierskich Ministerstwa Wojny). K.u.K Kriegsgraberabteilung des Milit�rkommando Krakau � Oddzia� Grob�w Wojennych przy Komendzie (Dow�dztwie) Wojskowym w Krakowie (Oddzia� ds. Grob�w �o�nierskich przy Komendzie (Dow�dztwie) Wojskowym w Krakowie. W skr�cie: Kriegsgr�berabteilung Krakau � krakowski Oddzia� ds. Grob�w �o�nierskich. Kriegergr�ber-arbeiterabteilung f�r den K.K. Festung Kommando Krakau � Oddzia� Roboczy Grob�w Wojennych przy Komendzie (Dow�dztwie) Twierdzy Krak�w. Kriegsgr�berinspektion (K.G.I.) � Inspekcja Grob�w Wojennych (Inspekcja Grob�w �o�nierskich, IG�). Schlachfelder-Aufr�mungs-Kommando � Komendantura (Dow�dztwo) Oddzia��w Porz�dkowania Pola Walki (Oddzia�u Uprz�tania P�l Bitewnych) Schlachfelder-Aufr�mungs-Abteilung � Oddzia� Porz�dkowania Pola Walki (Oddzia� Porz�dkowania P�l Bitewnych � OUPB). Kriegsgr�ber � Bezirk � Okr�gi Cmentarne (Rejony Grob�w Wojennych) Milit�rfriedhof � cmentarz wojskowy (�o�nierski) Milit�rgrab � gr�b/ mogi�a �o�nierska Osterreichisches Schwarzes Kreuz � Austriacki Czarny Krzy� � organizacja utworzona przez kombatant�w I wojny �wiatowej w 1919 roku Nazwy wojskowe i skr�ty tych nazw za: Abk�rzungen und Zeichen, Wiede� 1918. Rozdzia� 1 1.1. Dzia�ania wojenne w Galicji w lecie i jesieni 1914 roku Ju� w�pierwszych dniach sierpniu 1914, w�Galicji, na granicy pomi�dzy Monarchi� i�Rosj� obydwa mocarstwa zgromadzi�y ogromne si�y. Naprzeciw siebie stan�o trzydzie�ci siedem dywizji austro-w�gierskich oraz siedemdziesi�t jeden rosyjskich1. Sz�stego sierpnia Austro-W�gry wypowiedzia�y wojn� Rosji. W�tym samym dniu armia cesarsko-kr�lewska podj�a pierwsze dzia�ania zbrojne przekraczaj�c granice Kr�lestwa Kongresowego i�zajmuj�c, bez walki, Olkusz i�Wolbrom. Przez nast�pne dni oczyszczono z�wojsk rosyjskich pas ziemi od Jury Krakowsko Cz�stochowskiej po G�ry �wi�tokrzyskie, a�19 sierpnia zaj�to Sandomierz i�Annopol 2. Pod koniec miesi�ca wojska austro-w�gierskie odnios�y dwa zwyci�stwa: pod Kra�nikiem (23�25 sierpnia) i�Komarowem (26�sierpnia�2�wrze�nia). W�obu bitwach wzi�to du�� liczb� je�c�w oraz przej�to sporo sprz�tu wojskowego3. W�Galicji Wschodniej wiod�o si� Austro-W�grom gorzej. Przegra�y pierwsz� bitw� o�Lw�w, nad rzekami Z�ot� i�Gni�� Lip�, a�dalsze niepowodzenia na froncie spowodowa�y konieczno�� opuszczenia miasta i�de facto oddania (3�wrze�nia) stolicy Galicji bez walki4. Pr�by odbicia miasta podj�te w�dniach 11 i�12�wrze�nia (zwane bitw� pod Raw� Rusk�) zako�czy�y si� r�wnie� niepowodzeniem. W�konsekwencji, przewaga liczebna armii carskiej i�poniesione przez wojska Monarchii straty doprowadzi�y do wycofania si� tych ostatnich na lini� Nida�Dunajec�Bia�a�Beskidy�Bieszczady. Tym samym zako�czy� si� pierwszy etap walk na froncie galicyjskim okupiony wielkimi stratami. Armie Monarchii straci�y 250�000 rannych i�zabitych, 110�000 je�c�w oraz 400 dzia�5. Osiemnastego wrze�nia gen.�major 1 L.C. Kleveman, Lw�w. Portret utraconego miasta, przek�ad D. Guzik, Krak�w 2019, s.�52. 2 J.�Bator, Wojna galicyjska. Dzia�ania armii austro-w�gierskiej na froncie p�nocnym (galicyj skim) w�latach 1914�1915, Krak�w 2008, s.�51. 3 Ibidem, s.�60, 63; pod Kra�nikiem wzi�to 6000 je�c�w rosyjskich, 20 dzia� i�28 karabin�w maszynowych, pod Komarowem 10�000 je�c�w i�160 dzia�. 4 Ibidem, s.�75. 5 Ibidem, s.�85 12 1.1. Dzia�ania wojenne w�Galicji w�lecie i�jesieni 1914 roku Erich Ludendorf, szef sztabu nowoutworzonej 9 Armii niemieckiej, przyby� do austro-w�gierskiej kwatery g��wnej w�Nowym S�czu, by przygotowa� dalsze wsp�lne dzia�ania przeciw Rosji. Sprzymierzeni podj�li decyzj� o�wsp�lnym kontrataku na linii Wis�a�San. Ofensyw� rozpocz�a 9 Armia niemiecka 28 wrze�nia, uderzaj�c w�kierunku �rodkowej Wis�y. Pierwszego pa�dziernika zaatakowa�y tak�e wojska austro-w�gierskie, w�sk�ad kt�rych wesz�a I�brygada Legion�w Polskich. W�dniach 22�26 pa�dziernika, pod D�blinem, stoczono zaci�t� bitw� z�przewa�aj�cymi si�ami rosyjskimi, kt�re ostatecznie zatrzyma�y atakuj�cych. Jednocze�nie skutkiem wstrzymania dzia�a� armii niemieckiej pod Warszaw� i�niebezpiecze�stwem oskrzydlenia oddzia��w Monarchii, dow�dca 1 Armii gen. Victor Dankl 27�pa�dziernika nakaza� odwr�t. Grupa legionowa Pi�sudskiego, bior�ca udzia� w�tych pa�dziernikowych bojach zaznaczy�a sw�j udzia� na trudnym odcinku Laski�Anielin. Walczy� tam r�wnie� I�korpus (krakowski)6. W�Galicji �rodkowej dwukrotnie podj�to pr�b� sforsowania Sanu (14 i�17 wrze�nia pod Jaros�awiem, Le�ajskiem i�Radymnem) oraz stoczono bitwy pod Tyszkowicami, Chyrowem i�Turk�. Ze wzgl�du na niepowodzenia wojsk sprzymierzonych w�Kr�lestwie Kongresowym c. k. Naczelne Dow�dztwo podj�o decyzj� o�wycofaniu si� na lini� rzek Bia�ej i�Dunajca, czyli linii, od kt�rej zacz�a si� kontrofensywa wrze�niowa, co oznacza�o zako�czenie drugiego etapu walk. Na pocz�tku listopada 1914 r. uderzenie rosyjskie, zwane �walcem parowym� ruszy�o w�kierunku po�udniowo-zachodnim. W drodze na �l�sk i�do Berlina stan�� Krak�w. Dzi�ki wcze�niej podj�tym decyzjom i�przegrupowaniu wojsk austro-w�gierskich pierwsza bitwa o�Twierdz� (przy szerszym spojrzeniu na teatr wojenny nazywana r�wnie� bitw� mi�dzy Cz�stochow� a�Krakowem 14�27.11.1914) ostatecznie zosta�a wygrana, cho� okupiona du�ymi stratami7. Armi� rosyjsk� w�pochodzie na zach�d zatrzymano niemal u�bram Twierdzy, a�nast�pnie odepchni�to na lini� rzek D�ubni i�Szreniawy. W�obronie Twierdzy bra� tak�e udzia� XIV�Korpus gen. Josefa Rotha, mi�dzy innymi, staczaj�c krwawy, ale zwyci�ski b�j pod Klimontowem. Szef austro-w�gierskiego Sztabu Generalnego, gen. Conrad von H�tzendorf, dostrzegaj�c zagro�enie miasta od po�udniowego wschodu, 25 listopada rozkaza� wstrzymanie zwyci�skich dzia�a� na lewym brzegu Wis�y i�wykonanie natychmiastowego przegrupowania wojsk w�a�nie w�tym kierunku, W�wyniku tego posuni�cia i�czterodniowej, drugiej bitwy o�Krak�w w�dniach 2�6�grudnia, wojska 3 Armii carskiej zosta�y zatrzymane na po�udniowo-wschodnich przedpolach Krakowa i�wi�cej nie zagrozi�y Twierdzy i�miastu8. 6 Ibidem, s.�92�111. 7 T. Wo�ny, Bitwa pod Limanow� i��apanowem oraz jej strategiczne znaczenie, [w:] W�s�u�bie Rzeczypospolitej. Dzieje wojen i�wojskowo�ci w�badaniach regionalnych, red. R.�Kowalski, Nowy Targ 2016 s.�75; straty wojsk austro-w�gierskich wynios�y oko�o 70�80�000 ludzi. 8 Ibidem, s.�126�135; dla upami�tnienia tej zwyci�skiej bitwy postawiony zosta� we wsi Kaim pami�tkowy obelisk, oznaczaj�cy najdalszy punkt, do kt�rego dosz�y wojska rosyj 1.2. Bitwa pod Limanow� i��apanowem (2�12 grudnia 1914) 1.2. Bitwa pod Limanow� i �apanowem (2�12 grudnia 1914)9 Naczelne Dow�dztwo Armii austro-w�gierskiej, reaguj�c na atak 8 armii rosyjskiej gen. Aleksieja Brusi�owa w�Karpatach, wstrzyma�o dalsze dzia�ania na p�noc od Krakowa i�podj�o decyzj� o�przesuni�ciu ich w�Beskidy, gdzie ruchy wojsk rosyjskich rozpocz�y si� ju� pod koniec listopada10. W�tym celu przerzucono du�e si�y w�nowy rejon walk. Ze wzgl�du na spore straty poniesione przez 4 Armi� w�listopadowym starciu o�Krak�w, zdecydowano, �e g��wny ci�ar przygotowywanej bitwy ze strony Austro-W�gier przyjmie �tyrolski� XIV Korpus gen. Josefa Rotha. Sojusznik niemiecki odda� 47.�Rezerwow� Dywizj� Piechoty sformowan� mi�dzy sierpniem a�pa�dziernikiem 1914 r. (dalej 47. RDP). Utworzy�y one tzw. Grup� Rotha, kt�ra w�trakcie walk by�a uzupe�niana nowymi oddzia�ami11. Mi�dzy 28 listopada a�2 grudnia z�Krakowa do Jordanowa, Mszany Dolnej i�Chab�wki przetransportowano kolej� g��wn� cz�� wojsk austro-w�gierskich. Niemcy dotarli tam dopiero w�nocy z�3 na 4�grudnia12. Rozpoczynaj�c bitw�, si�y XIV Korpusu wraz z�47. RDP liczy�y oko�o 35�000 ludzi. W�miar� rozwoju walk anga�owano kolejne dywizje, co w�konsekwencji doprowadzi�o do tego, �e w�rejonie walk po stronie sprzymierzonych stan�o 82 tysi�ce �o�nierzy, wojska rosyjskie liczy�y 110�00013. skie w�ataku na Twierdz� od wschodu. Obelisk ten, dzie�o rze�biarza Karla Korschanna, ods�oni�ty zosta� 6 grudnia 1915 roku. 9 Literatura zwi�zana z�bitw� pod Limanow� i��apanowem zawiera szereg pozycji, z�kt�rych wybra�em nast�puj�ce: K.�Gardu�a, L.�Og�rek, op. cit.; F. Julier, Bitwa pod Limanow� 1914, O�wi�cim 2015; T. Wo�ny, op. cit., s.�73�98; J.�Centek, Dzia�ania niemieckiej 47 Rezerwowej Dywizji Piechoty w�bitwie pod Limanow���apanowem 1914 roku, [w:] Front wschodni I�wojny �wiatowej. Studia z�dziej�w militarnych i�polityczno-spo�ecznych, red. M. Baczkowski, K.�Rusza�a, Krak�w 2013, s.�29�49; J.�Centek, Bitwa pod Limanow� i�rola w�niej Legion�w Polskich, [w:] �Nie wierz�c nam, �e chcie� to m�c�. Legiony i�ich wp�yw na spraw� polsk� w�latach 1914�1918, red. Z.�Girzy�ski, J.�K�aczkow, Seria O�niepodleg�o�� i�jej trwanie, Toru� 2018, s.�69�91; J.�Bator, op. cit.; J.�Roth, Bitwa pod Limanow���apanowem grudzie� 1914�� Die Schlacht von Limanowa-�apan�w Dezember 1914, �Zeszyty Muzeum Regionalnego Ziemi Limanowskiej� 2018, t.�VI, oprac., wst�pem i�komentarzem krytycznym opatrzyli W. Szczepanik, T. Wo�ny. 10 J.�Bator, op. cit., s.�136, 137. Dzia�ania rosyjskie na odcinku po�udniowym mia�y ju� miejsce w�ko�c�wce listopada, kiedy to oddzia�y armii rosyjskiej, przekraczaj�c Dunajec 20�listopada zaj�y Limanow�. Gen. Conrad przerzuci� w�ten rejon grup� interwencyjn�, w�sk�ad kt�rej wesz�y r�wnie� 3 bataliony legionist�w J.�Pi�sudskiego, kt�rym 24�listopada uda�o si� na kilka godzin odbi� Limanow�. 11 T. Wo�ny, op. cit., s.�76; J.�Centek, Dzia�ania�, s.�29. 12 J.�Roth, op. cit., s.�69; gen. Roth za dat� rozpocz�cia w�a�ciwej bitwy uznaje dzie� 4�grudnia; J.�Centek, Bitwa�, s.�72; wg oficjalnego Katalogu Bitew Sztabu Niemieckiego bitwa Lima nowa��apan�w trwa�a mi�dzy 5 a�17 grudnia. 13 J.�Bator, op. cit., s.�138. 14 1.2. Bitwa pod Limanow� i��apanowem (2�12 grudnia 1914) Zmagania wojenne prowadzone by�y od Wis�y, w�pobli�u Krakowa, poprzez �apan�w, Limanow� a� po Nowy S�cz14 (mapa 1, str. 143). Pi�tego grudnia oddzia�y austro-w�gierskie toczy�y ci�kie walki na linii Stradomka, G�ra �w. Jana, Krasne, S�upia, Zbydni�w, Tarnawa. Tego samego dnia Dywizja pruska atakowa�a Trzcian�, Zawad�, wzg�rze Czy�yczka oraz Nowy Wi�nicz. Wieczorem star�a si� z�Rosjanami w��egocinie, w�walce o�wzg�rze 457 (�arn�wka), w�nocy za� prowadzi�a b�j na p�n. od ��kty Dolnej, ponosz�c tam du�e straty. Dwa dni p�niej oddzia�y 47. RDP walczy�y pomi�dzy Bytomskiem, ��kt� G�rn� i�Leszczyn�. Grupa Rotha osi�gn�a spore sukcesy w�dniach 8 i�9 grudnia zajmuj�c Leszczyn�, Sobol�w, Wol� Nieszkowsk� i�atakuj�c wzg�rza ko�o Gierczyc15. Jednak ju� 10 grudnia nast�pi� rosyjski kontratak i�utracono te trzy miejscowo�ci. Wojsko austro-w�gierskie ponios�o znaczne straty 9 i�10 grudnia w�walkach o�wzg�rze 613 Koby�a (na po�udnie od Rajbrotu), gdzie poleg�o i�najprawdopodobniej dosta�o si� do niewoli 1400 �o�nierzy. Pomi�dzy 10 i�11 grudnia krwawy b�j toczyli �o�nierze w�gierscy na wzg�rzach Jab�oniec, Golc�w, �ysa G�ra. Jedno z�najbardziej znanych star� w�tym rejonie, cho� nie do ko�ca decyduj�ce o�ca�ej batalii, stoczyli 11 grudnia spieszeni w�gierscy huzarzy pod dow�dztwem pu�kownika Othmara Muhra w�a�nie na wzg�rzu Jab�oniec (oko�o 3�km od Limanowej). Okupiwszy b�j znacznymi stratami (poleg� tak�e p�k Muhr) zepchn�li piechot� rosyjsk� z�zajmowanych pozycji na wzg�rzu, a�ich dokonania, zw�aszcza dla W�gr�w, sta�y si� symbolem ca�ej bitwy16. Trwa�y zaci�te walki o�wzg�rze 613, zdobyte przez wojsko austro-w�gierskie 9 grudnia, ale ju� dzie� p�niej ponownie utracone. Ze zmiennym szcz�ciem 47. RDP walczy�a mi�dzy 6 a�10 grudnia w�obronie wzg�rz w�okolicach Rajbrotu i�Bytomska, odpiera�a ataki Rosjan w�rejonie Leszczyny oraz odegra�a wa�n� rol� przy stabilizowaniu frontu na zaatakowanym ponownie wzg�rzu 597, a�toczone tam walki trwa�y do 12 grudnia. Tego dnia Niemcy powiadomili gen, Rotha, �e wieczorny atak na wzg�rze 597 zosta� odparty, a�na ca�ym froncie zapanowa� spok�j17. Opuszczaj�c na chwil� pole bitwy pod Limanow� i��apanowem, w�kt�rej po rosyjskich kontratakach w�rejonie Sobolowa i�Limanowej natarcie Grupy Rotha niemal zamar�o, przenosimy si� na wsch�d. Tam oko�o 9, 10 grudnia Korpusy 3 Armii gen Boroevicia przesz�y prze��cze karpackie i�ruszy�y na Jas�o, Gorlice, Tuch�w i�Zakliczyn. 11 grudnia zaj�te zosta�y Nowy S�cz, Gorlice i�Gryb�w, czternastego Dukla, pi�tnastego � Bochnia. Manewr ten spowodowa�, �e Rosjanie zagro�eni odci�ciem zacz�li si� z�Galicji Zachodniej wycofywa�, co z�kolei, umo�liwi�o ponown� aktywno�� Grupy Rotha, kt�ra wznawiaj�c ataki ruszy�a w�po�cig za Rosjanami. 14 T. Wo�ny, op. cit., s.�74. 15 Ibidem, s.�80. 16 Ibidem. 17 J.�Roth, op. cit., s.�139. 1.2. Bitwa pod Limanow� i��apanowem (2�12 grudnia 1914) Tymczasem na terenie bitwy limanowskiej mi�dzy 12 a�14 grudnia oddzia�y austro-w�gierskie, dzi�ki opisanemu wy�ej manewrowi 3 Armii, natar�y na cofaj�cych si� Rosjan na linii Zakliczyn�Brzesko�Bogucice�Chobot, 47. RDP skierowano na lini� Lipnica�Zakliczyn, by odci�� drog� wojskom rosyjskim znajduj�cym si� na lewym brzegu Wis�y18. Do 16 grudnia 1914 roku ca�y front przesun�� si� na lini� rzek Bzura�Rawka� Nida�Dunajec�Bia�a. W�Galicji Zachodniej odrzucono Rosjan na ponad 50�km na wsch�d19. Warto doda�, �e w�bitwie bra�y tak�e czynny udzia� Legiony Polskie pod dow�dztwem J�zefa Pi�sudskiego, kt�re w�okolicach Limanowej przebywa�y ju� od drugiej dekady listopada. W�samej bitwie ich udzia� by� raczej ograniczony. Trzeciego grudnia legioni�ci mieli za zadanie zaj�� wzg�rza na zach�d i�p�nocny zach�d od Limanowej w�celu os�ony rafinerii w�Sowlinach, co zosta�o wykonane wieczorem. W�nast�pnym dniu baon Legion�w skierowano do Be�dna z�zadaniem os�ony flanki. Pi�tego grudnia legioni�ci mieli przej�� z�Be�dna do Rajbrotu, by sz�stego odej�� do Lipnicy Murowanej20. Do tego dnia Polacy, de facto nie byli atakowani przez Rosjan. Do starcia dosz�o natomiast sz�stego grudnia pod Marcinkowicami, w�trakcie kt�rego poleg�o 10 legionist�w, a�si�dmego jeszcze jeden. W�sumie, w�bitwie pod Limanow� i��apanowem straty Legion�w wynios�y 19 �o�nierzy (4 najprawdopodobniej zmar�o w�wyniku odniesionych ran). Zostali oni pochowani na trzech cmentarzach: dziewi�ciu w�Marcinkowicach (cm. 352), o�miu w�Limanowej (cm. 366) i�dw�ch w�Lipnicy Murowanej (cm. 299). Si�dmego grudnia legioni�ci otrzymali rozkaz do odej�cia w�kierunku Mszany Dolnej. Oddzia�y Pi�sudskiego zaj�y jeszcze Kamienic�, potem ��cko i�zabezpieczy�y przej�cia do kolei Chab�wka�Limanowa. Na tym zamkn�� si� udzia� Legion�w w�bitwie21. Ocena strat poniesionych przez obie strony jest trudna. St�d ograniczam si� do podania liczby �o�nierzy pochowanych na cmentarzach le��cych w�obszarze walk, cho� i�te dane nie s� w�pe�ni miarodajne. Wed�ug spis�w poleg�ych w�Galicji Zachodniej, opracowanych przez Jerzego J.P.�Drogomira, na analizowanym obszarze pochowano w�sumie 10�854 �o�nierzy, cho� nie jest pewne czy wszyscy 18 J.�Bator, op. cit., s.�161. 19 Ibidem, s.�161, 163. 20 Cz. Blajda, �egocina dawna i�wsp�czesna (w�700-lecie powstania wsi), �egocina 1993, s.�30, 31. Legionista J�zef Trela w�li�cie do proboszcza w��egocinie pisa�: �po zaj�ciu wioski Be�dno kapitan Norwid wys�a� patrole w�kierunku ��kty, gdzie nasz� patrol przyj�to go�cinnie we dworze. [�] Rankiem przy grzmocie dzia� rozpocz�� si� atak i�grupa Legion�w zaatakowa�a wzg�rze �arn�wka od po�udnia, a�Prusacy od strony zachodniej. Bitwa szala�a do godziny 4-tej po po�udniu, a�do niewoli zabrano 4750 Moskali. Po przenocowaniu w�Be�dnie na drugi dzie� udali�my si�, przez Limanow�, do Marcinkowic, gdzie druga grupa Legion�w walczy�a zawzi�cie z�Moskalami�. 21 J.�Centek, Bitwa�, s.�77�87. 1.2. Bitwa pod Limanow� i��apanowem (2�12 grudnia 1914) oni polegli pod Limanow� i��apanowem22. Na kilku cmentarzach spocz�li tak�e zmarli w�szpitalach wojennych. Dok�adniejsze dane, z�podzia�em armijnym i�z�rozbiciem na poszczeg�lne cmentarze podane s� w�tabelach 1�6. Podsumowuj�c: �bitwa pod Limanow� i��apanowem z�ca�� pewno�ci� mo�e by� postawiona w�rz�dzie najwa�niejszych dla galicyjskiego frontu Wielkiej Wojny, a�nawet ca�o�ci dzia�a� frontu wschodniego�, ostatecznie grzebi�c nadzieje Rosjan na przeprowadzenie uderzenia w�kierunku �l�ska23. 22 J.J.P.�Drogomir, Polegli w�Galicji Zachodniej 1914�1915 (1918). Wykazy poleg�ych i�zmar�ych pochowanych na 400 cmentarzach wojskowych w�Galicji Zachodniej, Tarn�w 2002 (t.�II) i�2005 (t.�III). Nie wymieniam tu poszczeg�lnych stron ksi��ki, gdy� musia�bym poda� 80 stron. 23 T. Wo�ny, op. cit., s.�83. Rozdzia� 2 2.1. Organizacja s�u�b cmentarnictwa wojennego w monarchii austro-w�gierskiej w czasie I wojny �wiatowej Od dnia wybuchu wojny, do ko�ca 1915 roku, kwestie zwi�zane z�ewidencjonowaniem zmar�ych i�poch�wkami �o�nierskimi, nie by�y pocz�tkowo koordynowane na szczeblu centralnym. Regulaminowo przydzielono je oddzia�om zaplecza (Etap�w), kt�re mia�y wsp�dzia�a� z�jednostkami liniowymi. W�polu by�y one przypisane Etapowym Komendom Armii i�nosi�y nazw� Oddzia��w Uprz�tania P�l Bitewnych�� dalej OUPB (Schlachtfelder-Aufr�mungs-Abteilung)1. Zadaniem tych jednostek by�o przygotowanie poch�wk�w i�prowizorycznych (pierwotnych) cmentarzy �o�nierskich. Oddzia�y Uprz�tania sta�y si� zal��kiem p�niejszej, zcentralizowanej ju� s�u�by cmentarniczej armii austro-w�gierskiej. Ministerstwo Wojny Monarchii, od marca 1915�r., czyni�o starania, aby stworzy� organizacj� wojskow�, w�r�kach kt�rej skupi�y by si� wszystkie sprawy zwi�zane z�poch�wkami, ewidencj� zmar�ych i�poleg�ych oraz zak�adaniem cmentarzy �o�nierskich. Zosta�y one uwie�czone sukcesem pod koniec 1915 roku. Trzeciego grudnia Ministerstwo wyda�o zarz�dzenie nr�25004, podpisane przez ministra wojny gen. Krobatina, o�powo�aniu Wydzia�u ds. Grob�w �o�nierskich (Kriegsgr�berabteilung des Kriegsministeriums KGA des KM), na kt�rego czele stan�� gen.�Eduard Hentke, a�w�kt�rego gestii znale�� si� mia�y wszelkie sprawy zwi�zane z�cmentarnictwem wojennym2. Wraz z�powiadomieniem wszystkich Dow�dztw na terenie Monarchii oraz Naczelnego Dow�dztwa Etap�w (EOK) o�powstaniu KGA zosta�y wys�ane �Wskaz�wki dotycz�ce zak�adania i�utrzymania miejsc poch�wk�w� (Weisungen f�r Errichtung und Erhaltung der Kriegergrabst�tten). W�dokumencie tym okre�lono najwa�niejsze sprawy wchodz�ce w�zakres dzia�a� KGA, a�wi�c zasady og�lne, post�powanie szczeg�owe dotycz�ce poch�wk�w 1 A.P.�P�omie�czyk, Armia austro-w�gierska, Wydawnictwo Polska Organizacja Wojskowa, nr�6, cz.�1, Warszawa 1916, s.�100; S.J.�Toru�, Zagadnienia kwatermistrzowskie wojska austro-w�gierskiego z�lat 1914�1918, �Bellona� 1937, z. 4�6, IX, X, 1937, s.�893; O.�Duda, Cmentarze I�wojny �wiatowej w�Galicji Zachodniej 1914�1918, Warszawa 1995, s.�31. 2 �. St. A. KM 1915, Pr�s. Nr 25004, akt 26733, Pismo CK Ministerstwa Wojny z�dnia 3�grudnia 1915 roku w�sprawie utworzenia Wydzia�u Grob�w Wojennych. 18 2.2. Krakowski Oddzia� ds. Grob�w �o�nierskich (Kriegsgr�berabteilung Krakau). Powstanie, organizacja, dzia�anie �o�nierzy w�asnych, koalicji oraz wrogich armii, prowadzenie rejestracji i�ewidencji oraz rozdzielono kompetencje Ministerstwa Wojny, Dow�dztw Wojskowych, Komendantur Etapowych, w�adz politycznych i�organ�w autonomicznych. Dow�dztwa poszczeg�lnych Korpus�w otrzyma�y zadanie zorganizowania, na podleg�ym sobie obszarze, Inspekcji Grob�w �o�nierskich�� dalej IG� (Kriegsgr�berinspektion K.G.I.), w�kt�rych sk�ad mia� wej�� oficer sztabowy lub kapitan, za� przy wi�kszym zakresie dzia�a� jeszcze jeden kapitan lub podoficer3. Wszystkie sprawy organizacyjne zako�czono w�czerwcu 1916 roku wydaniem �Ustale� dotycz�cych urz�dzania, utrzymania, wystroju i�ewidencji grob�w �o�nierskich� (Bestimmungen f�r die Errichtung, Erhaltung, Ausschm�ckung und Evidenz der Kriegergrabst�tten)4. Na terenie Galicji znajdowa�y si� trzy Dow�dztwa Wojskowe stoj�ce na czele trzech Korpus�w wojskowych: nr�I�w�Krakowie (Krakau)�� Galicja Zachodnia, nr�X w�Przemy�lu�� Galicja �rodkowa i�nr�XI Lw�w (Lemberg)�� Galicja Wschodnia. W�my�l zarz�dzenia nr�25004 Ministerstwa Wojny Dow�dztwa tych Korpus�w by�y tak�e zobowi�zane do utworzenia Inspekcji ds. Grob�w �o�nierskich. W�Krakowie, wyprzedzaj�c zarz�dzenie Ministerstwa, rozpocz�to organizacj� oddzia�u cmentarniczego ju� pod koniec jesieni 1915 roku. W�Przemy�lu powo�ano taki oddzia� na pocz�tku 1916 roku, we Lwowie cztery miesi�ce p�niej. W�Krakowie przyj�� nazw� Oddzia�u ds. Grob�w �o�nierskich�� OG� (Kriegsgr�berabtelung Krakau). Dwa pozosta�e, zgodnie z�zarz�dzeniem MW nazwano Inspekcjami ds. Grob�w �o�nierskich (Krigsgr�berinspektion)5. 2.2. Krakowski Oddzia� ds. Grob�w �o�nierskich (Kriegsgr�berabteilung Krakau). Powstanie, organizacja, dzia�anie Powstanie krakowskiego OG� odbiega�o nieco od przedstawionego wy�ej kalendarza powo�ania s�u�b cmentarniczych w�Monarchii. Po zako�czeniu bitwy gorlickiej (2�5 maja 1915) i�przesuni�ciu si� frontu na wsch�d, w�adze wojskowe sprzymierzonych w�Galicji Zachodniej i��rodkowej podj�y decyzj� o�rozpocz�ciu porz�dkowania p�l bitewnych. Nowy oddzia�, maj�cy realizowa� to zamierzenie 3 �. St. A. KM 1915, Pr�s. 16-50/3 Beilage 1 zu Pr�s. Nr. 25004 von 1915, Weisungen f�r Errichtung und Erhaltung der Kriegergrabst�tten; �St. A. KM 1915, Pr�s. 16-50/1-2, akt 26892, Aufstellung einer Kriegsgr�berabteilung-Berichtung der Weisungen. 4 �. St. A. KM 1916, 9./K.Gr.A, 9-5/22-2, akt. 4241. 5 Dzia�anie MW zwi�zane z�organizacj� cmentarnictwa w�armii austro-w�gierskiej zamy kaj�ce si� zarz�dzeniem nr�25004 zosta�y nieco wyprzedzone przez �lokaln�� inicjatyw� Dow�dztwa Wojskowego w�Krakowie, st�d przypuszczalnie odmienna nazwa formacji krakowskiej nie Inspekcja a�Wydzia� (Oddzia�), cho� jego struktura, w�g��wnym zarysie, by�a zbie�na z�tym zarz�dzeniem. 2.2. Krakowski Oddzia� ds. Grob�w �o�nierskich (Kriegsgr�berabteilung Krakau). Powstanie, organizacja, dzia�anie 19 w�Galicji Zachodniej, podporz�dkowano bezpo�rednio Dow�dztwu I�Korpusu Krak�w, dowodzonemu przez gen. (Feldmanschalleutnant) Adama Brandnera Edler v.�Wolfszahn�a, kt�re w�tej akcji mia�o by� wspomagane przez Dow�dztwo Twierdzy Krak�w (K.u.K.�Festungkommando Krakau), Wojskowe Komendy Rejonowe (K.u.K.�Bezirkhauptmannschaft-Kommando), jednostki �andarmerii Krajowej (K.u.K.�Landesgendarmerie) oraz Apostolski Wikariat Polowy. Akcj� t� mia� wspiera� tak�e Komitet Opieki nad Grobami Wojennymi w�Austrii (Komitee f�r die Kriegsr�ber-F�rsorge in �sterreich). Data powo�ania i�zorganizowania tego nowego oddzia�u, nie jest do ko�ca znana. R.�Broch okre�la j� na koniec listopada 1915 roku. Du�an Jurkowi�, p�niejszy projektant OG�, w�1922 roku napisa�, �e ostateczna decyzja o�sformowaniu �wojskowego kierownictwa dla budowy cmentarzy wojennych i�pomnik�w zapad�a na zim� 1915�. Najwcze�niej powo�ano komendant�w Oddzia��w Uprz�tania P�l Bitewnych (22 i�26 wrze�nia 1915)6. Prace zwi�zane z�poch�wkami i�zak�adaniem cmentarzy na terenie Galicji Zachodniej podzielono w�nast�puj�cy spos�b: przy Dow�dztwie Twierdzy Krak�w (K.u.K.�Festung kommando-Krakau) utworzono samodzielny Oddzia� ds. Grob�w �o�nierskich Twierdzy (Kriegsgr�berarbeiterabteilung f�r den K.K.�Festung, Kommando Krakau) odpowiedzialny za sprawy cmentarnictwa w�obr�bie Twierdzy, na czele kt�rego stan�� rze�biarz akademicki por. Karl Korschann, pe�ni�c t� funkcj� od 10 czerwca 1915 do listopada 19187. Oddzia� ten zrealizowa� tylko kilkana�cie cmentarzy. Te same kompetencje na obszarze na wsch�d od granic Twierdzy, a� do teren�w podlegaj�cych Korpusowi X w�Przemy�lu (Galicja �rodkowa) otrzyma� OG� Krak�w, dowodzony do ko�ca wojny przez kapitana, a�potem majora Rudolfa Brocha8. Ten �wietnie zorganizowany oddzia�, za�o�y� 378 cmentarzy, 6 O.�Duda, op. cit., s.�31�33; R.�Broch, H.�Hauptmann, op. cit., s.�2. Wg autor�w ju� w�listopadzie 1915 roku C. i�K Komendantura w�Krakowie zorganizowa�a w�asny Wydzia� Grob�w Wojennych, kt�ry ju� wkr�tce podj�� dzia�ania w�wielu dziedzinach; kilka uwag dotycz�cych organizacji Wydzia�u przeczyta� mo�na w�dokumencie archiwalnym: NAK, Zbi�r 29/275 Wojskowy Urz�d Opieki nad grobami wojennymi Okr�gu Korpusu nr�V w�Krakowie, jedn. zb. 29/275/0/-1, s.�1743. Z�27 stycznia 1916 roku pochodzi ok�lnik kpt. Brocha z�wykazem kancelarii, kwater Dow�dcy i�podzia� pokoj�w: A.�Kancelaria Stradom 27, B.�Oddzia� dla malarzy przy Wawelu (kierownik ppor. Karpi�ski), C.�Oddzia� dla tw�rc�w modeli przy Wawelu (kierownik ppor. Karpi�ski), D. Pracownie Karmelicka�57 (kadet Ma-sura), E. Kancelaria budowlana ul. Sobieskiego 16a (jedn. och. Sier�ant Schulz), F.�Kwatery dru�ynowe Karmelicka 57 i�70 (kadet Masura), G.�kwatery dru�ynowe Powi�le�12. 7 Vojensk� ust�edni archiv, Karta zg�oszenia (P�ihla�ka),wype�niona r�k� artysty 13 czerwca 1919 roku; karta Ewidencyjna (Ewidentny list)�� dokument bez daty. K.�Korschann 1.11.1917�r. mianowany zosta� kapitanem rezerwy. Wcze�niej otrzyma� szereg wysokich odznacze� wojskowych. Jest autorem monumentalnego pomnika I�wojny �wiatowej na cmentarzu Rakowickim oraz 10 lub 12 cmentarzy �o�nierskich w�obr�bie Twierdzy Krak�w. 8 W�trakcie s�u�by w�krakowskim OG� R.�Broch uzyska� nominacj� na stopie� majora i�w�dalszej cz�ci tekstu tego stopnia b�d� u�ywa�. 20 2.2. Krakowski Oddzia� ds. Grob�w �o�nierskich (Kriegsgr�berabteilung Krakau). Powstanie, organizacja, dzia�anie a�tak�e doko�czy� kilkana�cie rozpocz�tych przez kpt K.�Korschanna w�obr�bie samej Twierdzy. Rudolf Broch wraz z�Hansem Hauptmannem wydali w�Wiedniu, pod koniec wojny, ksi��k� pt. Die Westgalizischen Heldengr�ber aus den Jahren des Weltkrieges 1914�1915, w�kt�rej dok�adnie opisali zar�wno stron� organizacyjn� krakowskiego OG�, jak i przebieg budowy i�wszystkie zrealizowane (do czasu wydania ksi��ki) cmentarze. Zawarto tam tak�e wykazy jednostek wojskowych, w�kt�rych s�u�yli polegli �o�nierze, ofiarodawc�w grunt�w pod cmentarze, a�tak�e bogaty materia� ilustracyjno-fotograficzny9. Do krakowskiego Oddzia�u ds.�Grob�w �o�nierskich, �powo�ano niezdolnych do s�u�by frontowej oficer�w i��o�nierzy wykonuj�cych w�cywilu odpowiednie zawody�10. Jego komendantem by�, jak ju� powiedziano, Rudolf Broch, a�oficerami koncepcyjnymi kapitanowie Ludwig Brixel i�Hans Hauptmann. W�sk�ad Oddzia�u wchodzi�y zespo�y architekt�w (8), budowniczych (2), rze�biarzy (5), malarzy (23), pracownia modelarska, zesp� ogrodnik�w i�pracownia fotograficzna. Ta grupa odpowiedzialna by�a za cz�� projektowo-artystyczn�. Oddelegowani do innych czynno�ci to oficer koncepcyjny Grupy Ewidencyjnej (1), Komendantura Uprz�tania P�l Bitewnych (4), Komendanci 12 Oddzia��w Uprz�tania P�l Bitewnych (kilkudziesi�ciu oficer�w sprawuj�cych t� funkcj� w�r�nych okresach), zesp� ewidencyjny oraz zesp� geometr�w do zapewnienia obs�ugi geodezyjnej. Reszt� Oddzia�u stanowi�y s�u�by transportowe, zabezpieczenia materia�owego etc. Oddzia� dysponowa� r�wnie� swoimi kamienio�omami, tartakami i�zak�adami konstrukcyjnymi. Tak zorganizowany, m�g� realizowa� uprz�tanie pola walki, prowadzi� ekshumacje, dokonywa� komasacji zw�ok, przygotowa� ewidencj� poleg�ych, zapewni� prace projektowe i�wreszcie zak�ada� cmentarze (do ich realizacji zatrudniano je�c�w rosyjskich i�w�oskich). Doda� trzeba, �e w�KGA Krakau, odmiennie jak w�innych Inspekcjach, po��czono w�jedn� ca�o�� zadania grupy ewidencji i�opieki nad cmentarzami. Ca�y obszar podleg�y krakowskiemu OG� podzielony zosta� na 10 Okr�g�w cmentarnych11. Na czele ka�dego z�nich sta� kierownik (referent) artystyczny, odpowiedzialny za cz�� projektowo-artystyczn� oraz komendant Oddzia�u 9 R.�Broch, H.�Hauptmann, Die Westgalizischen Heldengr�ber aus den Jahren des Welktkrie ges 1914�1915. Wydawca orygina�u: Herausgegeben vom g.u.g. Milit�rkommando Krakau im Jahre des Welt krieges 1918, Wien VI. Polskie wydanie: Zachodniogalicyjskie groby bo hater�w z�lat wojny �wiatowej 1914�1915, Tarn�w 1994. 10 R.�Broch, H.�Hauptmann, op. cit., s.�4. 11 I���migr�d�, II �Jas�o�, III, �Gorlice�, IV ��u�na�, V �Pilzno�, VI �Tarn�w�, VII �D�browa Tarnowska�, VIII �Brzesko�, IX �Bochnia�, X �Limanowa�. Dow�dztwo OUPB by�o w�Tarnowie, a�dodatkowo utworzono Oddzia�y XI Gorlice 2 i�XII Oddzia� Uprz�tania Drewna. Pewien problem powstaje przy numeracji Oddzia��w. Broch w�schemacie organizacyjnym OG� oznacza te oddzia�y cyframi arabskimi, w�dokumentach archiwalnych s� one oznaczane cyframi rzymskimi. W�dalszej cz�ci tekstu b�d� u�ywa� oznacze� rzymskich. 2.3. Od poch�wku na polu bitwy do budowy sta�ego cmentarza �o�nierskiego Uprz�tania P�l Bitewnych12. Zadaniem tego ostatniego by�o przeprowadzenie ekshumacji, ponownych poch�wk�w oraz wykonanie prac budowlanych13. Miejsca poch�wk�w �o�nierzy bitwy limanowskiej znalaz�y si� w�obszarze trzech Okr�g�w cmentarnych OG�: VIII Brzesko, IX Bochnia i�X Limanowa. Ich granice, teoretycznie, pokrywa�y si� z�granicami dzia�ania Oddzia��w Uprz�tania P�l Bitewnych, natomiast r�ni�y od granic administracyjnych c. k. Starostw. Terytorialnie najwi�kszy, tak�e w�ca�ym obszarze dzia�a� OG�, by� Okr�g limanowski14. Tyle informacji na temat organizacji OG�, og�lnie chwalonego i�stawianego za wz�r innym Inspekcjom Grob�w �o�nierskich. 2.3. Od poch�wku na polu bitwy do budowy sta�ego cmentarza �o�nierskiego W�czasie trwaj�cej bitwy polegli �o�nierze cz�sto pozostawali nie pochowani lub z�o�eni w�p�ytkich grobach, i r�koma towarzyszy przysypani tylko niewielk� warstw� ziemi. Na prowizorycznej mogile pojawia� si� krzy�, wbity karabin czy drewniana tabliczka z�wypisanym o��wkiem nazwiskiem poleg�ego. W�ogniu walki nie by�o czasu na godny poch�wek; m�g� nast�pi�, gdy umilk�y ju� strza�y. Zanim do niego przyst�piono, starano si� odzyska� elementy wyposa�enia (bro�, amunicj�, buty, pasy sk�rzane etc.). Cia�a poleg�ych, z�miejsc w�kt�rych dosi�g�a ich �mier� przenoszono w�miejsca, gdzie mia�y zosta� pochowane15. Kopano groby pojedyncze i�zbiorowe. Usypane mogi�y oznaczano prowizorycznymi znakami nagrobnymi. �o�nierzy chowano z�uwzgl�dnieniem przynale�no�� armijnej. Gdy by�o to mo�liwe zak�adano groby pojedyncze, grupy mogi� pojedynczych, groby zbiorowe lub tymczasowe cmentarze. Wykonywano, szkice lokalizacyjne grob�w, 12 O.�Duda, op. cit., s.�33, 34; R.�Broch, H.�Hauptmann, op. cit., s.�14�25. 13 R.�Broch, H.�Hauptmann, op. cit., s.�4. 14 W�okresie I�wojny �wiatowej Okr�g VIII wchodzi� w�sk�ad Starostw Brzesko, D�browa, Nowy S�cz i�Tarn�w. Okr�g IX Bochnia pokrywa� si� z�granicami Starostwa boche�skiego, Okr�g X Limanowa le�a� na terenie Starostw Nowy S�cz, Limanowa, My�lenice, Nowy Targ, Gryb�w i�Wieliczka. Dzisiaj s� to powiaty: boche�ski (26 cm), brzeski (9), limanowski (11), my�lenicki (3), nowotarski (2), nowos�decki (9), tarnowski (9), tatrza�ski (1), wielicki (5). Cmentarze 367 Mordarka, 370 Jordan�w i�372, My�lenice ju� nie istniej�. Cmentarze znajduj� si� r�wnie� w�dw�ch miastach na prawach powiatu; s� to Nowy S�cz i�Limanowa. Proporcja cmentarzy bitwy do wszystkich za�o�onych dla trzech omawianych Okr�g�w wygl�da nast�puj�co: O.VIII (wszystkich cmentarzy 52, cm.�bitwy 18), O.IX Bochnia (46/29), O.X (36/33). Razem 134/80. 15 Przyj�to 3 km jako maksymaln� odleg�o�� transportowania zw�ok z�rozrzuconych grob�w do cmentarza zbiorowego. Rozrzucone groby pojedyncze nale�a�o, w�miar� mo�liwo�ci, przenie�� na wi�kszy cmentarz, gdy� gwarantowa� on nale�yt� cze�� poleg�ym. 22 2.3. Od poch�wku na polu bitwy do budowy sta�ego cmentarza �o�nierskiego kapelani, notowali dane poleg�ych. Na tym ko�czy� si� pierwszy etap poch�wk�w �o�nierskich bezpo�rednio po bitwie. Realizacja drugiego, od ko�ca 1915 lub pocz�tku 1916 roku, nale�a�a w�Galicji Zachodniej do krakowskiego OG�. Do akcji przyst�powa�y �andarmeria Woj skowa i�Oddzia�y Uprz�tania P�l Bitewnych zaczynaj�c od wyszukiwania w�tere nie pojedynczych mogi�, grob�w zbiorowych i�prowizorycznych cmentarzy, wy korzystuj�c do tego, przygotowane wcze�niej, szkice lokalizacyjne i�mapy w�skali 1:25�000, na kt�rych nanoszono wszystkie odnalezione mogi�y. Wiele problem�w sprawia�o odszukanie masowych grob�w �o�nierzy rosyjskich, kt�re cz�sto nie by�y oznakowane. W�kolejnym etapie nale�a�o zidentyfikowa� i�zewidencjonowa� zw�oki w�oparciu o�znajduj�ce si� przy cia�ach legitymacje, notatki, fotografie, a�przede wszystkim indywidualne identyfikatory (Legitymationskapsel).16 Proces rozpoznawania cia� ko�czy� si�, niezmiernie �mudnym, sporz�dzaniem list ewidencyjnych w�trzech wersjach (Kartoteka A, B, C)17. W�wielu wypadkach, zanim przyst�piono do zak�adania nowego cmentarza konieczne by�y ekshumacje i�przenosiny cia� na miejsca ostatecznego poch�wku, co wymaga�o opracowania odpowiedniej dokumentacji. Niekiedy na �yczenie rodzin dokonywano ekshumacji poleg�ych, by potem przewie�� ich cia�a do miejscowo�ci rodzinnych. W�sumie by�o to ogromne przedsi�wzi�cie organizacyjne18. Wraz z�pracami rozpoznawczymi i�ewidencyjnymi na pobojowiska wyruszali projektanci cmentarzy, geodeci i�fotografowie19. Ich zadaniem by�o rozpoznanie terenu, podj�cie decyzji czy nowy cmentarz znajdzie si� na miejscu tymczasowego, 16 W�armii austro-w�gierskiej nie�miertelniki, nazywano Legitymationskapsel. By�y to kapsu�y metalowe, zawieraj�ce dwie karteczki z�danymi �o�nierza (imi�, nazwisko, przynale�no�� pu�kow�, miejsce zamieszkania, dat� wcielenia do armii wyznanie, i�informacj� o�otrzymanych odznaczeniach). W�wypadku �mierci �o�nierza, jedna karteczka w�kapsule zostawa�a przy zw�okach, drug� zabiera� dow�dca lub inny �o�nierz. J. Pa�osz, �mierci� z��czeni. O�cmentarzach z�I�wojny �wiatowej Kr�lestwa Polskiego administrowanych przez Austro-W�gry, Krak�w 2012, s. 89. 17 O.�Duda, op. cit., s.�39, 40. Rejestry katastralne przygotowywano w�trzech wersjach: rejestr alfabetyczny wed�ug nazwisk pochowanych, rejestr alfabetyczny wg nazw miejscowo�ci, rejestr wed�ug korpus�w. 18 Ibidem, s.�40. ���czne wyniki akcji oczyszczania pobojowisk wraz z�za�o�eniem ewidencji obj�y wg R.�Brocha 60�829 poleg�ych, w�tym 42�749 zw�ok ekshumowanych i�przeniesionych na nowe cmentarze. Na dotychczasowych miejscach pozosta�o zatem oko�o 18�000 poleg�ych, co stanowi niespe�na 30% ��cznej liczby obj�tej ewidencj��. Oczywi�cie te dane dotycz� ca�ej Galicji Zachodniej i�s� aktualne na koniec 1917 roku, kiedy ksi��ka by�a pisana. 19 NAK, WUOngwOK, 29/275/0/-/4, s.�405, 406. W�bezpo�rednim rozkazie na sierpie� i�wrzesie� 1916 roku, wydanym 13.08.1916�r., oddelegowano 18 oficer�w austro-w�gierskich i�jednego niemieckiego (por. Max G�nther) do prac artystycznych na zachodniogalicyjskich polach bitew obszaru podlegaj�cego dow�dztwu wojskowemu (po otrzymaniu specjalnych ustnych rozkaz�w). Ze skuteczno�ci� do 15 wrze�nia 1916. Rozkaz ten przyj�li do wiadomo�ci (w�asnym podpisem) prawie wszyscy arty�ci krakowskiego OG�. 2.3. Od poch�wku na polu bitwy do budowy sta�ego cmentarza �o�nierskiego czy cia�a pochowanych prowizorycznie b�d� przeniesione na najbli�szy cmentarz cywilny (parafialny lub komunalny), gdzie za�o�ona b�dzie osobna kwatera �o�nierska, czy te� na wybranym, nowym miejscu powstanie zaprojektowany samodzielny cmentarz. Do obowi�zk�w kierownik�w artystycznych nale�a�o r�wnie� rozeznanie uk�adu dr�g, mo�liwo�ci dojazdu do cmentarza, z�uwzgl�dnieniem transportu, oraz warunk�w fizjograficznych. Szczeg�ln� uwag� przywi�zywano do wyszukania dla nowego cmentarza takiej lokalizacji, by mog�a ona u�atwi� projektantowi zintegrowanie nowego obiektu z�istniej�cym krajobrazem. Po zako�czeniu prac polowych, uzupe�nionych szkicami terenowymi, zdj�ciami i�notatkami, kierownicy artystyczni�� najcz�ciej architekci lub rze�biarze�� przyst�powali do opracowania dokumentacji projektowej. Etapem ko�cz�cym powstawanie cmentarza by�a jego realizacja w�terenie. Rozpocz�cie rob�t budowlanych poprzedzi�o wyznaczenie siedzib kierownictwa i�zaplecza magazynowo-materia�owego poszczeg�lnych zespo��w i�sekcji oczyszczania pobojowisk a�tak�e zorganizowanie skomplikowanego systemu transportowego20. 20 O.�Duda, op. cit., s.�45. Rozdzia� 3 3.1. Obszar bada� W�pierwszym rozdziale przedstawi�em, w�skr�cie, przebieg bitwy pod Limanow� i��apanowem. By analizowa� cmentarze za�o�one w�jej wyniku, trzeba okre�li� do-k�adnie obszar, o�jakim b�dzie mowa. Tu odwo�am si� do wspomnianej ju� w�s�o-wie wst�pnym publikacji �ladami I�wojny �wiatowej mi�dzy Rab� i�Dunajcem. Autorzy jako granice swoich zainteresowa� przyj�li: od p�nocy obszar na po�udnie od drogi Krak�w�Tarn�w, na zachodzie lini� My�lenice�Jordan�w�Rabka�Nowy Targ, od po�udnia granic� stanowi Dunajec oraz miejscowo�ci Kro�cienko i�Stary S�cz (z�najbardziej wysuni�tym na po�udnie Zakopanem), na wschodzie za� rzeki Dunajec, Kamienica i�Muszynka (miasta i�miasteczka wzd�u� tej linii to Wojnicz, Czch�w, Nowy S�cz, Krynica i�Muszyna)1. Pomini�te zosta�y, le��ce w�obszarze oddzia�ywania twierdzy Krak�w, Podstolice, �wi�tniki G�rne, Wr�blowice i�Wieliczka2. Poniewa� ju� w�s�owie wst�pnym okre�li�em, i� b�d� w�swoim opracowaniu pod��a� �ladem K.�Gardu�y i�L.�Og�rka, przeto przeanalizuj� 80 miejsc poch�wk�w �o�nierskich, w�tym 76 cmentarzy le��cych na wy�ej wyznaczonym obszarze (mapki 2, 3 � str. 144 i 145). 3.2. Kilka zda� o tw�rcach cmentarzy Robert Motka (1874�?) � architekt Urodzony w�Merotin ko�o O�omu�ca. Brak informacji o�wykszta�ceniu. W�jesieni 1914 roku by� dow�dc� kompanii w�nowos�deckim. Od 18�pa�dziernika do 5�grudnia�1914 roku uczestniczy� w�dzia�aniach frontowych. Przeniesiony do rezerwy (porucznik w�stanie spoczynku) ze wzgl�du na wyczerpanie nerwowe. 1 Uzupe�ni� tylko warto, �e droga z�Krakowa do Tarnowa, na odcinku z�twierdzy do Boch ni przebiega�a nieco inaczej jak dzisiaj. P�nocny odcinek ��czy� Krak�w z�Niepo�omica mi i�dalej z�Bochni�. Po�udniowy z�Krakowa do Wieliczki dalej do Gdowa i�do Bochni. W�tym, zbli�onym do tr�jk�ta obszarze, ju� poza lini� Raby znalaz�y si� cmentarze w�Su chorabie, Brzeziu, Cichawie, Gdowie i�Niegowici. 2 K.�Gardu�a, L.�Og�rek, op. cit., s.�7. 26 3.2. Kilka zda� o�tw�rcach cmentarzy Jeszcze przed zorganizowaniem krakowskiego OG� przygotowywa� na uroczysto�� �wi�ta Zmar�ych (1.11.1915) tymczasowy wystr�j cmentarza nr�91 w�Gorlicach, b�d�c ju� cz�onkiem tego Oddzia�u, pracowa� najpierw w�Okr�gu cmentarnym nr�III Gorlice, a�od stycznia 1916 do 26 kwietnia 1917 pe�ni� funkcj� kierownika artystycznego i�g��wnego projektanta Okr�gu VIII Brzesko. Po jego odej�ciu stanowisko to obj�� budowniczy Karl Sch�lich. W�trakcie s�u�by w�OG� opracowa� jeszcze dwa niezrealizowane projekty kaplic (jednej po��czonej z�ossuarium w�Gorlicach oraz drugiej � na cze�� prze�amania obrony rosyjskiej na dolnym Dunajcu)3. Robert Motka zaprojektowa� wi�kszo�� cmentarzy w�swym Okr�gu, ale autorem siedmiu, po�o�onych w�p�nocno-wschodniej jego cz�ci, a�nie wchodz�cych w�zakres niniejszego opracowania, by� rze�biarz por. Johann Watzal4. Franz Stark (?) � architekt Porucznik w�stanie spoczynku. Do 1.01.1918 kierownik artystyczny Okr�gu IX. Franz Stark, z�wyj�tkiem cm.�314 w�Bochni, kt�rego autorem jest por. Karl Sch�lich, opracowa� projekty pozosta�ych cmentarzy w�Okr�gu. Jest tak�e autorem kilku krzy�y nagrobnych5. Gustav Ludwig (1876�1952). Architekt, projektant wn�trz Urodzony w�Brnie. Tam te� uko�czy� szko�� handlow� (Gewerbeschule). Studiowa� (?) i�praktykowa� w�Stanach Zjednoczonych. W�1906 roku wr�ci� do Austrii i�ze swoim bratem Alojsem, tak�e architektem, za�o�yli firm� budowlan� �Br�der Ludwig�. Bracia zrealizowali szereg obiekt�w bankowych, sanatoryjnych i�hotelowych na terenie Bawarii, Tyrolu i�Wiednia. Pierwszego sierpnia 1914 G.�Ludwig zosta� zmobilizowany, a�od 18 sierpnia bra� udzia� w�walkach na froncie rosyjskim. Ze wzgl�du na chorob� zosta� 29 wrze�nia 1915 wycofany z�frontu i�do 4 grudnia przebywa� na leczeniu. Od 5 grudnia 1915 do stycznia 1918 dzia�a� w�OG�, pe�ni�c funkcj� kierownika artystycznego Okr�gu X, a�dodatkowo od 21 maja do 30 listopada 1917 by� komendantem Oddzia�u Uprz�tania P�l Bitewnych nr�X (Limanowa). Pierwszego listopada 1917 awansowa� do stopnia kapitana rezerwy. 3 Dane o�Robercie Motce w�oparciu o: O.�Duda, op. cit., s.�55. Wystawa zatytu�owana Gr�b Tw�j w�odleg�ej gdzie� krainie� Artysta na polu chwa�y. Dein Grab im weiten fernen Lan de� Kunstler auf dem Schlachtfeld. 9.11�15.12.1918, Gorlice, Galeria Dworu Karwacja n�w. Kurator: dr A. Partridge; K.�Gardu�a, L.�Og�rek, op. cit., s.�49; R.�Broch, H.�Haupt mann, op. cit., s.�426, 427. 4 R.�Broch, H.�Hauptmann, op. cit., s.�305. J.�Watzal by� autorem cmentarzy nr�259, 260, 254, 263, 255, 262 i�261. 5 O.�Duda, op. cit., s.�56; NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/3, s.�423. F. Stark po�redni czy� w�negocjacjach pomi�dzy Fabryk� Szyld�w Emaliowanych Rudolfa Eliksaka & Co. w�Pradze a�Dow�dztwem Wojskowym w�Krakowie w�sprawie tabliczek nagrobnych dla �o�nierzy. 3.2. Kilka zda� o�tw�rcach cmentarzy Odznaczono go Krzy�em Zas�ugi Wojennej z�dekoracj� wojenn� i�mieczami oraz Krzy�em Wojskowym Karola. Opr�cz wszystkich cmentarzy i�kaplic w�Okr�gu by� autorem centralnego krzy�a dla reprezentacyjnej nekropoli wojskowej nr�91 w�Gorlicach. Zaprojektowa�, w�trzech wersjach, du�e krzy�e �eliwne na groby zbiorowe (odr�bne dla �o�nierzy austro-w�gierskich, niemieckich i�rosyjskich) oraz odpowiadaj�ce im trzy wersje ma�ych, �eliwnych krzy�y nagrobnych dla indywidualnych mogi� �o�nierskich6. Nie zrealizowa� natomiast ciekawego projektu drewnianej kaplicy dla cmentarza 366 w�Limanowej, z�kt�rej zrezygnowano ze wzgl�du na przyznanie w�Okr�gu X pierwsze�stwa nekropolii 368 w�Limanowej-Jab�o�cu. Inni arty�ci Poza Robertem Motk�, Franzem Starkiem i�Gustavem Ludwigiem sw�j wk�ad w�dzie�o budowy cmentarzy w�o�yli r�wnie� Karl Sch�lich i�Heinrich Scholz. Pierwszy wygra� konkurs na projekt i�realizacj� cmentarza nr�314 w�Bochni, drugi by� autorem p�askorze�by greckiego boga �mierci�� uskrzydlonego Thanatosa, umieszczonej w�cokole monumentalnego, kamiennego krzy�a na tym cmentarzu. Karl Sch�lich od 13 stycznia 1916 pe�ni� funkcj� komendanta VIII�OUPB w�Brzesku. Heinrich Scholz, z�wykszta�cenia rze�biarz akademicki, studiowa� w�Wie-de�skiej Akademii Sztuk Pi�knych i�przed wojn� odni�s� kilka sukces�w jako rze�biarz i�medalier. W�OG� mianowany zosta�, od pocz�tku 1916 roku, kierownikiem artystycznym Okr�gu VI Tarn�w, w�kt�rym zaprojektowa� co najmniej 50�cmentarzy, wykonuj�c tak�e do wielu z�nich opraw� rze�biarsk� (cm. 190 w�Janowicach, 164 w�Tuchowie, 183 w�Siemiechowie)7. Rze�biarz por. Franz Mazura zrealizowa� na cmentarzu nr�350 w�Nowym S�czu monumentaln� rze�b� �redniowiecznego rycerza w�zbroi, nazywanego potocznie �pancernym rycerzem�. Jak pisze A. Partridge �niemy stra�nik w�powadze czuwa nad spokojem �o�nierskich mogi��8. Prof. J�zef Ga��ziowski, krakowski architekt i�malarz w�parku dworskim w�Brzesku Okocimiu, b�d�cym w�asno�ci� barona Goetza, ozdobi� mogi�� zbiorow�, urn� na piedestale. Ten bardziej cywilny ni� wojskowy gr�b i�motyw rze�biarski znacznie odbiegaj� od form proponowanych na innych cmentarzach �o�nierskich. J.�Ga��zowski nie by� cz�onkiem krakowskiego OG�, lecz pracowa� na zlecenie barona Goetza. 6 Dane o�G.�Ludwigu w�oparciu o: wystawa zatytu�owana Gr�b Tw�j w�odleg�ej gdzie� kra inie�; Architektenlexicon Wien 1770�1945, http://www.architektenlexikon.at [dost�p: 10.02.2020]; R.�Broch, H.�Hauptmann, op. cit., s.�117; O.�Duda, op. cit., s.�54. 7 A. Partridge, Dzia�alno�� Heinricha Karla Scholza w�Kriegsgreaberabteilung Krakau w�la tach 1916�1918 w��wietle jego tw�rczo�ci rze�biarskiej, [w:] Materia�y z�konferencji �Znaki pami�ci III�� �ladami I�wojny �wiatowej�. Gorlice 24.10.2009�r., Gorlice 2010, s.�34�53. 8 A. Partridge, Otw�rzcie bramy pami�ci, cmentarze wojenne z�lat 1914�1918 w�Ma�opolsce, Krak�w 2005, s.�203. 28 3.2. Kilka zda� o�tw�rcach cmentarzy W�r�d indywidualnych znak�w nagrobnych, zdobi�cych mogi�y indywidualne �o�nierzy na cmentarzach nr�300 Rajbrot-Koby�a i�377 Kro�cienko zachowa�y si� proste, krzy�e wykonane z�lanego �elaza wg projektu rze�biarza Jana Szczepkowskiego. Powo�any do s�u�by wojskowej w�1914 roku, ju� w�maju 1915 ci�ko ranny pod Kra�nikiem, przeszed� do rezerwy i�znalaz� si� w�Oddziale majora Brocha. Mianowany kierownikiem artystycznym Okr�gu IV �u�na, mi�dzy 1�grudnia 1915 a�3 stycznia 1916 pe�ni� r�wnolegle funkcj� komendanta Oddzia�u Uprz�tania P�l Bitewnych w�tym Okr�gu 9. Przywo�a� trzeba tak�e nazwiska malarzy, nie projektuj�cych cmentarzy, lecz uwieczniaj�cych je na p��tnie lub kartonie. Byli to Henryk Uziemb�o (malowa� cmentarz nr�310 w�Leszczynie), Leo Perlberger (362 Szczyrzyc), Franz Poledne (352 Marcinkowice, 361 Krasne Lasocice, 364 Kasina Wielka), Janos Czencz (287 Roztoka i�prawdopodobnie 350 Nowy S�cz). Prace tych artyst�w wykorzystywane by�y potem, w�formie poczt�wek, sprzedawanych w�celu zasilenia funduszy OG� przeznaczanych na cele charytatywne, a�tak�e prezentowane na licznych wystawach dokona� wojskowych s�u�b cmentarniczych10. Wreszcie wymieniaj�c artyst�w, kt�rzy wnie�li sw�j wk�ad w�opraw� cmentarzy �o�nierskich, wprawdzie znacznie p�niej, nie mo�na pomin�� postaci Franciszka Mra�ka, polskiego malarza, urodzonego 7 stycznia 1891 roku w�Nowym S�czu, a�zmar�ego 30 stycznia 1970 roku Limanowej. Namalowa� on obraz zatytu�owany �Chrystus pochylaj�cy si� nad rannym �o�nierzem�, kt�ry umieszczono w�niszy �ciany pomnikowej na cmentarzu nr�366 w�Limanowej. Wed�ug tradycji rodzinnej, posta� �o�nierza polskiego na tym obrazie to syn F. Mra�ka Kazimierz, a�obraz namalowany zosta� po powrocie artysty do Limanowej po II�wojnie �wiatowej11. 9 O.�Duda, op. cit., s.�56, 57; K.�Chrudzimska-Uhera, Jan Szczepkowski �ycie i�tw�rczo��, Mi lan�wek 2008, s.�43�54. 10 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/15, s.�11 na wystawie w�Berlinie w�1918 roku zna laz�y si� m.in. prace F. Poledne, �groby w�Marcinkowicach�, cm.�Jab�oniec 368�: jedn. 29/275/0/-/16, s.�203, 204. Na wystawie w�Gratzu znalaz�y si� prace J. Czencza (cm. Roz toka), H.�Uziemb�y (cm. w�Leszczynie), a�tak�e modele cmentarzy 366 w�Limanowej, 364 w�Kasinie Wlk. i�361 Krasne-Lasocice 11 https://plus.gazetakrakowska.pl/limanowski-malarz-ktorego-obraz-ostatnio-stal-sie glosny-w- mediach/ar/11950692 [dost�p: 13.03.2020]; https://limanowa.in/index.php/ aktualnosci/obraz-z-cmentarza-zabrany-do-konserwacji/44355 [dost�p: 13.02.2020]; J.S.�Wro�ski, Quo vadis Domine? Obraz na starym cmentarzu parafialnym w�Limanowej, �Echo Limanowskie� 1995, nr�18�19, s.�10; obraz o�podobnej tematyce, zatytu�owany �Chrystus b�ogos�awi�cy �o�nierza� namalowa� Leo Perlberger oko�o roku 1917. Jest on w�asno�ci� parafii rzymskokatolickiej w�Siemiechowie; Wystawa zatytu�owana Gr�b Tw�j w�odleg�ej gdzie� krainie� 3.3. Cmentarze bitwy w�projektach artyst�w krakowskiego Oddzia�u�ds. Grob�w �o�nierskich 3.3. Cmentarze bitwy w projektach artyst�w krakowskiego Oddzia�u ds. Grob�w �o�nierskich Od po�owy grudnia 1914 do wiosny 1915 roku, prace zwi�zane z�porz�dkowaniem miejsc stoczonych walk ograniczy�y si� zapewne do zebrania wszelkiego sprz�tu i�utworzenia tymczasowych mogi� i�cmentarzy. Mo�na dopuszcza�, �e niewielkie dzia�ania projektowe dla tego obszaru podj�to pod koniec 1915 roku. Dopiero zwyci�stwo sprzymierzonych w�bitwie pod Gorlicami, w�maju 1915 roku, przyspieszy�o podj�cie decyzji przez w�adze wojskowe o�rozpocz�ciu, w�ca�ej Galicji Zachodniej, porz�dkowania pobojowisk i�o�budowie sta�ych cmentarzy �o�nierskich. Zadanie to, od projektu do zamkni�cia prac budowlanych, mia� realizowa� krakowski Oddzia� ds. Grob�w �o�nierskich. Pierwszym etapem prac przy tworzeniu nowych, sta�ych cmentarzy by�o opracowanie projekt�w architektoniczno-budowlanych. Oktawian Duda pisze: w�rekordowo kr�tkim czasie, bo w�przeci�gu 3�4 miesi�cy powsta�y projekty za�o�e� i�oprawy artystycznej wszystkich cmentarzy wytypowanych do budowy�� w�szkicach, rysunkach a�cz�ciowo ju� w�projektach technicznych (g��wnie krzy�y nagrobnych i�detali ogrodze�)12. To stwierdzenie wyda�o mi si� przesadzone�� przynajmniej w�odniesieniu do cmentarzy na badanym obszarze. W�Archiwum Narodowym w�Krakowie, w�zbiorze Wojskowego Urz�du Opieki nad Grobami Wojennymi Okr�gu Korpusu nr�V w�Krakowie zachowa�o si� kilkadziesi�t rysunk�w projektowych cmentarzy bitwy13. Poniewa� niemal wszystkie zawieraj� dat� i�nazw� miejscowo�ci, w�kt�rej zosta�y wykonane oraz podpis autora, mo�na dok�adnie okre�li� czas ich powstania. Najwcze�niej datowanym rysunkiem jest szkic tzw. ma�ego krzy�a nagrobnego dla �o�nierzy austro-w�gierskich, uzupe�niony kilkoma rysuneczkami innych krzy�y oraz pomnika p�k. O.�Muhra na cm.�368 Limanowa-Jab�oniec14. Nosi on dat� 30�grudnia 1915 i�jest sygnowany podpisem Gustava Ludwiga. Opieraj�c si� na dacie rysunku mo�na za�o�y�, �e pod koniec grudnia 1915 OG� dzia�a�, a�prace projektowe przynajmniej w�Okr�gu X zosta�y podj�te. W�zbiorze zachowanych rysunk�w projektowych przewa�aj� skre�lone r�k� Gustava Ludwiga lub 12 O.�Duda., op. cit., s.�44. O.�Duda okre�laj�c okres wykonania projekt�w na 3�4 miesi�cy opar� si� zapewne na R.�Brochu i�H.�Hauptmannie, op. cit., s.�9, kt�rzy ten czas okre�lili �na zaledwie kilka miesi�cy�. 13 ANK, zbi�r 29/275,WUOngwOK, jednostki: 29/275/0/-/35 pow. Bochnia; 29/275/0/-/36, pow. Brzesko; 29/275/0/-/46, pow. Limanowa; 29/275/0/-48, pow. My�lenice; Nowy S�cz; 29/275/0/62 fotografie. 14 ANK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/64. 30 3.3. Cmentarze bitwy w�projektach artyst�w krakowskiego Oddzia�u�ds. Grob�w �o�nierskich nieznanego jego wsp�pracownika i�dotycz�ce cmentarzy w�Okr�gu X (22)15. Z�pozosta�ych Okr�g�w mamy po jednym (VIII, cm.�276 Brzesko�� Robert Motka) oraz (IX cm.�305 ��kta Dolna�� Franz Stark)16. W�roku 1916 opracowano projekty cmentarzy numer: 276 Brzesko, 305 ��kta Dolna, 350 Nowy S�cz, 357 Kamionka Ma�a-Or��wka, 364 Kasina Wielka, 365 Tymbark, 366 Limanowa, 368 Limanowa-Jab�oniec, a�w�roku 1917: 345 Muszyna, 346 Krynica, 347 Barcice, 348 Stary S�cz, 358 Laskowa, 360 S�upia, 361 Krasne-Lasocice, i�363 Mszana Dolna. W�ostatnim roku wojny uzupe�niano jeszcze rysunki dla opracowanych ju� wcze�niej cmentarzy np. w�kaplicy w�Krasnym-Lasocicach doprojektowano fragment wn�trz (30.05.1918); w�Kasinie Wielkiej 346 i�Szczyrzycu 362 bramki (27.04.18), a�tak�e wykonano szereg rysunk�w powykonawczych dla cmentarzy 351 w�Nowym S�czu-Zabe�czu, (26.04.1918), 352 w�Marcinkowicach (25.04), 362 w�Szczyrzycu (18.03), 364 w�Kasinie Wielkiej (05.1918) i�369 w�Starej Wsi-Golcowie (05.1918)17. Najwi�cej rysunk�w projektowych zachowa�o si� dla cmentarzy 368 Limanowa-Jab�oniec i�350 Nowy S�cz. Wszystkie przygotowano w�roku 1916 od lutego do listopada. Wi�kszo�� wykonano w�Krakowie, czyli siedzibie g��wnej OG�, kilka w�Mszanie Dolnej (Barcice, Gd�w, Laskowa, Muszyna, S�upia) i�Krynicy (Nowy S�cz 350). Na podstawie przedstawionego wy�ej datowania rysunk�w architektonicznych mo�na, z�ca�� pewno�ci�, stwierdzi�, �e czas przygotowania dokumentacji projektowej�� przynajmniej dla analizowanych cmentarzy�� by� znacznie d�u�szy od okre�lonego przez O.�Dud�. W Ustaleniach dotycz�cych urz�dzania, utrzymania, wystroju i�ewidencji grob�w �o�nierskich (dalej Ustalenia) Ministerstwa Wojny, z�roku 1916, zwracano uwag� na nast�puj�ce elementy sk�adowe projektu cmentarza: uk�ad przestrzenny (plan cmentarza), wej�cie i�ogrodzenie, pomnik centralny, znaki nagrobne pojedyncze i�zbiorowe oraz towarzysz�c� ziele� ozdobn�18. Projekty cmentarzy opracowane przez artyst�w OG� zawiera�y wszystkie wy�ej wymienione cz�ci sk�adowe. W�zale�no�ci od wielko�ci cmentarza i�ostatecznego wystroju architektonicznego przygotowywano r�n� liczb� rysunk�w. Dla ma�ych za�o�e� typu 345 Muszyna, 15 Ibidem; na na kilku rysunkach przy nazwie miejscowo�ci i�dacie wykonania rysunku po jawiaj� si� inicja�y �RZ�. Dotyczy to rysunk�w cmentarza 350 w�N. S�czu i�cm. 368 na Jab�o�cu. 16 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/-/62, s.�251�317; opr�cz wymienionego rysunku cmentarza 276 w�Brzesku, podpisanego przez R.�Motk� zachowa� si� zestaw szkic�w po- wykonawczych 66 cmentarzy z�Okr�g�w VII D�browa Tarnowska i�VIII Brzesko. Tw�r cami, kt�rzy projektowali na tym terenie byli Robert Motka, Johan Watzal i�Emil Lade wig (do 1 stycznia 1917). Szkice wykonano mi�dzy 26.10.1917 a�22.07.1918�r. Niestety �aden z�rysunk�w nie jest sygnowany. 17 NAK, WUOngwOK, jedn.�29/275/0/-/16, s.�503: rysunki powykonawcze pochodz�ce z�wiosny 1918 s� rezultatem objazdu cmentarzy przez plutonowego Cyganka. Wskaza� on miejsca, w�kt�rych mia�y by� dokonane prace restauracyjne. 18 �. St. A. KM 1916, 9./K.Gr.A, 9-5/22-2, akt.�4241. Bestimmungen, Errichtung, Erhaltung, Ausschm�ckung und Evidenz der Kriegergrabst�tten. 3.3. Cmentarze bitwy w�projektach artyst�w krakowskiego Oddzia�u�ds. Grob�w �o�nierskich 346 Krynica czy 347 Barcice, projekt sk�ada� si� z�jednego arkusza, na kt�rym nakre�lony by� plan cmentarza z�zaznaczonymi najwa�niejszymi elementami to jest uk�adem mogi�, typem ogrodzenia, usytuowaniem g��wnego elementu centralnego (krzy�, pomnik) oraz, nie zawsze, rysunkiem bramki (furtki) wej�ciowej. Zawiera�y one r�wnie� wymiary i�opisy konstrukcyjne oraz spos�b posadowienia. Uzupe�nieniem m�g� by�, skr�towy, spis zaproponowanych materia��w budowlanych. Prawie ka�dy rysunek posiada� nag��wek zawieraj�cy nazw� miejscowo�ci, w�kt�rej znajdowa� si� cmentarz oraz jego numer. Podane by�y tak�e nazwa miejscowo�ci, w�kt�rej rysunek wykonano, data i�podpis autora. Dla niekt�rych cmentarzy mog�y doj�� opracowane w�skali 1:10 lub 1:20 osobne rysunki bramek, furtek, lub wi�kszego fragmentu ogrodzenia. Projekty bram i�bramek z��elaza kutego zachowa�y si� dla cmentarzy 350 w�Nowym S�czu, 363 w�Mszanie Dolnej, 368 w�Limanowej-Jab�o�cu, 371 w�Drogini; z�rurek �elaznych i�p�askownik�w dla cm.�364 w�Kasinie Wielkiej, 362 w�Szczyrzycu; furtek drewnianych dla cm.�305, 306, 307 w���kcie Dolnej, cm.�351 w�Nowym S�czu-Zabe�czu (furtka z�dwoma segmentami ogrodzenia) i�278 w�Jadownikach Podg�rnych. Zachowa� si� (nieoznaczony) szkic bramek, kt�re mo�na przypisa� do cmentarzy 280 w�Por�bce Uszewskiej i�298 w�Tymowej. Dokumentacja projektowa dla du�ych cmentarzy, na kt�rych dodatkowym elementem by�a, na przyk�ad, kaplica lub inny architektoniczny obiekt kubaturowy sk�ada�a si� z�wielu arkuszy. Zazwyczaj poza planem w�skali 1:200 lub 1:100 dochodzi�y rysunki architektoniczno-budowlane obiektu (zwymiarowane rzuty poziome, przekroje, widoki czy elewacje w�skali 1:20, 1:25), a�tak�e potrzebne detale architektoniczne. W�zbiorze projekt�w OG� zachowa�y si� rysunki archi-tektoniczno-budowlane kaplicy-mauzoleum p�k Othmara Muhra na Jab�o�cu, drewnianej kaplicy dla Kamionki Ma�ej-Or��wki, �ciany pomnikowej w�Limanowej (rysunki sygnowane podpisem Gustava Ludwiga) oraz kaplicy w�Leszczynie (autor Franz Stark, ale rysunek nie jest sygnowany). Zestaw rysunk�w dla kaplicy O.�Muhra obejmuje rzuty kolejnych poziom�w, przekroje poprzeczne, elewacje i�wybrane detale. Na rzutach i�przekrojach, poza dok�adnym wymiarowaniem i�opisem konstrukcyjnym, kolorem zaznaczone s� proponowane materia�y (ceg�a, kamie�, drewno). Po�r�d detali mo�emy znale�� profile kamienne gzyms�w, nakrycia muru ogrodzenia cmentarza etc. Podobny zestaw opracowany zosta� dla drewnianej kaplicy w�Kamionce Ma�ej-Or��wce. Zosta� on uzupe�niony o�rysunki wn�trza kaplicy ��cznie z�profilami poszczeg�lnych desek. Franz Stark projektuj�c niewielk�, kamienn� kaplic� dla cmentarza w�Leszczynie opracowa� r�wnie do-k�adnie, w�skali 1:25, dwa rzuty na poziomie wej�cia i�wi�by dachowej, przekr�j i�dwie elewacje. Sta�ym elementem wchodz�cym w�opraw� cmentarza by�y du�e krzy�e centralne. Projektowano je w�wersji drewnianej, kamiennej, betonowej lub metalowej. W�zbiorze NAK jest kilka rysunk�w takich krzy�y, ale s� to tylko krzy�e drewniane. Rysunki dla cmentarzy w�Tymbarku (365) i�Jaworznej (359) opracowa� 32 3.3. Cmentarze bitwy w�projektach artyst�w krakowskiego Oddzia�u�ds. Grob�w �o�nierskich G.� Ludwig. W�rysunku powykonawczym cmentarza na wzg�rzu Golc�w (369) naszkicowany jest ciekawy, wysoki krzy� drewniany zamkni�ty od g�ry p�kolist� obdasznic�. Nie ma natomiast rysunk�w centralnych krzy�y pomnikowych, wykonanych w�innych materia�ach. Zachowa�o si� kilka rysunk�w r�nych rozwi�za� pomnikowych takich jak smuk�y prostopad�o�cian, zwie�czony krzy�em (Jab�oniec 368), piramida kamienna zako�czona krzy�em (S�upia 360) czy te� piramida kamienna z�dodanymi w�dolnej cz�ci krzy�ami (Kasina Wielka 364). W�r�d niezrealizowanych pomys��w G.�Ludwiga na gr�b wsp�lny zachowa�y si� dwa projekty tumulus�w kamienno-ziemnych na planie ko�a dla cmentarzy w�Kasinie Wielkiej 364 i�Krasnym-Lasocicach 361. Szkoda, �e te projekty grob�w, w�kszta�tach kt�rych autor odwo�a� si� do staro�ytnych mauzole�w rzymskich nie zosta�y zrealizowane19. Nie mo�na r�wnie� zapomnie� o�rysunku projektowym pomnika dla p�k Othmara Muhra i�jego huzar�w, kt�ry G.�Ludwig wykona� 15�maja 1916�roku. Osobnym tematem s� projekty krzy�y i�znak�w nagrobnych. W�krakowskim OG� tym tematem zaj�o si� kilku architekt�w i�rze�biarzy, w�r�d nich: Gustav Ludwig, Hans Mayr, Jan Szczepkowski, Gustav Rossmann, Emil Ladewig, Johann Watzal i�Heinrich Scholz. Ci arty�ci projektowali krzy�e z��elaza kutego lub lanego o�formach bardziej lub mniej rozbudowanych20. Architekt Du�an Jurkowi�, kierownik artystyczny Okr�gu I��migr�d, zaprojektowa� co najmniej kilkana�cie typ�w krzy�y drewnianych dla swoich niezwyk�ych cmentarzy. W�sumie, w�Galicji Zachodniej realizowano kilkadziesi�t typ�w krzy�y i�znak�w nagrobnych21. Zachowa�o si� kilka rysunk�w krzy�y, kt�re wysz�y spod r�ki Gustava Ludwiga. S� to projekty dw�ch krzy�y �eliwnych na zbiorowe groby �o�nierzy 19 Pierwowzorem tego typu obiekt�w by�y mauzolea cesarzy rzymskich Augusta z�I�w.n.e. i�Hadriana z�II�wieku (obydwa w�Rzymie). Z�kolei na tych mauzoleach wzorowane by�y obiekty zwane tropaionami. Znany jest tropaion cesarza Trajana ze 109 roku w�miejscowo�ci Adamclissi w�dzisiejszej Rumunii wzniesione przez Rzymian po wcze�niejszym zwyci�stwie nad Dakami oraz nawi�zuj�ce do niego mauzoleum �o�nierzy rumu�skich w�M�r�e�ti (polegli w�wielkiej bitwie 8 wrze�nia 1917 r.). Pomnik ods�oni�ty zosta� 8�wrze�nia 1938�r., https://en.m.wikipedia.org/wiki/Mausoleum_of_M�r�.e.ti.dos [dost�p: 23.06.2020]. 20 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/64. Zachowa�o si� kilka zestaw�w krzy�y stosowanych w�Okr�gu VII D�browa Tarnowska z�podaniem ich autor�w i�materia��w, z�jakich by�y zrobione; D.�Bo�utov�, Du�an Samuel Architekt Jurkowi�, Bratislava 2009, s. 159�193. D. Jurkowi� zaprojektowa� kilkadziesi�t drewnianych, du�ych krzy�y pomnikowych oraz ma�ych krzy�y nagrobnych o�bardzo oryginalnych kszta�tach od prostych, po mocno rze�bione, odwo�uj�c si�, w�ich formach, do rozwi�za� ludowych. 21 J.J.P.�Drogomir, Polegli w�Galicji Zachodniej 1914�1915 (1918). Wykazy poleg�ych i�zmar�ych pochowanych na 400 cmentarzach wojskowych w�Galicji Zachodniej, t.�I, Tarn�w 1999 s.�120�122: wg autora na cmentarzach Galicji Zachodniej postawiono 42 typy krzy�y (�eliwnych, z��elaza kutego i�po��czenia element�w kutych z�blach�). 3.3. Cmentarze bitwy w�projektach artyst�w krakowskiego Oddzia�u�ds. Grob�w �o�nierskich austro-w�gierskich i�niemieckich. Rysunki te nie s� wprawdzie sygnowane przez G.�Ludwiga, ale w�oparciu o�publikacj� R.�Brocha i�H.�Hauptmanna wiadomo, �e zaprojektowa� on dwa znaki nagrobne dla armii sprzymierzonych, trzeci dla �o�nierzy rosyjskich. Rozwini�ciem tych trzech wersji, by�o rozwi�zanie, w�kt�rym krzy�e �eliwne otrzyma�y betonow� obudow�. Zachowa�y si� projekty takich krzy�y (z�1916�roku) dla cmentarza 368 na Jab�o�cu. G. Ludwig opracowa� r�wnie� analogiczny zestaw �eliwnych krzy�y nagrobnych na mogi�y indywidualne. W�zbiorach NAK s� dwa rysunki tych krzy�y, obydwa dla �o�nierzy austro-w�gierskich. Jednym z�nich jest wspomniany wcze�niej, sygnowany szkic z�grudnia 1915�roku, drugim niesygnowany projekt dw�ch wersji indywidualnych nagrobk�w austro-w�gierskich dla rejonu Limanowa. Ten sam autor zaprojektowa� dla cmentarza w�Tymbarku (mi�dzy wrze�niem a�listopadem 1916) � poza dwoma rze�bionymi krzy�ami centralnymi � dwie lub trzy wersje drewnianych, indywidualnych krzy�y nagrobnych, inspirowanych kszta�tami i�dekoracj� ludowych form tego znaku nagrobnego. Architekci przedstawiali r�wnie� rozwi�zania alternatywne. Projekt pomnika na tarasie dolnym cmentarza nr�368 w�Limanowej-Jab�o�cu G.�Ludwig opracowa� w�trzech wersjach. Podobnie rzecz si� ma z�kaplic�-mauzoleum p�k Othmara Muhra na tym samym cmentarzu. Jej ostateczna wizja r�ni si� znacznie od projektu pierwotnego. Rozbudowane dokumentacje projektowe sporz�dzone zosta�y dla cmentarzy: 368 Limanowa-Jab�oniec, 357 Kamionka Ma�a-Or��wka, 361 Krasne-Lasocice oraz 310 Leszczyna (we wszystkich za�o�eniach projektanci w�obrys wewn�trzny cmentarza wkomponowali kaplice). Szat� ro�linn� wyst�puj�c� na wielu rysunkach projektowych om�wi� w�rozdziale 4. Niekt�re projekty wzbogacono rysunkami perspektywicznymi. Tak sta�o si� w�odniesieniu do cmentarzy 300 Rajbrot-Koby�a i�303 Rajbrot, dla kt�rych prawdopodobnie Franz Stark opracowa� dwie bardzo ekspresyjne perspektywy. Nie sygnowany rysunek cmentarza 276 w�Brzesku, od strony zewn�trznej, mo�na przypisa� Robertowi Motce. Ilustracje tych trzech za�o�e� znalaz�y si� w�cytowanej ju� ksi��ce R.�Brocha i�H.�Hauptmanna22. Dla cmentarza 361 Krasne-Lasocice przypuszczalnie G.�Ludwig opracowa� rysunek o��wkiem ca�ego za�o�enia (tak�e brak sygnatury architekta)23. Dla wybranych cmentarzy sekcja modelarska OG� wykonywa�a makiety. Zachowa�y si� fotografie makiet nekropoli wojskowych 310 Leszczyna i�368 Limanowa-Jab�oniec. W obydwu dostrzec mo�emy r�nice pomi�dzy zaproponowanymi w nich rozwi�zaniami, a tym, co zosta�o ostatecznie zbudowane. W makiecie cmentarza w Leszczynie widzimy plan nieco odmienny od zrealizowanego, nie 22 R.�Broch, H.�Hauptmann, op. cit., s.�361, 363, 311. 23 ANK, WUOngwOK, jedn. 29/275/ 0/-/46; R. Broch, H. Hauptmann, op. cit., s. 409; cm.�361 malowa� r�wnie� Franz Poledne. 34 3.4. Uk�ad przestrzenny (plan cmentarza) zrealizowane akcenty architektoniczne (obeliski na polach grobowych) i w innym miejscy wzniesiony wysoki krzy� pomnikowy. Inny kszta�t mia� dach kaplicy. R�nice zauwa�y� mo�na tak�e pomi�dzy pierwotnym projektem cmentarza na Jab�o�cu a�jego realizacj�. Kaplica-mauzoleum p�k Ohmara Muhra jest mniejsza, nie zrealizowano otaczaj�cej j� kolumnady, inny jest kszta�t p�l grobowych, ca�kiem inny kszta�t tarasu poni�ej cmentarza. Trzeba wspomnie�, �e w�krakowskim OG� dla wytypowanych cmentarzy organizowane by�y wewn�trzne konkursy, w�kt�rych te� mogli uczestniczy� kierownicy artystyczni Okr�g�w s�siednich do miejsca konkursu. Sk�adane prace oceniali eksperci z�Ministerstwa Wojny24. Niekiedy zapraszano r�wnie� artyst�w spoza Oddzia�u. Poza projektami architektoniczno-budowlanymi sporz�dzano uproszczone plany powykonawcze z�naniesionymi granicami cmentarza i�mogi�ami, dok�adnym zwymiarowaniem kwater i��cie�ek, a�tak�e oznaczeniem mogi� kolorami we-d�ug przynale�no�ci armijnej pochowanych. Mogi�y by�y numerowane od 1 do �n� w�ramach samego cmentarza. Zachowa�o si� kilkadziesi�t takich planik�w opracowanych dla Okr�g�w�IX i�X. Rysunki dla tego pierwszego, starannie, wykonali �o�nierze Oddzia�u Uprz�tania P�l Bitewnych w�Bochni (Brosmann i�in�. Muszy�ski?). Planiki z�Okr�gu�X s� troch� gorszej jako�ci i�jest ich tylko kilka. Niestety rysunki nie s� datowane, co pomog�oby w�ustaleniu zako�czenia prac przy poszczeg�lnych cmentarzach. 3.4. Uk�ad przestrzenny (plan cmentarza) Pisz�c o��uk�adach przestrzennych�, inaczej planach cmentarzy, warto wr�ci� do roku 1916 i�wydanych przez Ministerstwo Wojny Ustale� dotycz�cych wszystkich kwestii zwi�zanych zar�wno z�wyborem miejsca pod przysz�y poch�wek, kszta�tu cmentarza, jak i�element�w jego wystroju (ogrodzenia wej�cia, grupy centralnej, krzy�y, pomnik�w kamiennych, a�tak�e tablic inskrypcyjnych i�ro�lin ozdobnych). W�cz�ci I�Ustale� zaleca si�, by wybiera� do grzebania zmar�ych albo pobliskie cmentarze, albo�� w�przypadku ich braku lub gdy s� za ma�e�� pola, suche ��ki, pastwiska lub le�ne polany. Nale�y unika� miejsc w�bezpo�rednim s�siedztwie domostw, ruchliwych dr�g, studni, rzek, strumieni jezior, staw�w, teren�w nawiedzanych przez powodzie, a�tak�e teren�w grz�skich, bagnistych b�d� o�du�ym spadku25. 24 O.�Duda, op. cit., s.�44. 25 �. St. A. KM 1915, Pr�s, 16�50, 1�2, akt 26592/1915, Higieniczne, techniczne i�artystyczne dyrektywy og�lne na temat. Zak�adania i�wystroju cmentarzy wojskowych, Dow�dztwo Etapowe 4 Armii, czerwiec 1915. 3.4. Uk�ad przestrzenny (plan cmentarza) W�cz�ci III nosz�cej tytu� Plan i�za�o�enie parkowe. czytamy: plan cmentarza jest zazwyczaj czworok�tny, ewentualnie kwadratowy, niemniej jednak niezwyk�e ukszta�towanie terenu lub szczeg�lnie urocze po�o�enie mog� usprawiedliwi� pewne nieregularno�ci kszta�tu26. W�innej wersji tych wytycznych zawarte s� wskaz�wki dotycz�ce sytuowania nowych cmentarzy, ich kszta�tu i�rozplanowania: gdzie tylko mo�liwe, nale�y zak�ada� cmentarze wojenne przy istniej�cych cmentarzach miejscowych, czy to do��czaj�c je do nich, czy te� zak�adaj�c je wewn�trz cmentarzy miejscowych. W�obu przypadkach cmentarz wojenny nale�y odgrodzi� od miejscowego, nale�y te� ustawi� osobny krzy�. Wystr�j nale�y dostosowa� do charakteru cmentarza miejscowego. I�dalej kszta�t�� proste geometryczne formy, rozplanowanie cmentarza powinno mie� charakter wojskowy [�] Nale�y unika� szerokich i�kr�tych uliczek i�wszystkiego, co by przypomina�o zoo27. W�analizach uk�ad�w przestrzennych cmentarzy bitwy, odwo�uj�c si� do Ustale�, uwzgl�dni�em dwa zalecane w�nich kryteria tj. po�o�enie cmentarza (na lub przy cmentarzu cywilnym, albo jako obiektu samodzielnego) oraz kszta�t planu. Zachowa�em jednocze�nie podzia� na Okr�gi cmentarne28. Okr�g VIII Brzesko Na badanym obszarze, znalaz�o si� 18 miejsc poch�wku w�tym 15 cmentarzy, oraz 3 samodzielne mogi�y wsp�lne. Nosz� one numery 288, 289 i�377 i�po�o�one s� w�Charzewicach (dwie pierwsze) i�Brzesku-Okocimiu. Cmentarz nr�275 usytuowano w�obr�bie cywilnego cmentarza �ydowskiego w�Brzesku. Na obiektach cywilnych zrealizowano 9 cmentarzy za� 6 za�o�ono jako samodzielne29. W�r�d tych pierwszych 7 ma kszta�t prostok�ta, 1 kwadratu (286 Olszyny).W�D�bnie, na cmentarzu cywilnym cz�� wojskowa (cm. 281) sk�ada si� z�dw�ch odr�bnych kwater: jednej dla armii sprzymierzonych drugiej, mniejszej dla �o�nierzy rosyjskich�� wi�ksza w�kszta�cie kwadratu, mniejsza prostok�ta. Spo�r�d cmentarzy samodzielnych 3 maj� kszta�t prostok�ta, 1 ko�a (284 Wojnicz-Zakrz�w), dwa s� nieregularne (282 Wojnicz-Zamo�cie, 290 Charzewice). W�sumie za�o�ono 26 Ibidem. 27 K.u.K.�4 Armeekommando. Qu. Nr. 12.450 ex 1917, Bestimmungen f�r die Errichtung, Erhaltung, Ausschm� ckung und Evidenz der Kriegergrabst�tten. 28 Analiza w�oparciu o�rysunki plan�w w�O.�Duda, op. cit., s.�286�389 oraz NAK, WUOngwOK, zbi�r 29/275. 29 Wed�ug R.�Brocha i�Hauptmanna w�roku 1917 cmentarze 281 w�D�bnie, 286 w�Olszynach, 291 w�Domos�awicach i�298 w�Tymowej by�y za�o�eniami samodzielnymi, wok� kt�rych powsta�y p�niej cmentarze cywilne. Potwierdzeniem s� zdj�cia archiwalne zachowane dla pierwszych czterech wymienionych cmentarzy; NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0//16, s.�345, w�oparciu o�pismo MW do Dow�dztwa Wojskowego w�Krakowie z�26.04.1918 mo�na stwierdzi�, �e cz�� wojskow� w�Olszynach za�o�ono na zaj�tej cz�ci cmentarza miejscowego. 36 3.4. Uk�ad przestrzenny (plan cmentarza) 10�cmentarzy na planie prostok�ta, jeden na kwadracie, jeden na kole, dwa nieregularne. Jeden cmentarz sk�ada si� z�dw�ch cz�ci (D�bno). Okr�g IX Bochnia W tym Okr�gu za�o�ono og�em 29 cmentarzy, w�tym jeden na izraelickim cmentarzu wyznaniowym (313 Bochnia). Trzyna�cie z�nich na cmentarzach miejscowych, a�szesna�cie samodzielnych. W�r�d tych pierwszych 9 ma kszta�t prosto-k�ta, za�o�enia 311 w�Starym Wi�niczu i�339 w�Sobolowie s� kombinacj� dw�ch prostok�t�w30. Cmentarze 309 w�Trzcianie, 312 w�Nowym Wi�niczu i�342 w��a-panowie sk�adaj� si� z�dw�ch, oddalonych od siebie kwater. Obydwie kwatery w�Trzcianie s� prostok�tne, w�Wi�niczu kombinacj� prostok�t�w, w��apanowie cmentarz �o�nierski sk�ada si� z�prostok�tnej kwatery i�oddalonego od niej grobu zbiorowego. Wi�kszo�� samodzielnych cmentarzy �o�nierskich w�tym Okr�gu zaprojektowano na planie prostok�ta (10), jeden tr�jk�ta (301 w��egocinie), jeden kwadratu (343 w�K�panowie), jeden jest po��czeniem prostok�ta i�p�kola (308�Kr�l�wka), a�3�maj� kszta�t nieregularny (310 Leszczyna, 338 Nieprze�nia i�340 Wola Nieszkowska). Podsumowuj�c, w�ca�ym Okr�gu kszta�t prostok�t�w nadano 19 cmentarzom, kwadratu 1, tr�jk�ta 1, po��czenia prostok�ta z�p�kolem 1, 3 zaprojektowano jako nieregularne, 4 kombinacyjne. Okr�g X Limanowa W�tym najwi�kszym Okr�gu pochowano �o�nierzy w�33 miejscach. Zrealizowano 32 cmentarze �o�nierskie oraz jedn� samodzieln� mogi�� zbiorow� (367 Mordarka). Na cmentarzach miejscowych przygotowano 16 cmentarzy �o�nierskich, 16�pozosta�ych to za�o�enia samodzielne. Przy analizie plan�w nie mog�em bra� pod uwag� kilku obiekt�w. W�My�lenicach na cmentarzu gminy �ydowskiej pochowano w�jednym grobie dw�ch �o�nierzy austro-w�gierskich i�poch�wkom tym nadano odr�bny numer 372. Podobna sytuacja mia�a miejsce w�Jordanowie. Tam, na cmentarzu miejscowym, spocz�o, w�pojedynczych grobach, 3 �o�nierzy rosyjskich i�nazwano je cmentarzem nr�370. Z�kolei na cmentarzu w�Kro�cienku, w�jednej mogile, pogrzebano jednego lub czterech �o�nierzy austro-w�gierskich (nr�377). Nie mog�em uwzgl�dni� r�wnie� cmentarza nr�378 w�Zakopanem, gdy� nie odnalaz�em wystarczaj�cych danych na jego temat. W�sumie analizie pod-da�em wi�c dwadzie�cia osiem obiekt�w. Spo�r�d nich dwana�cie zrealizowano w�formie wydzielonych cz�ci �o�nierskich na cmentarzach cywilnych, a�szesna�cie jako za�o�enia samodzielne. Z�tych dwunastu 7 zaprojektowano na planie prostok�ta, 2�kwadratu (353 T�goborze, 363 Mszana Dolna), 1 p�kola (348 Starzy S�cz). Cmentarz 365 w�Tymbarku, w�obecnej formie, z�o�ony jest z�dw�ch 30 Cmentarz 339 w�Sobolowie w�wersji pierwotnej mia� kszta�t nieregularny, po remoncie sk�ada si� z�kombinacji dw�ch prostok�t�w. 3.4. Uk�ad przestrzenny (plan cmentarza) r�wnoleg�ych do siebie prostok�t�w, a�w�sk�ad za�o�enia 366 w�Limanowej wchodz� cztery kwatery (jedna du�a i�trzy mniejsze)31. Siedem cmentarzy samodzielnych zaprojektowano na planie prostok�ta, jeden trapezu (351 Nowy S�cz-Zabe�cze), jeden kwadratu (359 Jaworzna) i�7 nieregularnych (355 �bikowice, 360 S�upia, 362 Szczyrzyc, 368�Limanowa-Jab�oniec, 373, 374 Wi�niowa i�376 Suchoraba). Razem, na planie prostok�ta za�o�ono 14 cmentarzy, kwadratu 3, p�kola 1, trapezu 1, na planie nieregularnym 7. Za�o�enia w�Limanowej to 2 r�nej wielko�ci prostok�ty i�2 kwadraty, w�Tymbarku dwa prostok�ty. Podsumowuj�c: przeanalizowano siedemdziesi�t dwa cmentarze; trzydzie�ci cztery zrealizowano na cmentarzach miejscowych, trzydzie�ci osiem jako samodzielne. Tych pierwszych za�o�ono w�Okr�gu VIII 9, w�Okr�gu IX 13, a�w�Okr�gu�X 12. Cmentarzy samodzielnych powsta�o w�Okr�gu VIII 6, w�Okr�gu IX i�Okr�gu�X po 16. Kszta�t prostok�t�w nadano czterdziestu trzem cmentarzom, kwadrat�w pi�ciu, dwana�cie wzniesiono na planach nieregularnych (najwi�cej w�Okr�gu X). Razem w�oparciu o�prostok�t opracowano 23 plany cmentarzy wkomponowanych w�za�o�enia cywilne i�20 samodzielnych, o�kwadrat odpowiednio 3 i�2, nieregularnych 1 i�11. Z�powy�szych danych wynika, �e przewa�aj�ca liczba za�o�e� opracowana zosta�a w�oparciu o�prostok�t i�kwadrat. W�takich kszta�tach zrealizowano 48 plan�w, co stanowi blisko 66 % wszystkich realizacji. Mo�na zatem powiedzie�, �e tw�rcy cmentarzy w�a�ciwie realizowali wskazania Ustale� Ministerstwa Wojny, zar�wno je�li chodzi o�sytuowanie poch�wk�w �o�nierskich �na pobliskich cmentarzach� cywilnych, jak te� dob�r kszta�t�w plan�w w�oparciu o�proste figury geometryczne. Z�dwunastu cmentarzy o�nieregularnych kszta�tach 5 powsta�o w�pobli�u kapliczek lub kaplic (355 �bikowice, 362 Szczyrzyc, 374 i�Wi�niowa i�282 Wojnicz-Zamo�cie przy XIX-wiecznej kaplicy MB Loreta�skiej). Do tej kategorii mo�na r�wnie� zaliczy� niewielki cmentarz 301 w��egocinie, zrealizowany na parceli przy ko�ciele parafialnym. W�Okr�gu VIII jedynym, du�ym nieregularnym, za�o�eniem jest cmentarz 290 w�Charzewicach, w�Okr�gu IX, w�miejscach ci�kich star�, wzniesiono dwa du�e cmentarze na planie nieregularnym (310 Leszczyna i�341 Wola Nieszkowska.), jeden na planie prostok�ta po��czonego z�p�kolem (308 Kr�l�wka). Na terenie podleg�ym Gustavowi Ludwigowi (Okr�g X) powsta�a reprezentacyjna nekropola wojskowa 368 Limanowa-Jab�oniec o�rozbudowanym programie przestrzennym i�bogatej oprawie architektonicznej, ciekawy cmentarz 357 Kamionka Ma�a-Or��wka (z�drewnian� kaplic�) oraz 4 �redniej wielko�ci za�o�enia o��nieco �mielszych� planach: 351 Nowy S�cz-Zabe�cze, 360 S�upia, 365 Tymbark i�376 Suchoraba. 31 Na jednej z�mniejszych kwater pochowano szcz�tki 5 �o�nierzy austro-w�gierskich prze niesione po II wojnie �wiatowej z�mogi�y wsp�lnej 367 przy kaplicy Matki Boskiej Bolesnej w�Mordarce. 38 3.4. Uk�ad przestrzenny (plan cmentarza) Wszystkie kwatery czy cmentarze �o�nierskie usytuowane przy lub na cmentarzach miejscowych maj� osobny krzy�, albo akcent pomnikowy, cz�sto w�formie �ciany (�cianki) pomnikowej (Denkmalwand) zwanej r�wnie� �cian� pami�ci (Ged�chtniswand) z�pami�tkow� tablic� inskrypcyjn�. Zalecane w�Ustaleniach odgradzanie kwater wojskowych od reszty cmentarzy cywilnych by�o realizowane, natomiast wym�g dostosowania wystroju cz�ci wojskowej do cywilnej by� raczej niewykonalny, ze wzgl�du na kompletnie inny charakter zar�wno znak�w nagrobnych jak uk�adu mogi� na cywilnych, zw�aszcza wiejskich, cmentarzach w�Galicji. Spo�r�d przeanalizowanych plan�w cmentarzy, kilka z�nich zas�uguje na wi�ksz� uwag�. W�Okr�gu VIII mo�na wskaza� 290 w�Charzewicach, 314 w�Brzesku i�284 w�Wojniczu-Zakrzowie. Wszystkie s� dzie�em Roberta Motki. Ten pierwszy sk�ada si� z�trzech cz�ci po��czonych wsp�ln� alejk�. Ka�da ma nieco inny charakter. Cmentarz usytuowany jest na dosy� ostrym stoku. Cz�� najni�sza ma kszta�t owalu (elipsy), �rodkowa prostok�ta, najwy�ej usytuowa� autor cz�� pomnikow� w�kszta�cie ko�a, w�kt�rego centrum ustawiony jest monumentalny pomnik. W�ka�dej z�cz�ci inaczej rozplanowane s� mogi�y. W�najni�szej promie-ni�cie, w��rodkowej po obu stronach alejki, w�g�rnej w�wypu�cie za pomnikiem (groby oficerskie). Dzi�ki ukszta�towaniu terenu i�usytuowaniu pomnika w�najwy�szej cz�ci cmentarza, jego dominacja jest spot�gowana. G��wny cmentarz Starostwa brzeskiego czyli 276 Brzesko nie wyr�nia si� kszta�tem, kt�rym jest prostok�t (46,0x60,4m), ale rozwi�zaniem wn�trza, odwo�uj�cym si� do planu obozu rzymskiego (castrum romanum)32. Dwie alejki przecinaj�ce si� na �rodku cmentarza pod k�tem prostym wyznaczaj� miejsce dla okaza�ego pomnika zwie�czonego wysokim krzy�em kamiennym33. Alejka na �rodku kr�tszego boku ��czy na jednej osi rozbudowan� bram� cmentarn� z�pomnikiem centralnym i��cian� pomnikow� w�tylnym murze cmentarza. Druga przecinaj�ca �rodek d�u�szego boku prostok�ta dochodzi do grob�w oficerskich po jednej stronie austro-w�gierskich, po drugiej rosyjskich. Trzy, z�czterech p�l mogilnych wype�nione s� rz�dami pojedynczych znak�w nagrobnych, na czwartej prawdopodobnie s� mogi�y zbiorowe. W�planie cmentarza R.�Motka zaprojektowa� du�o drzew li�ciastych i��ywop�ot�w. Jedynym obiektem na planie ko�a jest cmentarz 284 Wojnicz-Zakrz�w. Niewielki cmentarz, otoczony betonowym murem, z�usytuowan� na jednej osi podw�jn� bramk� wej�ciow� rozdzielon� s�upkiem. W��rodku ko�a umieszczony jest 32 Wymiary wg rys. projektowego z�27.09.1916. Na szkicu powykonawczym z�28.10.1917od notowana jest zmiana kszta�tu planu z�prostok�ta na trapez. D�ugo�� wschodniego boku odnotowano na 44,64�m, zachodniego na 41,02�m. Potwierdzeniem tego kszta�tu jest in wentaryzacja mogi� �o�nierskich opracowana w�latach mi�dzywojennych. Na podobnym za�o�eniu krzy�uj�cych si� pod k�tem prostym dw�ch alejek cmentarnych oparty jest znacznie mniejszy cmentarz nr�291 w�Domos�awicach. 33 Pierwotnie R.�Motka przewidywa� w�tym miejscu wysoki, drewniany krzy� pomnikowy zamkni�ty p�kolist� obdasznic�. 3.4. Uk�ad przestrzenny (plan cmentarza) wysoki, stylizowany krzy� betonowy. W�obw�d muru wstawiono 7 �kapliczek� z�betonowym krzy�em greckim, pod kt�rym, od strony wewn�trznej muru, zamocowano emaliowane tabliczki imienne pochowanych. Pomi�dzy �kapliczkami�, zawieszone na murze, po dwa ma�e �eliwne krzy�e nagrobne tak�e z�tabliczkami imiennymi. Wewn�trz i�na zewn�trz ko�a dwie pi�kne, wiekowe lipy. Kilka cmentarzy o�ciekawych rozwi�zaniach przestrzenno-architektonicznych zaprojektowa� w�Okr�gu IX Franz Stark. To tutaj powsta�y du�e, samodzielne cmentarze 300 w�Rajbrocie-Kobyle, 303 w�Rajbrocie, 308 w�Kr�l�wce, 310 w�Leszczynie, niewielki cmentarz 339 w�Sobolowie i�ma�y 301 przy ko�ciele parafialnym w��egocinie. Z�punktu widzenia uk�ad�w przestrzennych cmentarze numer 300 i�303 s� zaprojektowane na planie prostok�ta, a ich urok polega g��wnie na malowniczym po�o�eniu oraz bogatej i�dopracowanej oprawie architektonicznej (g��wnie odnosi si� to do cmentarza 303 w�Rajbrocie). Jedn� z�ciekawszych koncepcji przestrzennych F. Starka jest cmentarz 310 w�Leszczynie. Po�o�ony na lekkim stoku w�rzadkim lesie iglastym o�planie opie-raj�cym si� na krzy�u �aci�skim z�zaokr�glonymi trzema ramionami. D�u�sza o� cmentarza przebiega na kierunku wsch�d�zach�d, przy czym okaza�a kamienna brama cmentarna umieszczona jest od wschodu, a�lekko sp�aszczona apsyda �rodkowa zamyka uk�ad od zachodu. W�centralnej cz�ci cmentarza zaprojektowa� F. Stark niewielk�, kamienn� kaplic� na planie ko�a z�dwiema dobud�wkami, nakryt� wysokim sto�kowym dachem34. Dzisiejszy kszta�t cmentarza 308 w�Kr�l�wce jest w�a�ciwie tak�e symetryczny i�sk�ada si� z�dw�ch cz�ci: prostok�ta i�dostawionego do� od strony zachodniej p�kola. D�u�sza o� symetrii za�o�enia przebiega na kierunku wsch�d�zach�d. Teren spada lekko w�kierunku wschodnim. Wej�cie i�wyj�cie usytuowa� autor przelotowo mi�dzy prostok�tem i�p�kolem na osi p�noc�po�udnie, wykorzystuj�c przebiegaj�c� tam w�sk� drog� le�n�, kt�ra w�naturalny spos�b oddziela�a od siebie dwie cz�ci cmentarza. G��wne akcenty architektoniczne umieszczone s� na osi wsch�d�zach�d. Od wschodu, w�najni�szym miejscu, wysoki, modelowany, masywny krzy� kamienny zamykaj�cy ma�� wn�k� ograniczon� �ciankami kamiennymi. Mniej wi�cej w�po�owie prostok�tnego pola grobowego stoi kamienna, uskokowa �cianka pomnikowa zwie�czona niewielkim krzy�em. 34 Do tego opisu musz� doda� kilka uwag: 1.�po wybudowaniu cmentarz otacza� z�trzech stron niewielki lasek iglasty (sosnowy?), dzisiaj jest w��rodku lasu mieszanego. 2.�tak ukszta�towany plan, w�odniesieniu do ko�cio��w nazwany jest planem na krzy�u �aci�skim zamkni�tym od strony wschodniej ch�rem tr�jkonchowym. Plan cmentarza jest nieco zbie�ny z�rzutem roma�skiego ko�cio�a NMP na Kapitolu w�Kolonii, 3.�zachowany szkic uk�adu mogi� nie uwzgl�dnia zewn�trznego obrysu cmentarza ani usytuowania kamiennej kaplicy. St�d w�opisie planu opieram si� na rysunku zawartym na str.�96 w�ksi��ce K.�Gardu�y i�L.�Og�rka, �ladami� Zrealizowany plan nieco odbiega od pierwowzoru. 3.4. Uk�ad przestrzenny (plan cmentarza) Pomi�dzy cz�ci� p�kolist� i�prostok�tn� oko�o 50-centymetrowy uskok terenu wzmocniony od czo�a kamieniami (cz�� p�kolista jest wy�ej). Na osi za�o�enia trzy kamienne stopnie flankowane po obu stronach wysokimi czworobocznymi s�upkami kamiennymi. Ostatnim akcentem architektonicznym jest pomnik w�formie prostopad�o�cianu kamiennego zako�czonego ostros�upem, usytuowany po stronie zachodniej, na �rodku cz�ci p�kolistej. Pomnik postawiony na kolistym podwy�szonym tarasie, ob�o�onym od zewn�trz kamieniem. Ca�y cmentarz otoczony murem kamiennym�� w�cz�ci p�kolistej pe�nym, w�cz�ci prostok�tnej sk�adaj�cym si� z�kamiennych i�betonowych s�up�w po��czonych rurami stalowymi. Pierwotny plan tego za�o�enia by� najbardziej oryginalnym rozwi�zaniem przestrzennym na badanym terenie. Mia� to by� du�y prostok�t, w�kt�ry F. Stark tak wpisa� uk�ad mogi�, �e z�lotu ptaka tworzy�y one kszta�t Krzy�a �elaznego na wst�dze. Ostatecznie sam autor lub dow�dztwo OG� zrezygnowa�o z�tego pomys�u. Jedynym �ladem rozwi�zania jest zwymiarowany rysunek uk�adu mogi� na cmentarzu, opracowany przez wspomnianego ju� wcze�niej in�. Muszy�skiego. Trzema kolorami zaznaczono mogi�y w�zale�no�ci od przynale�no�ci armijnej �o�nierzy w�nich pochowanych (Austriacy, Niemcy, Rosjanie). Nie wiemy czy podj�to dzia�ania w�kierunku realizacji pierwszej wizji architekta czy te� od razu z�niej odst�piono. Pewn� informacj� na ten temat mo�na odnale�� w�dziele R.�Brocha i�H.�Hauptmanna. Pisz� oni tak: mniejsze pole cmentarne roztacza si� p�kolem na prawo od wspomnianej drogi. Rozmieszczone na nim i�obmurowane na kszta�t �elaznego krzy�a mogi�y masowe niemieckich �o�nierzy, skupiono wok� czterometrowej wysoko�ci kamienia pami�tkowego, o�miokrotnie klinowatymi uskokami zw�aj�cego si� i�zwie�czonego krzy�em35. Z�tych kilku zda� mo�na wnioskowa�, �e uk�ad mogi� w�cz�ci prostok�tnej cmentarza zosta� w�trakcie budowy zmieniony, natomiast w�cz�ci p�kolistej pozostawiono tak ukszta�towane mogi�y i�pomnik w�ich centrum, �e utworzy�y one kszta�t samego Krzy�a �elaznego. Przypuszczalnie p�niej ukszta�towanie powierzchni pola grobowego uleg�o deformacji. Pozosta� sam pomnik na okr�g�ym tarasie�� kiedy� �rodkowa cz�� krzy�a, a�wok� tarasu ustawiono pionowe stele nagrobne �o�nierzy niemieckich. Ciekawe rozwi�zanie przestrzenne zaprojektowa� F. Stark dla cz�ci �o�nierskiej (cm. 339) miejscowego cmentarza cywilnego w�Sobolowie. Do dw�ch alei ��cz�cych si� pod k�tem prostym �dosun��� pole grobowe w�kszta�cie zbli�onym do 1 ko�a. W�tej przestrzeni rozmie�ci� 6 grob�w pojedynczych i�62 zbiorowe, do kt�rych dochodzi�o si� kilkoma mniejszymi alejkami. G��wnym akcentem plastycznym by� du�y krzy� drewniany z�dwuspadow� obdasznic� i�ozdobnymi promieniami, ustawiony na kopcu kamiennym. Cmentarz mia� drewnian� bramk� z�daszkiem oraz ogrodzenie mieszane, z�jednej strony drewniane, z�pozosta�ych 35 R.�Broch, H.�Hauptmann, op. cit., s.�358. 3.4. Uk�ad przestrzenny (plan cmentarza) trzech w�formie �ywop�otu. Ca�o�� uzupe�nia�y drzewa. Wsp�czesny plan cmentarza r�ni si� znacznie od uk�adu pierwotnego36. Inny w�skali i�w�charakterze jest ma�y cmentarz 301 w��egocinie, zaprojektowany na planie zbli�onym do tr�jk�ta ze �ci�tymi naro�ami, usytuowany w�pobli�u ko�cio�a parafialnego37, a�oddzielony od niego niewysokim murem kamiennym. Wej�cie umieszczone na osi podstawy tr�jk�ta. Pierwotnie Franz Stark w�przestrzeni wewn�trznej wprowadzi� mi�kko biegn�ce �cie�ki, mi�dzy kt�rymi rozmieszczone by�y mogi�y. Ich uk�ad mia� przypomina� form� parkowych rabat. Co ciekawe, autor w�przestrzeni cmentarza pozostawi� istniej�ce tam wcze�niej drzewa owocowe. Cmentarz mia� by� ma�ym ogrodem, �w�kt�rym zmarli odpoczywaj� pod piecz� pot�nego Boga�38. Od strony ramion bocznych ogrodzenie cmentarza stanowi� �ywop�ot. Ze wzgl�du na niewielk� skal� cmentarz ten m�g� by� jednym z�ciekawszych rozwi�za� w�Okr�gu IX. Nie znalaz�em potwierdzenia czy projekt zosta� w�pe�ni zrealizowany a�wsp�czesny obraz cmentarza niewiele m�wi o�jego pierwotnym wygl�dzie. W�Okr�gu X na wyr�nienie zas�uguj� cmentarze 350 w�Nowym S�czu i�368 w�Limanowej-Jab�o�cu. Na pierwszym z�nich pochowano najwi�ksz� liczb� �o�nierzy na badanym obszarze, a�G.�Ludwig zadba� o�bogat� opraw� architektoniczn�. Dzi�ki zachowanym rysunkom mo�na opisa� pierwotny plan cmentarza wykonany przez G.�Ludwiga w�Krynicy 17 i�26 sierpnia 191639. Mia� on kszta�t mocno wyd�u�onego prostok�ta ustawionego d�u�szym bokiem r�wnolegle do kierunku p�noc�po�udnie. Kr�tszy, po�udniowy bok przylega� do ulicy i�tu znajdowa�o si� g��wne wej�cie z�bardzo starannie zaprojektowan� bram�. W�p�nocnej cz�ci cmentarza ustawiony zosta� g��wny zesp� pomnikowy, sk�adaj�cy si� z�o�miobocznego, wysmuk�ego kamiennego obelisku, przed kt�rym stan�� kamienny rycerz�� figura blisko pi�ciometrowej wysoko�ci wykonana przez rze�biarza por. Franza Mazur�. Ta grupa pomnikowa od strony p�nocnej zosta�a otoczona p�kolist� kolumnad� filarow� zamkni�t� od g�ry stylizowanym belkowaniem. Pomi�dzy wej�ciem a�cz�ci� pomnikow� przewidziano 20 p�l grobowych po�o�onych poprzecznie, po 10, po obu stronach biegn�cej �rodkiem g��wnej alei ��cz�cej wej�cie z�pomnikiem. Za polami, a�przed pomnikiem, G.�Ludwig przewidzia� rezerwowe miejsce na kwatery grobowe. Za kolumnad�, przy �cie�ce, znalaz�y si� tak�e u�o�one p�koli�cie nagrobki. Ca�y cmentarz otacza� mur segmentowy wysoko�ci ok.150 cm.�Nieca�y rok p�niej, bo 17 kwietnia 1917 roku powsta�a nowa 36 Ibidem, s.�364. 37 R.�Frodyma, op. cit., s.�71; autor pisze, �e podczas walk w�okolicy �egociny w�ko�ciele mie�ci� si� szpital polowy. W�r�d rannych byli r�wnie� legioni�ci z�oddzia�u kpt. Norwi da walcz�cy wsp�lnie z�oddzia�ami niemieckimi o�wzg�rze �arn�wka (we wsi �egocina). W�tym czasie nabo�e�stwa by�y odprawiane w�kaplicy na cmentarzu. 38 Ibidem, s.�353. 39 NAK, WUOngwOK, jedn.29/275/0/-/48, s.�329 i�337, cmentarz mia� wymiary 117,80�x�32�m. 42 3.4. Uk�ad przestrzenny (plan cmentarza) wersja projektu. Cmentarz zosta� skr�cony przy zachowaniu poprzedniej szeroko�ci. Zmieni� si� tak�e uk�ad wn�trza. Liczba kwater od strony po�udniowej zmala�a do dw�ch, natomiast za kompleksem pomnikowym dodano w�dw�ch rz�dach po cztery. Zlikwidowano r�wnie� wyj�cie po stronie p�nocnej40. Przypomnie� warto, �e w�zamy�le tw�rcy cmentarz ten mia� by� samodzieln� nekropoli�, usytuowan� obok cywilnej, na kt�rej tak�e chowano zmar�ych �o�nierzy. Dzisiaj sta� si� niewielk� cz�ci� za�o�enia cywilnego41. Niew�tpliwie najwi�kszym osi�gni�ciem projektowym Gustava Ludwiga jest cmentarz 368 na Jab�o�cu, najwi�kszy pod wzgl�dem zajmowanej powierzchni (4240�m2) z�rozbudowanym uk�adem przestrzennym i�bogat� opraw� architektoniczn�. Usytuowany na grzbiecie wzg�rza po obu stronach biegn�cej tym grzbietem drogi. Na dosy� �agodnym stoku po jej p�nocnej stronie, usytuowa� G.�Ludwig g��wne pole grobowe w�kszta�cie trapezu. Trzeba przypomnie�, �e zaraz po zako�czeniu bitwy, w�tym w�a�nie miejscu za�o�ono pierwotny cmentarz, ��cznie z�symboliczn� mogi�� p�k O.�Muhra42. Architekt mimo k�opot�w organizacyjnych zdecydowa�, �e nowy cmentarz za�o�ony b�dzie na miejscu u�wi�conym krwi� poleg�ych tu �o�nierzy. W�obr�bie nowej cz�ci usytuowa� G.�Ludwig dwa akcenty kompozycyjne: g��wny czyli o�mioboczn� kaplic�-mauzoleum w�g�rnej, szerszej cz�ci trapezu i�ma�y, bardzo symboliczny, kt�rym jest tr�jk�tny w�rzucie i�zwie�czony du�� kul� pomnik pu�kownika Othmara Muhra i�jego huzar�w, ustawiony w�miejscu �mierci pu�kownika. T� cz�� cmentarza otacza kamienny mur, w�kt�rym, od strony drogi G.�Ludwig zaprojektowa�, po obydwu stronach kaplicy, dwa wej�cia i�kute bramy. Kaplica jedn� po�ow� le�y w�obr�bie cmentarza, drug� wychodzi na zewn�trz. Z�obydwu stron dochodz� do niej a�urowe, kute bramy, co podkre�la jej znaczenie kompozycyjne 40 Ibidem, s.�335. 41 Ibidem, s.�361�574. Przed za�o�eniem cm.�350, �o�nierzy chowano na cmentarzu parafialnym (pierwszy poch�wek 18.11.914). Od 11.05.1915 �o�nierze grzebani byli na obydwu cz�ciach cmentarza. W�cz�ci cywilnej pochowano ��cznie 716 zmar�ych, w�cz�ci wojskowej, do ko�ca 24.09.1918, 562 �o�nierzy. Po 1 listopada 1918 poch�wki by�y tam kontynuowane. Trzeba jednak doda�, �e cmentarz 350 w�Nowym S�czu by� de facto obiektem samodzielnym, stykaj�cym si� z�za�o�eniem cywilnym tylko jednym bokiem. Analogicznie usytuowany by� cm.�365 w�Tymbarku. Na cmentarzu cywilnym w�Nowym S�czu znajduje si� r�wnie� kwatera nr 15, na kt�rej usytuowano Pomnik Polskich Legionist�w. Pochowano tam 19 �o�nierzy zmar�ych w�latach 1916�1918 w�szpitalach wojskowych N. S�cza. Autorem pomnika jest arch. J�zef Wojtyga. Ods�oni�cie pomnika nast�pi�o w�6.11.1927�r., st�d nie mie�ci si� w�granicach czasowych dzia�ania krakowskiego OG�. 42 http://eksploatorzy.com.pl/viewtopic.php?f=171&t=5653&view=next [dost�p: 28.02.2020]. Cia�o p�k. Muhra zaraz po bitwie przewiezione zosta�o do Tymbarku i�z�o�one w�grobowcu rodzinnym Turskich Wszystko wi�c wskazuje na to, �e tymczasowa mogi�a pu�kownika usypana na Jab�o�cu, oznaczona wysokim drewnianym krzy�em i�drewnian� tabliczk� imienn� by�a swego rodzaju cenotafem. Na tej tabliczce znalaz� si� nast�puj�cy napis: �w�tym miejscu, w�dniu 11.12.1914 roku �miertelne rany odni�s� pu�kownik Muhr na czele swojego 9 H.�Regimentu podczas szturmu na wzg�rze�. 3.4. Uk�ad przestrzenny (plan cmentarza) i�pot�guje wielko�� bry�y. G.�Ludwig rozwa�a� dwie mo�liwo�ci wej�cia do kaplicy. Jedn� na osi od strony placu wewn�trz cmentarza, drug� od strony drogi. Ostatecznie wybra� t� pierwsz�. Takie usytuowanie kaplicy stworzy�o dziedziniec ku czci poleg�ych i�mo�liwo�� odbywania na nim uroczysto�ci wojskowych i�religijnych. Po po�udniowej stronie drogi, poni�ej jej poziomu, tak�e na stoku, architekt zaprojektowa� wyd�u�ony taras widokowy, z�rozbudowan� w�kszta�cie ko�a cz�ci� �rodkow�. W�centralnym miejscu przewidzia� pomnik w�formie wysmuk�ego wieloboku kamiennego, zwie�czonego krzy�em. Kaplic� i�pomnik usytuowa� na wsp�lnej, poprzecznej do drogi osi widokowej. Mimo du�ych k�opot�w wykonawczych, zwi�zanych z�konieczno�ci� usypania stoku pod taras podj�to decyzj� o�jego realizacji. Mia� on by� widoczny od strony Limanowej, a�ustawiony na nim pomnik wskazywa� miejsce usytuowania cmentarza. Zrealizowany taras jest znacznie skromniejszy i�ograniczony do centralnego placu z�dwoma biegami schod�w w�kierunku drogi. Warto zacytowa� co na temat budowy cmentarza w�Limanowej-Jab�o�cu pisali R.�Broch i�H.�Hauptamann: Walki o�Jab�oniec ko�o Limanowej wpisa�y si� z�otymi czcionkami w�honorowej ksi�dze austro-w�gierskiej armii. Obowi�zkiem budowniczego cmentarza wojskowego nr�368 by�o stworzenie godnego tego wielkiego wydarzenia, dzie�a b�d�cego oczywistym symbolem wyra�onego dzi�kczynienia, kt�re my wszyscy winni�my poleg�ym bohaterom. Podobnie jak przy wznoszeniu cmentarza bohater�w w�Gorlicach, istnia� tu pow�d by wyj�� poza ciasne ramy ogranicze� i�pracowa� anga�uj�c wi�ksze �rodki. Nie tylko dozwolone, ale nawet wskazane by�o nie zwraca� uwagi na nak�ady materia�owe, si�y roboczej i�czasu, aby mog�o powsta� dzie�o jak najdobitniejszej monumentalno�ci43. Trzecim, ciekawym, �redniej wielko�ci, obiektem jest cmentarz 357 w�Kamionce Ma�ej-Or��wce zaplanowany w�kszta�cie prostok�ta, d�u�szym bokiem ustawionego nieco sko�nie do kierunku p�noc�po�udnie. Od strony p�nocnej dodane p�kole o�nieco mniejszym promieniu od po�owy kr�tszego boku prostok�ta. Na �rodku p�kola wej�cie, od kt�rego rozchodz� si� wzd�u� d�u�szych bok�w cmentarza dwie alejki dochodz�ce do p�kolistego kamiennego tarasu. Pomi�dzy alejkami wyd�u�one pole grobowe. Tu G. Ludwig pierwotnie przewidywa� ustawienie wysokiego krzy�a drewnianego, ostatecznie zast�pionego pomnikiem centralnym w�formie r�wnoramiennego kamiennego krzy�a ustawionego na kopcu kamiennym, do kt�rego dostawione z�czterech stron pojedyncze mogi�y �o�nierskie utworzy�y krzy�. Mi�dzy �cie�kami a�ogrodzeniem w�skie pola grobowe. Po stronie po�udniowej cmentarza, na wysokim kamiennym tarasie usytuowana jest drewniana kaplica na planie kwadratu z�sobotami i�zaakcentowanym wej�ciem. Dach nad sobotami lekko zaokr�glony jednospadowy, Korpus kaplicy przykryty jest dachem, w�kszta�cie ostros�upa, zako�czonym od g�ry drewnianym krzy�em 43 R.�Broch, H.�Hauptmann op. cit., s.�396. 44 3.4. Uk�ad przestrzenny (plan cmentarza) z�p�kolist� obdasznic�. Pokrycie dachowe to gont44. Cmentarz wa�ny zar�wno ze wzgl�du na sam� kaplic�, jak te� pi�knego usytuowania na wzg�rzu Or��wka i�roztaczaj�cych si� z�niego widok�w. Poza cmentarzami opisanymi wy�ej, warto jeszcze wymieni� cztery mniejsze, zaprojektowane z�du�ym wyczuciem wn�trza i�przestrzeni. S� to 348 w�Starym S�czu, 363 w�Mszanie Dolnej, 360 w�S�upi i�365 w�Tymbarku. Dwa pierwsze za�o�ono w�ramach cmentarzy cywilnych, 365 przylega do cywilnego a�360 jest cmentarzem samodzielnym. Cmentarz 348 zaprojektowano na planie p�kola, z�centralnym akcentem pomnikowym w�cz�ci �rodkowej a�363 na planie kwadratu, z�mogi�ami umieszczonymi w�czterech jego naro�ach. �redniej wielko�ci obiekt, jakim jest za�o�enie 360 w�S�upi, ma plan sk�adaj�cym si� z�dw�ch figur: wi�kszej w�kszta�cie pi�cioboku i�mniejszej prostok�ta dostawionego od strony wej�cia. Przed cmentarzem, w�pewnej odleg�o�ci od wej�cia, na osi za�o�enia, stoi kamienna, wysoka, p�aska piramida zwie�czona ci�kim, kamiennym krzy�em. Natomiast cmentarz 365 w�Tymbarku jest jednym z�nielicznych przyk�ad�w swobodnej kompozycji przestrzennej, opartej o�stok cmentarza parafialnego, po�o�onego obok. G.�Ludwig zaproponowa� koncepcj� przewiduj�c� swobodny uk�ad alejek, z�jedn� g��wn�, wij�c� si� po stoku i�przechodz�c� przez mostek nad strumykiem. Przy niej autor przewidzia� dwie �awki, mogi�y za� rozmie�ci� w�nawi�zaniu do przebiegu alejek. W�centrum uk�adu znalaz� si� ma�y wzg�rek, na kt�rym ustawiono na betonowym piedestale ozdobny, rze�biony drewniany krzy� centralny z�obdasznic�, a�przed nim kilka indywidualnych mogi� (oficerskich?). By�o to oryginalne rozwi�zanie, utrzymane w�klimacie parku nieco podobne do cm.�301 w��egocinie. Dzisiejszy obraz za�o�enia diametralnie odbiega od pierwotnego. W�1992 roku, ze wzgl�du na osuni�cie stoku, od strony cmentarza parafialnego, dokonano ca�kowitej przebudowy jego wn�trza. Niewielki cmentarz nr�353 w�T�goborzu usytuowany jest w�obr�bie cmentarza cywilnego. Ma plan w�kszta�cie kwadratu, a�w�jego sk�ad wchodz� dwie mogi�y wsp�lne i�jedna pojedyncza. Wart jest opisania nie ze wzgl�du na walory estetyczne, ale na nietypow� histori�. Ot� pierwotnie wej�cie i�uk�ad znak�w nagrobnych u�o�ono w�kierunku przebiegaj�cej tam drogi. Po latach droga przesta�a by� u�ywana, a�r�wnoleg�a do niej nowa alejka cmentarna sta�a si� przyczyn� odwr�cenia krzy�a centralnego i�nagrobk�w o�180 stopni. Tym sposobem ustawiono je frontem do nowej alejki cmentarza cywilnego. Obecnie odtworzono pierwotne ogrodzenie i�bramk� cmentarn�, pozostawiaj�c jej usytuowanie od strony starej drogi45. W�analizie uk�ad�w przestrzennych cmentarzy bitwy limanowskiej nie mo�na pomin�� kwater (cmentarzy) �o�nierskich, usytuowanych na izraelickich cmentarzach cywilnych. Wcze�niej jednak, nale�y skre�li� kilka zda� na temat zasad 44 Dzisiaj dach nad sobotami jest jednospadowy, p�aski i kryty blach�. Z�trzech cz�ci dachu, tylko najwy�sza, w�formie ostros�upa pokryta jest gontem. 45 Informacja o�zmianie orientacji cmentarza w�oparciu o�ustawion� przed nim tablic� infor macyjn�. 3.4. Uk�ad przestrzenny (plan cmentarza) obowi�zuj�cych w�armii austro-w�gierskiej odnosz�cych si� do poch�wk�w �o�nierzy �yd�w. Uznano, �e �o�nierze wyznania moj�eszowego polegli, w�czasie toczonych walk, b�d� chowani nie na polu bitwy, lecz w�miar� mo�liwo�ci prze-wo�eni i�pogrzebani na najbli�szym cmentarzu gminy izraelickiej. Drug� zasad� by�o zapewnienie poleg�emu grobu indywidualnego. Tak te� starano si� robi�, cho� niekiedy, najcz�ciej z�powodu po�piechu czy niedopatrze�, �o�nierze-�ydzi chowani byli na cmentarzach wojskowych mi�dzy poleg�ymi chrze�cijanami46. Przepisy te obowi�zywa�y r�wnie� w�odniesieniu do �o�nierzy rosyjskich wyznania moj�eszowego, o�ile ich wyznanie by�o wiadome. W�Ustaleniach Ministerstwa Wojny znalaz�y si� r�wnie� wskaz�wki, jak maj� by� oznaczane �ydowskie groby pierwotne: groby �ydowskie oznacza si� tablic� z�drewna (20 cm szeroko�ci, 70 cm wysoko�ci zaokr�glon� na g�rze) odpowiadaj�c� �ydowskiej macewie z�kamienia; na tablicy nale�y umie�ci� Gwiazd� Dawida, poni�ej rzymskimi cyframi Dekalog (I�V, VI�X), dalej nazwisko, stopie�, numer oddzia�u, dat� �mierci wreszcie �wieczne odpoczywanie� lub inn� sentencj� po hebrajsku. Na tablicach �yd�w rosyjskich nale�y zaznaczy� ich przynale�no�� pa�stwow�47. W�analizowanych Okr�gach cmentarnych polegli �o�nierze-�ydzi chowani byli na sze�ciu cmentarzach gmin izraelickich. By�y to wymieniane ju� wcze�niej obiekty 275 w�Brzesku, 313 w�Bochni, 372 w�My�lenicach, a�tak�e jeszcze trzy: 350c w�Nowym S�czu, 437 w�Nowym Targu i�311c w�Wi�niczu Nowym. O�kwaterach mo�emy m�wi� tylko w�odniesieniu do poch�wk�w �ydowskich w�Brzesku i�Bochni. Pozosta�e nale�y okre�li� jako mogi�y indywidualne. W�My�lenicach, wed�ug zachowanego szkicu i�spisu poleg�ych, pochowano w�jednej mogile dw�ch �o�nierzy austro-w�gierskich narodowo�ci �ydowskiej48. Cmentarz zniszczyli okupanci niemieccy w�latach drugiej wojny �wiatowej. Na szkicu cmentarza gminy �ydowskiej w�Nowym Targu zaznaczone s� dwa indywidualne groby wojskowe49. O�poch�wkach �o�nierskich na cywilnym cmentarzu �ydowskim w�Nowym Wi�niczu, poza jednym zdaniem w�ksi��ce R.�Brocha i�H.�Hauptmanna, do tej pory, nie by�o �adnych informacji50. 46 M. �opata, Groby �ydowskich �o�nierzy wielkiej wojny w�Galicji, [w:] Materia�y z�konferencji naukowej �Znaki Pami�ci�, Gorlice 27.10.2007�r., Gorlice 2008, s.�23, 24; w�armii niemieckiej obowi�zywa�y inne zasady. W. Krecner, twierdzi, �e w�tej armii �o�nierze-�ydzi byli chowani na cmentarzach wsp�lnie z�poleg�ymi innych wyzna�. Na dw�ch cmentarzach �o�nierzy niemieckich w���kcie Dolnej 305 i�307 spoczywa dw�ch �o�nierzy �yd�w: Simon Siegfried (cm. 305, gr.�3) i�Wolf Walter(cm. 307, gr 4). 47 K.u.K.�4 Armeekommando. Qu. Nr. 12.450 ex 1917, Bestimmungen f�r die Errichtung, Er haltung, Ausschm� ckung und Evidenz der Kriegergrabst�tten. 48 J.J.P.�Drogomir, op. cit., t.�III, s.�157; NAK, WUOngwOK, jedn. 27/295/0/-/48. 49 NAK, WUOngwOK, jedn. 27/295/0/-/48. 50 R.�Broch, H.�Hauptmann, op. cit., s.�366: �Ponadto kilka grob�w na cmentarzu izraelickim; ozdabiano je kamieniami dawidowymi�. Tak prawdopodobnie autorzy nazwali ujednoli 3.4. Uk�ad przestrzenny (plan cmentarza) Taka jest zapisana w�Programie prac budowlanych na rok 1918 przedstawionych w�krakowskim OG� przez IX Oddzia� Uprz�tania P�l Bitewnych w�Wi�niczu w�dniu 12 stycznia 1918 roku. Przy pozycji 311c Wi�nicz Nowy, cmentarz �ydowski, czytamy: �za�o�enie musi zosta� przygotowane od nowa. Ma si� na nie sk�ada� kamie� z�Gwiazd� Dawida, wykonany z�betonu, kt�ry powinien zosta� przygotowany zim��51. Istnienie poch�wk�w �o�nierskich na cmentarzu gminy �ydowskiej w�Wi�niczu Nowym potwierdzaj� karty cmentarne52, natomiast nie odnaleziono ich na samym cmentarzu. Nazwa �kwatera 350c w�Nowym S�czu lub tym bardziej cmentarz wojskowy� jest tak�e nazw� umown�, gdy� groby pochowanych tam �o�nierzy �yd�w nie stanowi�y uporz�dkowanego uk�adu, lecz by�y lu�no wpisane mi�dzy groby cywilne. W�oparciu o�szkic cmentarza z�lat I�wojny mo�na stwierdzi�, �e w�jego po�udniowo-zachodniej cz�ci za�o�ono ��cznie 8 grob�w, a�w�p�nocnej�12. Jeden gr�b usytuowany by� przy g��wnej alei. ��cznie wi�c zaznaczono 21 mogi�53. Wed�ug J.J.P.� Dragomira na nowos�deckim, izraelickim cmentarzu miejscowym zosta�o pochowanych nie 21, lecz 28 �o�nierzy �yd�w. Wymienia on nazwiska 23��o�nierzy austro-w�gierskich i�4 rosyjskich. Jeden �o�nierz jest nieznany54. Autorzy ksi��ki Nowy S�cz i�S�decczyzna w�I�wojnie �wiatowej podaj� dwie informacje dotycz�ce cmentarza 350c. Pierwsz� jest odnalezienie dw�ch grob�w wojskowych z�okresu Wielkiej Wojny, kt�re przetrwa�y zniszczenia dokonane na cmentarzu w�okresie II�wojny �wiatowej. Chodzi o�groby lekarzy �yd�w: por. Adolfa Forella zmar�ego 7.04.1918 (gr�b nr�24) oraz doktora Ignatza Reischera zm. 28.05.1918 (gr�b nr�26)55. Nazwiska obydwu zmar�ych znajduj� si� w�cytowanym wy�ej spisie J.J.P.� Drogomira. Stamt�d tak�e pochodz� numery grob�w, natomiast na szkicu cmentarza groby nie figuruj�. Dotyczy to tak�e czterech innych �o�nierzy z�listy zmar�ych w�1918 roku. Przypuszczalnie szkic wykonano wcze�niej, a�w�1918�roku ju� go nie skorygowano. Druga informacja dotyczy przeniesienia na cmentarz 350c, w�roku 1930, ekshumowanego z�cmentarza wojskowego 356 w�Podolu cone nagrobki �o�nierskie w�formie macewy z�gwiazd� Dawida na p�aszczy�nie czo�owej; o�istnieniu tych grob�w wspomina r�wnie� R. Frodyma, op. cit., s.�83. 51 NAK, WUOngwOK, jedn.27/295/0/-/15, s.�75. 52 NAK, WUOngwOK, jedn.27/295/0/-/93, s.�389, 391. W�kartach cmentarnych znajduj� si� dwa nazwiska �o�nierzy pochowanych na cm.��ydowskim w�Wi�niczu (Klamer Osias zm.14.10.1914 i�Fr�nkel Zygmunt zm. 26.12.1920; J.J.P.�Drogomir, op. cit., t.�III, s.�156, spis pochowanych na cm.�311 w�Wi�niczu Nowym; Mayer Gerson Akerman zm. 16.12.1915, a�pochowany na cmentarzu �ydowskim. 53 NAK, WUOngwOK, jedn.27/295/0/-/48. 54 J.J.P.�Dragomir, t.�III, op. cit., s.�263; ANK, WUOngwOK, jedn.29/275/0/-/48, s.�573�574 wg listy pochowanych na cm.�350c do ko�ca roku 1917 pochowano 21 �o�nierzy. Pierwszy poch�wek w�1918 roku mia� miejsce 12 stycznia 1918�r., ostatni 18 sierpnia. W�sumie pochowano w�tym okresie 7 �o�nierzy. 55 Nowy S�cz i�S�decczyzna w�czasie I�wojny �wiatowej, red. G.�Olszewski, Nowy S�cz 2015, s.�208, 209. 3.4. Uk�ad przestrzenny (plan cmentarza) �o�nierza narodowo�ci �ydowskiej Dawida Rosner recte Scharf �a, w�wyniku czego liczba pochowanych �o�nierzy na cmentarzu nowos�deckim wzros�a do 2956. O�kwaterze 350c znalaz�a si� r�wnie� kr�tka notatka w�cytowanym ju� Programie prac budowlanych na rok 1918 Okr�gu IX. Tam przy spisie prac na tym cmentarzu, przewidzianych na rok 1918 czytamy: 17 nagrobk�w z�p�ytami podk�adowymi wymaga przeniesienia. Jedna matryca kamienna jest na sk�adzie. 6 kamieni jest zabetonowanych, ale nie ustawionych, oraz tyle� samo p�yt podk�adowych. 10 sztuk wymaga jeszcze zabetonowania (Dost�pne s� formy)57. Prawdopodobnie dla pochowanych �o�nierzy wyznania moj�eszowego przygotowane by�y macewy w�jednym kszta�cie. Dwa kolejne miejsca poch�wku �o�nierzy �yd�w w�Brzesku (cm. 275) i�Bochni (cm. 213) mo�na nazwa� kwaterami �o�nierskimi lub, nieco na wyrost, cmentarzami. �wiadcz� o�tym zar�wno ujednolicone, betonowe stele nagrobne (macewy), jak r�wnie� uporz�dkowany uk�ad mogi�. W�Brzesku ma�y cmentarz �o�nierski, numer 275, usytuowano w�obr�bie �ydowskiego cmentarza cywilnego, przy p�nocnym jego murze. Wed�ug planiku z�lat mi�dzywojennych cz�� wojskowa od cywilnej oddzielona by�a �ywop�otem, a�bezpo�rednie wej�cie usytuowane w�murze cmentarnym od strony ulicy. Indywidualne mogi�y, w�liczbie 21 rozmieszczono w�trzech rz�dach58. Naprzeciw wej�cia ustawiono du�� betonow� macew�, pe�ni�c� rol� �ciany pomnikowej, od g�ry zamkni�t� p�kolem, z�umieszczon� w��rodkowej cz�ci p�aszczyzny czo�owej du�� gwiazd� Dawida. Po obu jej stronach, w�pewnym oddaleniu, ustawiono jeszcze dwie macewy o�podobnym kszta�cie, tylko skromniejszym detalu i�znacznie mniejsze. Dla ka�dego grobu przewidziano ma�� macew� na niskiej, betonowej podstawie, posiadaj�c� na �cianie czo�owej owaln�, emaliowan� tabliczk� imienn�. Dzisiaj stoi tylko jedna, z�ca�kowicie zatart� tabliczk�, pozosta�e zosta�y poprzewracane i�wci�ni�te w�ziemi�59. 56 Ibidem. 57 ANK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/15, s.�83. 58 ANK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/36, s.�427; w�wymienionym w�przypisie 62 zestawie szkic�w powykonawczych z�Okr�g�w VII i�VIII, na stronie 252, znajduj� si� szkice dotycz�ce cmentarza 275 w�Brzesku, wykonane 12.11.1917�r., a�w�r�d nich widzimy uk�ad mogi�, typy macew, przekr�j przez schody oraz wej�cie na cmentarz (nad wej�ciem przewidywany by� �uk kamienny). Bramk� wraz z��ukiem rozebrano w�latach trzydziestych XX wieku w�trakcie remontu muru cmentarnego. 59 J.�Schubert, �ydzi w�armii austriackiej przed I�wojn� �wiatow�. Izraelickie cmentarze wojskowe z�okresu I�wojny �wiatowej na terenach dawnej Galicji zachodniej, [w:] Studia z historii architektury i�urbanistyki po�wi�cone prof. J�zefowi Tomaszowi Frazikowi, Krak�w 1999, s.�255, 256. W�roku 1998 na ma�ych macewach indywidualnych by�y jeszcze zachowane emaliowane, indywidualne tabliczki imienne (imi�, nazwisko, stopie� wojskowy, jednostka i�data �mierci); M. �opata, op. cit., s.�15; z�opisu stanu cmentarza wynika, �e w�roku 2008 co najmniej jedna indywidualna macewa mia�a jeszcze czyteln� tabliczk� imienn�. 48 3.4. Uk�ad przestrzenny (plan cmentarza) Kwatera wojskowa nr�313 w�Bochni Krz�czkowie po�o�ona jest na cmentarzu miejscowej gminy izraelickiej. Usytuowana w�jego zachodniej cz�ci, a�w�jej sk�ad wchodz� pojedyncze betonowe macewy stoj�ce w�dw�ch rz�dach: w�pierwszym 19, w�drugim 8, po 4 z�ka�dej strony znacznie wi�kszej macewy o�bogatszym profilowaniu g�rnej cz�ci, kt�ra pe�ni�a zapewne rol� �ciany pami�ci (Ged�chtniswand). W�latach 90. ubieg�ego wieku umieszczono na niej pami�tkow� tablic� w�j�zykach hebrajskim i�polskim. Ka�dy rz�d ma w�asn� betonow� podstaw�, a�mi�dzy rz�dami pozostawiony jest pas zieleni, co patrz�c z�lotu ptaka daje dla ca�o�ci kszta�t prostok�ta. Wszystkie macewy na grobach maj� jednolity kszta�t prostok�ta zako�czonego od g�ry p�kolem, z�lekko cofni�t� p�ycin� �rodkow�, na kt�rej umieszczono gwiazd� Dawida. R.�Broch pisze, �e na czo�ach macew by�y r�wnie� emaliowane tabliczki imienne. Wed�ug spisu poleg�ych J.J.P.�Drogomira, kwatera 313 kryje szcz�tki 19 �o�nierzy austro-w�gierskich i�1 rosyjskiego60. Wed�ug programu budowlanego na rok 1918 dla Okr�gu VIII, kwatera mia�a by� otoczona �ywop�otem i�obsadzona drzewami61. Pewn� niewiadom� pozostaje autorstwo opisanych wy�ej kwater wojskowych. Uk�ad grob�w, unifikacja znak�w nagrobnych i�informacja o�konieczno�ci uzupe�nienia drzew i�krzew�w na cmentarzu w�Bochni �wiadcz�, �e kwatery te mog�y by� projektowane, a�je�li tak to zapewne przez Roberta Motke i�Franza Starka. Jednak w�dokumentach archiwalnych nie natrafi�em na potwierdzenie tej hipotezy. Podsumowuj�c: w�Okr�gach VIII, IX i�X wi�kszo�� cmentarzy wojskowych zaprojektowano dosy� oszcz�dnie w�oparciu o�plany prostok�ta lub kwadratu, natomiast kilka wi�kszych, wa�niejszych i�po�o�onych b�d� to w�miastach siedzib Starostw (Brzesko, Bochnia, Limanowa Nowy S�cz), b�d� w�miejscach prze�omowych star�, tak jak przede wszystkim w�Limanowej-Jab�o�cu, czy Rajbrocie, Leszczynie, Kr�l�wce, Charzewicach, Kamionce Ma�ej-Or��wce i�Krasnym-Lasocicach ar-ty�ci otrzymali zgod� na projektowanie z�wi�kszym rozmachem i�z�mo�liwo�ci� 60 J.J.P.�Dragomir, t.�III, op. cit., s.�159; z�liczb� pochowanych jest k�opot. Na szkicach powykonawczych, opracowanych przez IX OUPB w�Bochni zaznaczono po zachodniej stronie alejki cmentarnej 14 grob�w i�jeden po drugiej stronie�� w�sumie 15. Trzydziestego maja 1924 na tym samym miejscu wrysowano 21 grob�w obok siebie, znikn�� samotny gr�b po drugiej stronie alejki. Z�jakiego powodu wybudowano wi�c a� 26 macew? Prawdopodobnie nast�pi�y jakie� ewidencyjne niedopatrzenia pod koniec wojny; I. Zawidzka, Przewodnik po cmentarzu �ydowskim w�Bochni, Bochnia 2018, s.�148. Autorka wyczerpuj�co podsumowuje r�ne wersje dotycz�ce liczby pochowanych �o�nierzy, ich narodowo�ci oraz przynale�no�ci armijnej. Trzeba doda�, �e na cmentarzu cywilnym znajduj� si� dwa cywilne groby �o�nierzy, kt�rych nazwiska figuruj� r�wnocze�nie w�spisie �o�nierzy pochowanych w�kwaterze wojskowej. Chodzi o�Efroima (Efraima) Goldmanna i�Seliga Reinera. Dane osobowe tych �o�nierzy podane w�spisie zmar�ych J.J.P.�Drogomira i�te z�cywilnych macew r�ni� si� znacznie je�li chodzi o�daty �mierci. 61 R.�Broch, H.�Hauptmann, op. cit., s.�372; ANK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/15, s.�43; Program budowlany Okr�gu VIII na rok 1918 przy cm.�313 uwaga: gotowe, nale�y jeszcze zasia� wi�cej trawy, zasadzi� �ywop�ot oraz drzewa. 3.5. Przestrze� pola grobowego wprowadzenia bogatszej oprawy architektonicznej, a�ka�dy z�architekt�w wni�s� w�asn� osobowo�� tw�rcz�, proponuj�c oryginalne rozwi�zania. 3.5. Przestrze� pola grobowego Kilka zda� warto r�wnie� po�wi�ci� wn�trzu cmentarza czyli polu grobowemu i�uk�adowi mogi�. Tu ponownie odwo�am si� do Ustale� MW. Zalecano w�nich by na ka�dym cmentarzu najpierw oznaczy� miejsca przeznaczone na groby masowe, nast�pnie na ewentualne groby pojedyncze; groby oficer�w umie�ci� przy g��wnych alejkach lub miejscach znacz�cych, na przyk�ad w�pobli�u grupy centralnej62. Dzisiaj ustalenie, w�jakiej kolejno�ci wyznaczano groby na poszczeg�lnych cmentarzach jest prawie niemo�liwe, podobnie jak ustalenie pierwotnych kszta�t�w mogi� pojedynczych czy zbiorowych nakre�lonych w�planach cmentarzy. Wiele z�nich zapad�o si� lub �wiadomie w�trakcie tzw. piel�gnacji zosta�a wyr�wnana z�terenem. Przez wi�kszo�� roku bujna ro�linno�� zaciera rysunek mogi�. Dotyczy to przede wszystkim cmentarzy samodzielnych, le��cych z�dala od osiedli. Mo�na natomiast w�oparciu o�dzie�o R.�Brocha i�H.�Hauptmanna ustali�, jakie by�y pierwotne zamierzenia autor�w cmentarzy, co do uk�ad�w mogi�.63 I�tak na badanym terenie na dziewi�ciu cmentarzach zaprojektowano tylko mogi�y pojedyncze (313�Bochnia, 275 Brzesko, 372 My�lenice, 370 Jordan�w 349 D�br�wka Polska, 286�Olszyny, 287 Roztoka, 285 Wojnicz i�355 �bikowice).Trzy pierwsze cmentarze to miejsca spoczynku �o�nierzy-�yd�w, kt�rym starano si� zapewni� taki w�a�nie poch�wek. Na cmentarzu w�Jordanowie, oznaczonym numerem 370, do czasu jego likwidacji, spocz�o tylko trzech �o�nierzy w�pojedynczych grobach. Cmentarz 349 w�D�br�wce Polskiej za�o�ono przy szpitalu wojskowym dla �o�nierzy chorych na czerwonk�, kt�ry funkcjonowa� mi�dzy 17�wrze�nia a�11 listopada 1914. Pochowano na nim zmar�ych w�okresie od 25�wrze�nia do 26 pa�dziernika 191464. Na ma�ym cmentarzyku nr�355 w��bikowicach, usytuowanym przy XIX-wiecznej 62 K.u.K.�4 Armeekommando. Qu. Nr. 12.450 ex 1917, Bestimmungen f�r die Errichtung, Erhaltung, Ausschm�ckung und Evidenz der Kriegergrabst�tten.; w�Ustaleniach wskazuje si� rodzaje mogi�. Dziel� si� one na groby pojedyncze, grupy grob�w pojedynczych, mogi�y szeregowe, mogi�y zbiorowe, tzn. groby, w�kt�rych pochowano trzy lub wi�cej os�b bez oddzielania ich od siebie. Dzisiaj, w�terenie odr�nienie mogi�y szeregowej od zbiorowej bez spisu poleg�ych nie jest mo�liwe. St�d uproszczony podzia� mogi� na pojedyncze (indywidualne) i�zbiorowe (wsp�lne). 63 Przy cmentarzach, dla kt�rych zachowa�y si� planiki powykonawcze z�zaznaczonymi numerami grob�w oraz spisy poleg�ych z�oznaczeniem numeru mogi�y, w�kt�rej pochowano cia�a, ustalenie w�jakiej kolejno�ci by�y one komponowane by�oby, przynajmniej w�pewnym przybli�eniu mo�liwe. 64 Informacja o�szpitalu wg Nowy S�cz i��, s.�197; daty �mierci �o�nierzy wg J.J.P.�Drogomir, op. cit., t.�III, s. 248, 249. 50 3.5. Przestrze� pola grobowego kapliczce, przy kt�rej chowano zmar�ych na choler�, spocz�o sze�ciu �o�nierzy w�pojedynczych grobach. Na pozosta�ych trzech cmentarzach poch�wk�w dokonywano od lutego do maja 1915 (Olszyny), w�grudniu 1914, styczniu lutym, marcu, kwietniu i�maju 1915 (Wojnicz), styczniu i�lutym 1915 (Roztoka). Cmentarz w�Olszynach za�o�ono na zaj�tej cz�ci cmentarza miejscowego. W�Wojniczu cz�� wojskow� urz�dzono przy za�o�eniu cywilnym. Przypuszczalnie �o�nierze chowani byli sukcesywnie w�grobach pojedynczych i�w�momencie ostatecznego kszta�towania wygl�du cmentarza pozostawiono uk�ad mogi�65. Najwi�cej grob�w pojedynczych na cmentarzach o�mieszanym sposobie grzebania odnotowa� mo�na na cm.�350 w�Nowym S�czu (1268), 276 w Brzesku (349), 302 w��egocinie (109) i�361 w�Krasnem-Lasocicach (102). Jak ju� by�o powiedziane, w�Nowym S�czu i�Brzesku by�y du�e szpitale wojenne st�d wi�ksza liczba poch�wk�w pojedynczych. Po�r�d badanych miejsc poch�wk�w �o�nierskich s� tak�e i�takie, na kt�rych zak�adano tylko mogi�y zbiorowe. Mowa o�Charzewicach nr�288 (pochowani tylko Rosjanie), 289 (pochowani tylko �o�nierze austro-w�gierscy), 277 w�Brzesku-Okocimiu, w�parku barona Goetza (9 Austro-W�gr�w), 372 w�Kro�cienku (na cmentarzu cywilnym mogi�a zbiorowa 4 �o�nierzy austro-w�gierskich). Natomiast po�o�ony w���kcie Dolnej cmentarz 305, jest za�o�eniem, na kt�rym przewidziano wy��cznie pi�� mogi� zbiorowych. Kryj� one prochy 106 �o�nierzy niemieckich, z�kt�rych 95 poleg�o w�jednym dniu (7.12.1914)66. Najwi�cej mogi� zbiorowych spotykamy na cmentarzach nr�310 Leszczyna (123), 314 Bochnia (85) i�339 Sobol�w (62). Z�powy�szych zestawie� wynika, �e na wi�kszo�ci cmentarzy znalaz�y si� uk�ady mieszane (groby pojedyncze i�mogi�y zbiorowe). Czy przy planowaniu miejsc poch�wku przestrzegano zasady sytuowania grob�w oficerskich w�mo�liwie godnym i�odr�bnym miejscu? Na pewno mo�na wymieni� kilka takich rozwi�za�. Na cmentarzach 276 w�Brzesku, 282 w�Wojniczu-Zamo�ciu, 285 w�Wojniczu czy 290 w�Charzewicach ustawione s� charakterystyczne znaki nagrobne autorstwa Roberta Motki. Te przeznaczone dla oficer�w, usytuowano w�wydzielonych miejscach cmentarza. W�Brzesku ten sam tw�rca wydzieli� tak�e groby dla oficer�w rosyjskich. Karl Sch�lich wznosz�c cmentarz 314 w�Bochni, honorowe miejsce dla oficer�w zarezerwowa� u�podstaw monumentalnego pomnika-krzy�a. W�projekcie cmentarzu 308 w�Kr�l�wce F. Stark przeznaczy� miejsce na mogi�y oficerskie w�pobli�u �cianki pomnikowej. Tak�e G.�Ludwig, projektuj�c cmentarz nr�357 w�Kamionce Ma�ej-Or��wce zaprojektowa� na osi cmentarza, blisko kaplicy, mogi�� dla kapitana austro-w�gierskiego, 65 Dane o�datach �mierci i�kapliczce za K.�Gadula, L.�Og�rek, op. cit. s.119,124, 140, 143; wed�ug tej publikacji tak�e wszystkie dane dotycz�ce liczby mogi� zbiorowych i�grob�w pojedynczych na cmentarzach bitwy pod Limanow� i��apanowem. 66 Ibidem, s.�106, 107; na dw�ch pozosta�ych cmentarzach w���kcie Dolnej (306 i�307) jest uk�ad grob�w mieszany, ale na ka�dym z�nich jest tylko jeden pojedynczy a�zbiorowych mogi� odpowiednio 6 i�4. Pochowani to tak�e �o�nierze niemieccy. 3.6. Budowa cmentarzy 1916�1918 a�na zako�czeniu alejek bocznych, nieco peryferyjnie, dwie mogi�y dla oficer�w rosyjskich. Na kilku innych cmentarzach odnajdujemy indywidualne krzy�e nagrobne z�tabliczkami imiennymi informuj�cymi, �e w�tych miejscach spoczywaj� oficerowie. Nie mo�na jednak do ko�ca by� pewnym, czy tabliczki nie zosta�y, jako cz�ste wt�rniki, przykr�cone do w�a�ciwych krzy�y67. Gdzie pierwotnie sytuowano poch�wki oficer�w mo�na doj��, analizuj�c spisy poleg�ych oraz rysunki powykonawcze cmentarzy, na kt�rych znajdowa�y si� zar�wno numery poszczeg�lnych grob�w, jak i�zaznaczona przynale�no�� armijna pochowanych. Niestety ze wzgl�du na niekompletn� dokumentacj� archiwaln� nie jest to w�pe�ni mo�liwe. 3.6. Budowa cmentarzy 1916�191868 Odtworzenie przebiegu budowy cmentarzy jest niezwykle trudne. Na podstawie szcz�tkowych dokument�w archiwalnych mo�liwe jest ukazanie pewnych epizod�w odnosz�cych si� tylko do nielicznych obiekt�w. Ni�ej postaram si� przedstawi� gar�� zebranych fakt�w. W�sprawozdaniu z�wyjazdu inspekcyjnego gen.�Adama Brandnera, przeprowadzonego 7 i�8 sierpnia 1916 roku dowiadujemy si�, �e na cmentarzu wojennym nr�62/VIII Wojnicz-Zakrz�w �nale�y zbudowa� bardziej masywne ogrodzenie z�murowanych s�upk�w z�rozci�gaj�cymi si� mi�dzy nimi rurami �elaznymi b�d� w�postaci kraty z�kutego �elaza�69. Tu warto zwr�ci� uwag� na dwucz�ciowy numer cmentarza. Pierwsza liczba oznacza�a numer wewn�trzny, nadany przez kierownictwo VIII Oddzia�u Uprz�tania P�l Bitewnych, druga (rzymska) numer Okr�gu cmentarnego. Proponowane przez genera�a ogrodzenie r�ni si� zasadniczo od ostatecznie zrealizowanego. Z�kolejnej lustracji, przeprowadzonej w�dniach 5 i�6 listopada 1916, w�Okr�gach I�VI i�VIII�X przygotowano kolejne uwagi i�polecenia. I�tak na powt�rnie lustrowanym cmentarzu 62/VIII genera� Brandner nakaza� wykonanie brakuj�cej bramki, w�Sierakowicach (cm.�61/VIII) wskaza�, by przeci�gn�� trzy rz�dy rurek gazowych pomi�dzy s�upkami ogrodzenia, a�w�Limanowej-Jab�o�cu (cm1/X), 67 Tabliczki imienne, z�kt�rych wynika, �e s� tam pochowani oficerowie mo�na odnale�� na kilku cmentarzach, np. 300 Rajbrot-Koby�a, �egocina 301, Rajbrot 303 (tutaj tak�e s� imienne groby oficer�w rosyjskich), 340 Zonia, 341,Wola Nieszkowska, 271 D�bno 349 Stary S�cz, 352 Marcinkowice. 68 Na sze�ciu cmentarzach badanego terenu (Brzesko 276, Kr�l�wka 309, Nowy S�cz 350, Limanowa-Jab�oniec 368, Suchoraba 376 i�Zakopane 378) znajduj� si� tablice informuj�ce, �e w�1916�r. Dow�dztwo Wojskowe w�Krakowie pod kierunkiem FML (feldmarsza�ka) Brandnera Edl v. Wolfszahn wybudowa�o na zachodniogalicyjskich polach bitewnych 378�cmentarzy �o�nierskich. Mo�na z�tej informacji wyci�gn�� b��dny wniosek, �e budowa trwa�a tylko rok, podczas gdy wiele prac budowlano-wyko�czeniowych trwa�o jeszcze do po�owy 1918 roku. 69 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/16, s.�107. 52 3.6. Budowa cmentarzy 1916�1918 aby za�o�enie parkowe, po lewej stronie drogi, nie zosta�o otoczone pe�nym ogrodzeniem. Uznanie zyska�y dwa krzy�e z�lanego �elaza, mocowane do krzy�y betonowych (betonowe pod�o�e daje wi�ksz� stabilno��). Genera� sformu�owa� te� dwie uwagi og�lne: pierwsz�, �e nale�y przebudowa� drog� prowadz�c� na cmentarz w�Jab�o�cu, drug�, �e ogrodzenia cmentarzy powinny mie� wysoko�� co najmniej 115�120 cm, jednocze�nie zaleci�, aby �na terenie wszystkich za�o�e� cmentarnych w�odpowiednich miejscach zasadzi� d�by�70. Dwa dokumenty mog� rzuci� nieco szersze �wiat�o na proces realizacji cmentarzy. Krakowski Oddzia� ds. Grob�w �o�nierskich sporz�dzi� map�, na kt�rej zaznaczono wszystkie cmentarze zak�adane na terenie Galicji Zachodniej z�podzia�em na zako�czone i�b�d�ce jeszcze w�budowie. Mapa nosi dat� 27�czerwca 1917 roku71. Na analizowanym obszrze z�osiemdziesi�ciu miejsc poch�wku w�Okr�gach VIII, IX i�X zrealizowano 38, w�budowie by�o jeszcze 41. Na mapie nie uwzgl�dniono Rabki. W�poszczeg�lnych Okr�gach wygl�da�o to nast�puj�co: w�Okr�gu VIII Brzesko za�o�ono 13 cmentarzy, w�Okr�gu IX Bochnia sko�czonych by�o 16. Najgorsze wyniki uzyskano w�Okr�gu X Limanowa. Tu zrealizowano tylko 9�z�po�r�d rozpocz�tych 33. Cz�ciowy obraz zaawansowania tych prac w�Okr�gach VIII, IX i�X, pod koniec 1917 roku, dostarcza wys�any przez Dow�dztwo Wojskowe w�Krakowie do pi�ciu OUPB Program prac budowlanych na rok 191872. W�Okr�gu VIII sytuacja wygl�da�a nast�puj�co: cmentarze 282 Wojnicz-Zamo�cie, 284 Wojnicz-Zakrz�w, 285 Wojnicz, 286 Olszyny, 298 Tymowa oraz mogi�y wsp�lne 288, 289 Charzewice by�y gotowe. W�Brzesku na cmentarzach 275, 276 i�277, Jadownikach Podg�rnych 278, D�bnie 281 Charzewicach 290 i�Domos�awicach 291 nale�a�o wyku� napisy na tablicach z�sentencjami. Cmentarze 313 i�314 w�Bochni wymaga�y zako�czenia prac ogrodniczych (dosiania trawy i�posadzenia �ywop�ot�w i�drzew). W�Roztoce 287 i�Charzewicach 290 przewidywano ustawienie drogowskaz�w. W�Okr�gu IX i�X sporo pracy pozostawa�o jeszcze przy du�ych cmentarzach nr�300 w�Rajbrocie-Kobyle, 303 w�Rajbrocie, 357 w�Kamionce Ma�ej-Or��wce i�361 w�Krasnem-Lasocicach. Na cmentarzu w�Rajbrocie-Kobyle nie sko�czono prac 70 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/6, s.�541�552. 71 �. St. A. KM. 72 NAK, WUOngwOK, zb�r 29/275/0/-15, s.�35�87: pismo wys�ano do OUPB w�Ja�le (II), Gorlicach (III), Tuchowie (VI), Brzesku (VIII) i�Wi�niczu (IX). Oddzia�om wys�ano po jednym odpisie planu budowlanego oraz po jednym wykazie drogowskaz�w przeznaczo nych do ustawienia, kt�re s� wykonywane przy OUPB nr�VIII. Oddzia�y mia�y dostarczy� zapotrzebowanie na �eliwne i�emaliowane tabliczki imienne, przewidywane zapotrzebo wanie na zaprz�gi itd. Program budowlany prac na cmentarzach wojennych w�roku 1918 dla Okr�gu VIII, Krak�w, 11 stycznia 1918, dla Okr�gu IX, Krak�w, 12 stycznia 1918. War to zwr�ci� uwag�, �e plan dla Okr�gu IX jako jego siedzib� wymienia nie Bochni� a�Wi �nicz. W�programie dla tego Okr�gu znalaz�y si� cmentarze z�Okr�gu IX i�X Limanowa. 3.6. Budowa cmentarzy 1916�1918 przy ogrodzeniu, krzy�u oraz tablicach nagrobkowych. Brama mia�a by� wykonana przy oddziale zim�, nale�a�o przygotowa� nasadzenia zieleni, posia� traw� i�przygotowa� alejki. Na �cianie pami�ci mia�a by� umieszczona tablica, na kt�rej nale�a�o wyku� napis. Spis prac do wykonania, na cmentarzu 303 w�Rajbrocie obejmowa�: uko�czenie bramy, wykonanie stopni przy krzy�u g��wnym, wykonanie �awki do przysiadania z�kamienia i�betonu. W�dalszej kolejno�ci przewidywano wykonanie spoinowania widocznych powierzchni muru, przygotowanie tablic nagrobkowych i�coko��w do osadzania krzy�y, przygotowanie k�adki nad drog� oraz wygrawerowanie i�umieszczenie tablicy z�marmuru przeznaczonej na tyln� �cian� pami�ci (Ged�chtniswand). Do ustawienia pozosta�y tak�e krzy�e nagrobne. W�firmie G�reckiego na Podg�rzu [w�Krakowie�� J.S.] czeka�a do odbioru brama wej�ciowa73. Nie zrobiono �cie�ek i�nale�a�o doko�czy� prace ogrodnicze. Ciekawy zapis dotyczy cmentarza w�Nowym S�czu sk�adaj�cego si� z�trzech cz�ci oznaczonych liczbami i literami 350a, 350b i 350c. Pierwsza, czyli nowy cmentarz �o�nierski projektu G. Ludwiga, druga to cmentarz cywilny, na kt�rym znajdowa�y si� wydzielone kwatery �o�nierskie (dzisiejsze kwatery cmentarza cywilnego 4, 7, 9) tak�e by�a gotowa i�wymaga�a tylko zasadzenia bluszczu przy grobach. Natomiast trzecia znajdowa�a si� na cmentarzu gminy �ydowskiej i�tam nale�a�o jeszcze przenie�� 17 nagrobk�w. W�Or��wce 357 do zako�czenia budowy kaplicy pozostawa�o jeszcze sporo pracy. Czeka�o doko�czenie krycia dachu gontami, zamocowanie kraty �elaznej w�drzwiach i�wstawienie szyb, dostarczenie i�powieszenie obrazu nad o�tarzem i�poprawienie nasadzenia ro�linno�ci. W�zapisie dotycz�cym cmentarzu 368 Limanowa-Jab�oniec otrzymujemy informacj�, �e z�prac do wykonania pozosta�o nasadzenie ro�linno�ci. Ciekawa jest natomiast kolejna cz�� wpisu kt�ra brzmia�a: �W�sprawie przeniesienia zw�ok p�k Muhra, kt�ry zosta� pochowany w�Tymbarku, nale�y porozumie� si� z�rodzin� wymienionego. P�yta zakrywaj�ca krypt� z�o�ona jest w�kaplicy�74. Zachowa�y si� przekazy mieszka�c�w dotycz�ce budowy pierwotnego cmentarza. Wznoszony by� on g��wnie r�koma je�c�w rosyjskich. Oko�o czterdziestu przywieziono z�Nowego S�cza. Pracowali na Jab�o�cu przez prawie rok, przenosz�c tam zw�oki z�r�nych miejsc, na symbolicznych mogi�ach stawiaj�c drewniane krzy�e. Na szczycie wzg�rza postawili wysoki krzy�, widoczny z�daleka. W�dniu 1 listopada 1915 odby�y si� tam uroczysto�ci �wi�ta Zmar�ych, a�cmentarz zosta� po�wi�cony75. 73 Ibidem. Chodzi tu o Fabryk� Siatek, Mebli i�Konstrukcji �elaznych i�Wyrob�w Ornamentalnych Kutych, J�zef G�recki przy ul. Romanowicza w�Podg�rzu. Firma w�1901 roku wykona�a krzy� metalowy wys. 15 m, kt�ry ustawiono na Giewoncie. 74 Ibidem. Z�zapisu wynika, �e kaplica by�a ju� prawie gotowa, albo co najmniej bardzo zaawansowana. Ostatecznie jednak, tymczasowo pochowany w�Tymbarku, w�grobowcu rodziny Turskich, p�k. Muhr spocz�� w�krypcie pod kaplic� dopiero w�grudniu 1928 roku. 75 http://eksploatorzy.com.pl/viewtopic.php?f=171&t=5653&view=next [dost�p: 28.02.2020] 54 3.6. Budowa cmentarzy 1916�1918 Na mniejszych cmentarzach te� przewidywano doko�czenie r�nych prac. W��egocinie 301 miano przygotowa� i�osadzi� w�murze ko�cio�a tablic� wotywn� z�piaskowca. W���kcie Dolnej 306 pozostawa�o sporz�dzenie i�ustawienie drugiego obelisku, przerobienie napisu, poz�ocenie liter i�wypolerowanie ca�o�ci, a�tak�e uzupe�nienie nasadzenia ro�linno�ci. Do kaplicy w�Leszczynie 310 mia� by� dostarczony zar�wno �prosty st� o�tarzowy�, jak i�obraz do powieszenia nad nim. Podobnie, dla cmentarza 378 w�Zakopanem miano zam�wi� u�malarza Franza Polednego obraz przedstawiaj�cy g�ow� Chrystusa i�umie�ci� go na �ciance pomnikowej. Do uko�czenia pozostawa�o jeszcze ustawienie pi�ciu nagrobk�w. W�Nieprze�ni 338 miano od nowa wykona� jedn� mogi�� wsp�ln�, a�w�K�panowie 343 jeden krzy� wymaga� przeniesienia. Z�tre�ci Programu prac budowlanych wynika, �e w�Okr�gach IX i�X zako�czono prace przy 32 cmentarzach, na 12 (poza wy�ej opisanymi) nale�a�o uzupe�ni� ziele�, a�przy 12 ustawi� drogowskazy. W�ko�cowej cz�ci tego dokumentu czytamy: na wszystkich cmentarzach nale�y wiosn� sprawdzi� stan ro�linno�ci i�ewentualnie j� uzupe�ni�. Umie�ci� na miejscach tabliczki z�nazwiskami, kt�re jeszcze musz� by� dostarczone z�bielskiej fabryki emalii [�]. Dostarczy� i�umie�ci� na miejscach tablice kamienne z�nazwiskami oraz, na groby �o�nierzy niemieckich, tabliczki z�lanego �elaza. Do wykonania w�sezonie budowlanym pozostaj�: Rajbrot-Koby�a, Rajbrot, cmentarz �ydowski w�Wi�niczu. Wszystkie prace maj� zosta� uko�czone do ko�ca kwietnia76. W�oparciu o�raport z�prac budowlanych na terenie OUPB nr�VIII za okres od 17 do 22 wrze�nia 1917 roku dowiadujemy si�, �e na cmentarzu 314 w�Bochni zako�czono budow� pomnika z�krzy�em, a�zesp� ogrodnik�w zajmuje si� wy-ka�czaniem prac zwi�zanych z�zieleni�77. Ciekawy epizod zwi�zany z�budow� dotyczy cmentarza w�Brzesku (276). Pomi�dzy 19 lutego a�15 marca 1918 roku prowadzono korespondencj� pomi�dzy OUPB nr�VIII w�Brzesku a�OG� w�Krakowie na temat �ciany pomnikowej na cmentarzu nr�276. Ot� gmina �ydowska w�Brzesku z�o�y�a w�Ministerstwie Wojny protest w�sprawie krzy�a znajduj�cego si� na tylnym murze granicznym pomi�dzy cmentarzami wojskowym i��ydowskim czyli w�a�nie na �cianie pami� ci. Zgodnie bowiem z��ydowskimi przepisami wszelkie symbole innych wyzna� winny si� znajdowa� co najmniej 2,5 metra od granicy cmentarza �ydowskiego. 76 NAK, WUOngwOK, zb�r 29/275/0/-/15, s.�35�87: Program budowlany�; NAK, WUO-ngwOK, jedn.29/275/0/-/16, s.�437�439; Sprawozdanie dla OG� w�Krakowie nr 2650 z�dnia 14 kwietnia o�zakresie i�post�pach prac naprawczych oraz dzia�a� w�Okr�gu X obejmowa�o cm.�357 w�Or��wce. 302 w��egocinie, 368 w�Limanowej-Jab�o�cu, cm.�369 w�Golcowie, 364 w�Kasinie Wielkiej, 371 w�Drogini, 343 w�K�panowie i�349 w�Barcicach. W�pi�mie wskazano, co nale�y uzupe�ni� lub poprawi�. Nakazano terminy zako�czenia prac budowlanych odpowiednio wg ww. kolejno�ci, poczynaj�c od cm.�nr�368: 10.07.1918, 15.06, 25.05, 1.07, 24.05, 21.06. 77 NAK, WUOngwOK, jedn.29/275/0/-/14, s.�49. 3.6. Budowa cmentarzy 1916�1918 Z�korespondencji dowiadujemy si�, �e �ciana pami�ci i�sporny krzy� j� wie�cz�cy wykonane zosta�y jeszcze r�koma �o�nierzy 4 Armii a�nie przez krakowski OG�. Dow�dztwo tego oddzia�u proponowa�o gminie izrealickiej zas�oni�cie krzy�a drzewem posadzonym od strony cmentarza �ydowskiego. Jednocze�nie pojawi� si� pomys�, by na �cianie pami�ci umie�ci� znak armii, a�sporny krzy� ustawi� na pryzmie kamieni przed �ciank�. Okaza�o si� r�wnie�, �e mur oddzielaj�cy cmentarz �o�nierski od �ydowskiego jest w�asno�ci� gminy izraelickiej. Ostatecznie �ciana pami�ci pozosta�a w�formie, w�jakiej j� wznie�li �o�nierze 4�Armii, a�czy uzyskano konsensus z�gmin� �ydowsk� nie wiadomo78. Jeszcze w�jednym dokumencie, nosz�cym dat� 2 marca 1918 roku mo�na przeczyta�, �e obie rze�by or��w na bramie tego cmentarza znalaz�y si� ju� na w�a�ciwych miejscach, a�przygotowane tabliczki imienne mia�y by� mocowane do znak�w nagrobnych79. Troch� informacji na temat realizacji element�w kamiennych potrzebnych do budowy mo�na odnale�� w�raportach sk�adanych przez kierownictwo kamienio�omu w�Straconce. Z�dokumentu za okres 17�23.12.1916�r. mo�emy dowiedzie� si�, �e by�y tam wykonywane elementy krzy�a centralnego dla cmentarza w�Rajbrocie, zako�czono za� realizacj� �awki kamiennej dla Jab�o�ca. W�innym, obejmuj�cym okres mi�dzy 29 kwietnia a�5 maja 1917�r. czytamy, �e zako�czono przygotowanie �szorstkich kamieni� do Okocimia oraz realizacj� dw�ch �awek kamiennych dla cmentarza w�Mszanie Dolnej. Sprawozdanie z�dnia 15 wrze�nia 1917 roku zawiera informacj� o�zako�czeniu prac przy p�ycie o�tarzowej dla cm.�302 w��egocinie i�kapliczce do Zakopanego (378)80. Dow�dztwo Wojskowe w�Krakowie wystosowa�o 31 maja 1918 roku pismo do Oddzia��w Uprz�tania P�l Bitewnych w�Gorlicach (III), Tuchowie (VI), Brzesku (VIII) i�Tarnowie informuj�ce o�maj�cej odby� si� w�miesi�cu lipcu kontroli cmentarzy po�o�onych na odcinku Tarn�w-Konieczna (tu wymienione s� numery cmentarzy�� ��cznie 44) jednocze�nie nakazuj�ce (pod rygorem odpowiedzialno�ci dow�dcy Oddzia�u), by cmentarze te do tego czasu by�y ca�kowicie uko�czone. Zalecano, aby zamkn�� wszystkie budowlane prace naprawcze, wszelkie prace zwi�zane z�zieleni� ozdobn�, by wszystkie tabliczki nagrobne oraz tablice z�sentencjami zosta�y zamocowane, aby uko�czono malowanie element�w drewnianych, a�same cmentarze i�ich najbli�sze otoczenie zosta�y posprz�tane. Zwr�cono tak�e uwag�, by zam�wi� odpowiednio wcze�nie w�Oddziale VIII w�Brzesku wymagane drogowskazy i�stosowne brakuj�ce tablice nagrobne. Z�tre�ci pisma wyra�nie mo�na wyci�gn�� wniosek, �e akcja budowy cmentarzy zbli�a�a si� do ko�ca81. Ci�gle jednak pojawia�y si� jeszcze pewne drobne trud-no�ci. W�pi�mie krakowskiego Oddzia�u ds. Grob�w �o�nierskich do Oddzia�u 78 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/15, s.�1479, 1483�1484. 79 NAK, WUOngwOK, jedn 29/275/0/-/15, s.�819. 80 NAK, WUOngwOK, jedn 29/275/0/-/8, s.�783; jedn. 29/275/0/-/10, s.�1157; jedn.29/275/0/ /13, s.�1193. 81 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/16, s.�1577�1579. 56 3.7. Topografia i�charakterystyka og�lna cmentarzy bitwy Uprz�tania P�l Bitewnych nr�IX w�Wi�niczu, zredagowanym 23 lipca 1918 roku czytamy, �e: wykonane z�lanego �elaza tablice nagrobne z�napisami, przeznaczone dla cmentarza wojennego nr�302 w��egocinie zosta�y st�d wys�ane dnia 30 pa�dziernika 1917 [�] i�zosta�y przej�te przez OUPB nr�IX. Pi�tna�cie tablic, przeznaczonych dla cmentarza nr�303 w�Rajbrocie oraz sze�� tablic przeznaczonych dla cmentarza 307 w���kcie Dolnej [�] wyekspediowano ze stacji Krak�w Grzeg�rzki. Dnia 19 grudnia tablice dotar�y do stacji Bochnia. Prosimy ponownie o�podj�cie w�tej sprawie szczeg�owego dochodzenia i�zameldowania nam o�jego wynikach82. Ostatecznie, pe�n� realizacj� prac na cmentarzach �o�nierskich przerwa�o za-ko�czenie wojny i�upadek Monarchii Habsburskiej. 3.7. Topografia i charakterystyka og�lna cmentarzy bitwy Na obszarze bitwy pod Limanow� i��apanowem za�o�ono w�latach 1916�1918 cztery mogi�y samodzielne i�siedemdziesi�t sze�� cmentarzy �o�nierskich, z�kt�rych 15 le�a�o w�Okr�gu VIII, 29�w�Okr�gu IX i�32 w�Okr�gu X83. Cmentarze, kwatery lub pojedyncze mogi�y �o�nierskie lokalizowano na cmentarzach cywilnych po�o�onych mo�liwie blisko pola walki. Samodzielne cmentarze na terenach poza osiedlami, lub, w�kilku przypadkach, bezpo�rednio w�miejscu stoczonych boj�w (Charzewice 290, ��kta Dolna 305, 306, 307). W�cz�ci p�nocnej za�o�ono je wzd�u� drogi Krak�w�Tarn�w, id�c od wschodu ku zachodowi, w�D�bnie, Jadownikach Podg�rnych, Okocimiu, Brzesku, Bochni, Che�mie, Cichawie, Brzeziu,�Suchorabie i�troch� na po�udnie w Niego-wici i�Gdowie. Na osi p�noc, po�udnie w�nast�puj�cych miejscowo�ciach (id�c od p�nocy): Bochni, Gierczycach, Grabinie, Sobolowie, Nieprze�ni, Nowym i�Starym Wi�niczu, Woli Nieszkowskiej, �apanowie, Leszczynie, Kr�l�wce, ��kcie G�rnej i�Dolnej, Rajbrocie, �egocinie, Kobyle, Kamionce Ma�ej-Or��wce, Laskowej, Jaworznej, Limanowej-Jab�o�cu i�Starej Wsi-Golcowie. Na wschodnim skrzydle bitwy, wzd�u� Dunajca, id�c od p�nocy w�nast�puj�cych miejscowo�ciach: Wojnicz-Zakrz�w, Wojnicz, Wojnicz-Zamo�cie, Sierakowice, Olszyny, Charzewice, Domos�awice, Czch�w, T�goborze, Marcinkowice, Nowy S�cz z�D�br�wk� Polsk� i�Zabe�czem, Stary S�cz i�Barcice. Wyra�nie peryferyjnie usytuowane s� cmentarze w�Krynicy, Muszynie, Kro�cienku, Zakopanem, Rabce, Jordanowie, My�lenicach i�Drogini. Spogl�daj�c na mapk� nr�3 dostrzec mo�na jeszcze jedn� o�, przebiegaj�c� diagonalnie od Trzciany, w�kierunku po�udniowo-zachodnim. 82 NAK, WUOngwOK, jesn. 29/275/0/-/17, s.�898. OUPB nr�IX w�Wi�niczu potwierdzi� otrzymanie pisma w�dniu 25 lipca 1918 roku. 83 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/48, na terenie Okr�gu X pochowano pojedynczych �o�nierzy na nast�puj�cych cmentarzach parafialnych: 429 Pcim (1), 438 Olcza (1), 439 Poronin (2), 441 Szczawnica (3). 3.7. Topografia i�charakterystyka og�lna cmentarzy bitwy Wzd�u� niej po�o�one s� nast�puj�ce miejscowo�ci: K�pan�w, Tarnawa, S�upia, Krasne-Lasocice, Szczyrzyc i�Wi�niowa i�nieco bardziej na po�udnie Tymbark, Kasina Wielka i�Mszana Dolna. Tam gdzie toczy�y si� najci�sze walki powsta�y, je�li nie najwi�ksze to na pewno bardzo du�e cmentarze samodzielne. S� one najcz�ciej po�o�one z�dala od osiedli, w�lasach, na wzniesieniach czy w��rodku p�l. Najmniej tego typu obiekt�w znajduje si� w�Okr�gu VIII. Odnie�� to mo�na tylko do mogi� wsp�lnych 288, 289 i�cmentarza 290 w�Charzewicach. Ich lokalizacja zwi�zana jest z�ci�kimi walkami przy zdobywaniu wzg�rza, na stoku kt�rego dzisiaj znajduje si� cmentarz. Najwi�cej samodzielnych cmentarzy, blisko pola walki, za�o�ono w�Okr�gu IX. Nale�� do nich obiekty p�nocnego i��rodkowego odcinka bitwy: 333 Cichawa, 336 Gierczyce, 337 Grabina, 338 Nieprze�nia, 340 Wola Nieszkowska, 341 Zonia, 310 Leszczyna, 308 Kr�l�wka, trzy cmentarze w���kcie Dolnej (305, 306. 307), 304 ��kta G�rna, 303 Rajbrot, 300 Rajbrot-Koby�a, 357 Kamionka Ma�a-Or��wka, 359 Jaworzna, monumentalna nekropolia 368 na Jab�o�cu i�369 Stara Wie�-Golc�w. Na obszarze bitwy powsta�o kilka cmentarzy, g��wnie w�miastach, na kt�rych chowano �o�nierzy zmar�ych w�szpitalach wojennych w�nich dzia�aj�cych. By�y to obiekty 314 Bochnia, 346 Krynica, 349 D�br�wka Polska, 350 Nowy S�cz, 351 Nowy S�cz-Zabe�cze, 363 Mszana Dolna84. Za�o�y� mo�na, �e cz�� �o�nierzy rannych w�bitwie pod Limanow� i��apanowem mog�a zosta� relokowana do szpitali zaplecza i�w�nich zako�czy�a �ycie, ergo spocz�a ca�kiem gdzie indziej. Je�li chodzi o�zajmowan� powierzchni� jak i�liczb� pochowanych na cmentarzach �o�nierzy dostrzegamy bardzo du�e r�nice. Na pierwszym miejscu, pod wzgl�dem zajmowanej powierzchni, jest cmentarz 368 w�Limanowej-Jab�o�cu (4240 m2). Najwi�ksze nekropolie wojskowe mia�y powierzchnie przekraczaj�ce dwa tysi�ce metr�w kwadratowych: cm.�276 Brzesko (2650 m2), cm.�308 Kr�l�wka (2271), cm.�310 Leszczyna (2209), cm.�300 Rajbrot-Koby�a (1362), cm.�350 Nowy S�cz (1330), cm.�357 Kamionka Ma�a-Or��wka (1323). Cmentarze �redniej wielko�ci liczy�y po kilkaset metr�w kwadratowych: cm.�347 D�bno (361), cm.�291 Domos�awice (206), cm.�306 ��kta Dolna (448), cm.�337 Grabina (301), 84 Nowy S�cz i�S�decczyzna�, s.�197, 203, 214; cmentarz 349 D�br�wka Polska zorganizowano przy wojskowym szpitalu dla chorych na czerwonk� dzia�aj�cemu w�dniach 17�wrze�nia � 11 listopada 1914 r. pochowano 52 �o�nierzy austro-w�gierskich; podobnie cmentarz 351 N. S�cz-Zabe�cze za�o�ony by� przy szpitalu chor�b zaka�nych dzia�aj�cym mi�dzy 26�wrze�nia a�15 listopada 1914. Pochowano 18 �o�nierzy austro-w�gierskich i�3�rosyjskich w�21 grobach pojedynczych; na cmentarzu 350 a�i�b w�Nowym S�czu. grzebani byli �o�nierze zmarli w�szpitalach i�lazaretach miasta w�latach 1914, 1915; K.�Gardu�a, L.�Og�rek, op. cit., s.�67, 110, w�Bochni na cmentarzu 314 pochowano �o�nierzy z�r�nych jednostek, zmar�ych w�ci�gu lat wojny w�miejscowym szpitalu, w�sumie 417; na ma�ym cmentarzyku 363 w�Mszanie Dolnej 32 �o�nierzy (w�tym dw�ch legionist�w) zmar�ych w�latach 1914/15 w�szpitalu polowym. Prawdopodobnie r�wnie� w�Krynicy pochowano �o�nierzy zmar�ych z�odniesionych ran w�szpitalu miejscowym. Na cm.�345 w�Muszynie w�r�d pochowanych wi�kszo�� stanowi� �o�nierze zmarli w�maju 1915 roku w�czasie bitwy gorlickiej. 3.7. Topografia i�charakterystyka og�lna cmentarzy bitwy cm.�349 D�br�wka Polska (190), cm.�358 Laskowa (188). Najmniejsze mia�y tylko kilkadziesi�t�metr�w kwadratowych: cm.�278 Jadowniki Podg�rskie (61), cm.�332 Brzezie (56), cm.�334 Che�m (33), cm.�345 Muszyna (69), cm.�352 Marcinkowice (58). Najmniejszy cmentarz, a�w�a�ciwie mogi�a zbiorowa znajduje si� w�parku barona Goetza w�Brzesku-Okocimiu, kt�rej powierzchnia wynosi 7 m2 85. Ciekawe jest, �e dwie z�najwi�kszych nekropoli �o�nierskich to za�o�enia, z�kt�rych jedno by�o w��czone w�powierzchni� cmentarza cywilnego (Bochnia 314), drugie po�o�one obok takiego cmentarza (Nowy S�cz 350a, cho� w�cz�ci cywilnej znajdowa�a si� r�wnie� kwatera �o�nierska 350b). Spo�r�d cmentarzy, na kt�rych pochowano najwi�cej poleg�ych, na pierwszym miejscu sytuuje si� nekropolia nr�350 w�Nowym S�czu, gdzie spocz�o blisko tysi�c trzystu �o�nierzy r�nych armii86. W�Kr�l�wce (cm. 308) miejsce ostatniego spoczynku znalaz�o 993 poleg�ych Austro-Wegr�w, Niemc�w i�Rosjan. Trzecim w�kolejno�ci jest cmentarz 310 w�Leszczynie, na kt�rym pogrzebano 860 �o�nierzy walcz�cych stron. Na terenach bitwy powsta�o tak�e kilka bardzo ma�ych cmentarzyk�w, gdzie liczba pochowanych jest mniejsza od 10; w�Okr�gu VIII to cmentarze 216 Sierakowice (7), 277 Brzesko-Okocim (9), w�Okr�gu IX 343 K�pan�w (9), a�w�Okr�gu X 353 T�goborze (6) i�359 �bikowice (6). 85 Wszystkie dane liczbowe wg O.�Duda, op. cit., passim. 86 R�ne �r�d�a podaj� r�ne liczby pochowanych na tym cmentarzu: wg K.�Gardu�y, L.�Og�rka op. cit. s.114 to 1301 �o�nierzy; wg J.J.P Drogomira op. cit., t.�III, s.�240 i�251, w�cz�ci wojskowej cmentarza (350a) pochowano 639 �o�nierzy, w�grobach �o�nierskich na cmentarzu parafialnym (350b) 733 razem 1372. Trzeci segment cmentarza znajdowa� si� na wyznaniowym cmentarzu �ydowskim w�Nowym S�czu i�nosi� numer 350c. Pochowano tam 28 �o�nierzy wyznania moj�eszowego; Jeszcze inn� liczb� pochowanych na cmentarzu 350 podaj� autorzy ksi��ki Nowy S�cz i�S�decczyzna�, s.�199, liczba pochowanych to 1276. Rozdzia� 4 4.1. Analiza form architektonicznych i szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych Zanim przejd� do analizy element�w oprawy architektonicznej zrealizowanych cmentarzy, raz jeszcze przywo�am Ustalenia Ministerstwa Wojny dotycz�ce owych element�w, a�wi�c ogrodze� (mur�w) wraz bramami czy furtkami, pomnik�w lub krzy�y centralnych, �cianek pomnikowych oraz znak�w nagrobnych i�szaty ro�linnej. W�Rozdziale IV � Elementy wystroju cmentarzy czytamy: 1. Ogrodzenie. [�] Nale�y wznosi� ogrodzenie z�drewna (listwy, deski); nale�y stosowa� proste s�upki, zaokr�glone lub dobrze obrobione listwy z�prostym, ozdobnym zako�czeniem. W�szczeg�lnie sprzyjaj�cych okoliczno�ciach mo�na tak�e ogradza� cmentarze murem (15 cm grubo�ci ze s�upami 30x30�cm, ze wzmocnionej zaprawy z�bia�ego wapna, jednej cz�ci cementu portlandzkiego na 6 cz�ci wapna. Cz�ci drewniane przysypywane ziemi� nale�y dobrze przypali� lub dwukrotnie zapu�ci� gor�c� smo��. Cz�ci widoczne pokry� farb� olejn�. 2. Wej�cie. Wej�cie nale�y wybra� tak, by�o �atwo dost�pne z�ulicy lub drogi; powinno sk�ada� si� z�prostej, jednoskrzyd�owej bramy utrzymanej w�tym samym stylu co ogrodzenie; prze�wit powinien wynosi� ok. 1m 20 cm. 3. Grupa centralna (g��wna). [�] wykonanie grupy centralnej koniecznie powinien nadzorowa� rzeczoznawca. Szczeg�ln� uwag� nale�y po�o�y� na jako�� i�trwa�o�� materia��w oraz solidno�� wykonania, zw�aszcza fundament�w. Przy wi�kszych projektach do wyko�czenia mo�na zastosowa� sztuczny kamie�. Na cmentarzach miejscowych grup� centraln� mo�na na przyk�ad wbudowa� w�mur ogrodzenia w�miejscowym stylu. 4. Krzy�e i�monumenty kamienne. Krzy�e powinny wykona� fachowcy (stolarze, cie�le) raczej z�twardego drewna. Musz� zosta� starannie osadzone w�ziemi i�w�razie potrzeby zabezpieczone w�gruncie podmur�wk�. Kszta�t krzy�a powinien nawi�zywa� do form typowych dla danej okolicy. [�] Krzy�e mo�na ustawia� wy��cznie po stronie grobu nie przylegaj�cej do alejki, frontem ku alejce. Monumenty z�kamienia, kamienia sztucznego, betonu etc. s� przeznaczone g��wnie na groby oficer�w lub szczeg�lnie zas�u�onych cz�onk�w oddzia��w; tak�e groby masowe 60 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych lub wsp�lne groby bezimiennych �o�nierzy mog� by� ozdobione kamiennymi nagrobkami, ewentualnie kamiennymi obrze�ami. Fundament musi by� dostosowany do wielko�ci i�ci�aru monumentu. 5. Szczeg�y wystroju. Tablice z�inskrypcjami umieszczane na krzy�ach powinny zachowa� form� i�wielko�� odpowiedni� do rozmiar�w i�kszta�tu krzy�a. W�dalszej cz�ci tego punktu podane s� wskaz�wki, jak powinny by� wykonane tabliczki imienne drewniane i�z�blachy, jak� technik� nale�y wykona� napisy na �monumentach kamiennych�, jakie zastosowa� liternictwo. W�punkcie 6 podane s� wskaz�wki dotycz�ce wystroju ro�linnego, ale ten temat poruszony b�dzie w�dalszej cz�ci tekstu1. W�innej wersji Ustale� MW zwr�cono uwag� na form� grobu i�znaki nagrobne, a�tak�e zawarto w�nich pewne wskaz�wki og�lne, zwi�zane z�charakterem cmentarza. Grobem pojedynczym �ma by� pod�u�ny nagrobek, chocia� groby takie mog� by� po prostu wydzielone w�ziemi (bez nagrobka) i�oznaczone tablic� nagrobn�. Mogi�y zbiorowe to wydzielona powierzchnia poro�ni�ta trawnikiem, kt�rej wielko�� odpowiada liczbie pogrzebanych�. Znaki nagrobne maj� by� proste w�formie, dla wszystkich takie same (tylko oficerowie mog� mie� inne), z�regu�y s� nimi krzy�e, kamienie nagrobne lub tablice z�wyrytym napisem. Wszystkie znaki nagrobne mog� by� z�drewna, �elaza lub kamienia; kamie� nigdy szlifowany. Jako �znak cmentarza� powinien wystarczy� wysoki, widoczny krzy� centralny oraz kr�tki napis w�odpowiednim miejscu. Daleko id�ce wyposa�enie cmentarzy oraz wi�ksze pomniki s� spraw� p�niejszych lat. Nale�y wykorzysta� materia�y budowlane dost�pne w�danej okolicy. [�] Zaleca si� jednak stosowa� og�lnie przyj�te proste formy budowli cmentarnych, kt�re s� odpowiednie dla wszystkich narodowo�ci pochowanych (s� uniwersalne). I�wreszcie og�lne zdanie na temat zieleni. �Ro�linno�� winna by� tak za�o�ona, by nie wymaga�a opieki w�p�niejszym czasie�. Do Ustale� do��czone s� wskaz�wki dotycz�ce wystroju ro�linnego grob�w i�cmentarzy zawieraj�ce 11 punkt�w2. Przytoczone wy�ej wskaz�wki Ministerstwa Wojny kierowane by�y do Komendy Etapowej 4 Armii (wydane w�1915 roku) i�Dow�dztwa 4 Armii, a�tym samym jej s�u�b cmentarniczych (wydane w�roku 1917) st�d zawiera�y takie wskaz�wki jak: krzy�e �powinni wykona� fachowcy (stolarze, cie�le)� czy te�, �e �wykonanie grupy centralnej koniecznie powinien nadzorowa� rzeczoznawca�. W�ramach Etapowych oddzia��w cmentarniczych mog�o brakowa� takich fachowc�w. 1 �St.A. BKAmt 19/Kg karton 3973/16 4 Armee-Eyappenkommando, Algemeine hygienische, technische und k�nstlerische Direktiven f�r die Errichtung von Militt�rfridh�fen. Im Felde 1915. 2 NAK, WUOngwOK, jedn 29/275/0/-/9, K.u.k.4. Armeekommando. Qu.Nr.12.450ex 1917K.u.k.3/1. Sappeurkompagnie Bestimmungen, Erhaltung, Ausschm�ckung und Evidenz der Kriegergrabst�tten, K.u.k. Feldbuchdruckerei der 4.Armee.�� Feldpost 340. 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych Inna sytuacja by�a w�krakowskim Oddziale ds. Grob�w �o�nierskich, kt�ry dysponowa� zar�wno architektami i�rze�biarzami o�odpowiednim wykszta�ceniu i�umiej�tno�ciach projektowych, wystarczaj�c� si�� robocz� (w�du�ej mierze sk�adaj�c� si� z�je�c�w wojennych, g��wnie Rosjan i�W�och�w) oraz w�a�ciwym zapleczem techniczno-warsztatowym (tartaki, kamienio�omy, fabryki etc.). Ar-ty�ci krakowskiego OG� mieli projektowa� obiekty proste, skromne, w�duchu wojskowym, a�tym samym mo�liwie tanie w�realizacji, z�du�ym wykorzystaniem je�c�w i�miejscowych materia��w budowlanych. Inwencj� tw�rcz� mogli wykorzystywa� pe�niej w�odniesieniu do obiekt�w wybranych, o�czym ju� by�a mowa. Poza Ustaleniami MW, w�latach 1915�1916 pojawi�o si� wiele opracowa� ksi��kowych zawieraj�cych du�� liczb� przyk�adowych rozwi�za� znak�w nagrobnych, krzy�y pomnikowych i�innych form upami�tniaj�cych poleg�ych �o�nierzy3. Z�opracowa� tych zapewne korzystali tak�e arty�ci krakowskiego Oddzia�u ds.�Grob�w �o�nierskich. W�takich ramach i�warunkach prowadzone by�y prace projektowe, po kt�rych zako�czeniu nast�powa�a ich realizacja w�terenie. W�tej cz�ci pracy b�d� stara� si� przedstawi� elementy sk�adowe oprawy architektonicznej cmentarzy i�oceni� czy ich tw�rcy dostosowali si� do wytycznych Ministerstwa Wojny w�aspekcie wystroju artystycznego cmentarzy. 4.1.1. Ogrodzenia Ogrodzenie by�o jedn� z�istotniejszych cz�ci cmentarza. Z�jednej strony stanowi�o symboliczne rozdzielenie przestrzeni na zewn�trzn�, poza ogrodzeniem (profanum) oraz wewn�trzn�, z�polem grobowym i�pojedynczymi mogi�ami (sacrum), z�drugiej za� zabezpiecza�o cmentarz przed zwierz�tami gospodarczymi i�innymi intruzami z�zewn�trz. �e w�adze wojskowe przywi�zywa�y wag� do ogrodze�, �wiadczy opracowanie R.�Brocha i�H.�Hauptmanna, w�kt�rym autorzy charakteryzuj�c nawet ma�e cmentarze, opisuj� rodzaj ich ogrodzenia. Na badanym terenie mo�na wyodr�bni� kilka cmentarzy nie ogrodzonych (wchodz�cych w�sk�ad za�o�e� cywilnych), ogrodzonych cz�ciowo oraz, w�prze-wa�aj�cej wi�kszo�ci, otoczonych r�nego typu ogrodzeniami. Cz�� z�nich zachowa�a si� do dzisiaj w�ca�o�ci, w�niekt�rych wymieniono elementy zniszczone, pewne zbudowano od nowa. Tymi, kt�re zaprojektowano jako �ywop�oty zajm� si� w�rozdziale po�wi�conym szacie ro�linnej. Wymieni� tu tylko kilka ksi��ek zawieraj�cych wzorce projektowe: Soldatengr�ber und Kriegsdenkmale, Wien 1915; Kriegsgr�ber im Felde und Daheim, M�nchen 1917; E.�Hag, Kriegsgr�ber und Kriegerdenkmal, Wittenberg 1915; Soldaten-Gr�ber, Krieger-Denkm�ler Errinnerungzeichen. Enw�rfe und Vorschl�ge herausgegeben vom Bayerischen Kunstgewerbe-Verein M�nchen, M�nchen 1916. 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych Okr�g VIII Brzesko Spo�r�d pi�tnastu cmentarzy �o�nierskich, w�tym Okr�gu, dzisiaj nie ogrodzona jest tylko kwatera �o�nierska nr�275 na cywilnym cmentarzu gminy �ydowskiej w�Brzesku. List� cmentarzy �o�nierskich otoczonych pe�nymi kamiennymi lub betonowymi murami otwiera nekropolia nr�276 w�Brzesku. Otoczona jest ona murem kamiennym wzmocnionym tak�e kamiennymi wypustami. Betonowym murem otoczy� R.�Motka kolisty cmentarz 284 w�Wojniczu-Zakrzowie. Obiekty w�Olszynach (276) i�Tymowej (298) posiadaj� betonowe mury z�otworami, z�tym, �e to drugie ogrodzenie sk�ada si� z�czworobocznych s�upk�w betonowych, pomi�dzy kt�rymi wprowadzono wsp�czesne, metalowe sztachetki zako�czone ozdobnymi grotami. Ogrodzenia sk�adaj�ce si� z�kamiennych lub betonowych czworobocznych s�upk�w, pomi�dzy kt�rymi wstawione s� wsp�czesne sztachetowe segmenty metalowe otaczaj� cmentarze 291 w�Domos�awicach i�297 w�Czchowie. Mogi�a zbiorowa 277 w�Brzesku Okocimiu ogrodzona jest tak�e wsp�czesn� metalow� balustrad�. Ogrodzenia pozosta�ych cmentarzy w�Okr�gu VIII sk�adaj� si� z�kamiennych lub betonowych s�upk�w po��czonych �elaznymi �a�cuchami lub rurami. Robert Motka zaprojektowa� dwa typy s�upk�w (pacho�k�w). Jedne czworoboczne, dosy� ci�kie nawi�zuj�ce do manierystycznych kolumn lub filar�w zbrojonych (w�okowach), sk�adaj�ce si� czterech (lub trzech) element�w nak�adanych na siebie, z�g��bokimi boniami, przykrytych betonowym, sp�aszczonym ostro-s�upem. Drugie maj� kszta�t o�miobok�w, zw�aj�cych si� ku g�rze i�ko�cz� si� tak�e o�miobocznym owalnym zwie�czeniem. Pierwszy typ s�upk�w spotykamy na cmentarzach w�Sierakowicach (216), Jadownikach Podg�rnych (278), Por�bce Uszewskiej (280), D�bnie (281), Wojniczu-Zamo�ciu (282) i�Wojniczu (285). S�upki o�mioboczne zastosowa� Motka wok� mogi� zbiorowych (288, 289) i�na cmentarzu 290 w�Charzewicach. Okr�g IX Bochnia Dwa cmentarze �o�nierskie, utworzone w�obr�bie za�o�e� cywilnych, nie zosta�y ogrodzone. S� to: kwatera (cmentarz) 313 na cmentarzu gminy �ydowskiej w�Bochni-Krz�czkowie oraz cm.�302 w��egocinie, cho� ten na kr�tkim odcinku, odgrodzono od cz�ci cywilnej �ywop�otem. Natomiast dwa jego boki przylegaj� do wsp�czesnego ogrodzenia cmentarza cywilnego. Cz�ciowo odgrodzony od cz�ci cywilnej jest cmentarz 339 w�Sobolowie. Wi�cej za�o�e� w�tym Okr�gu ogrodzono pe�nymi murami kamiennymi r�nej wysoko�ci. F. Stark zaprojektowa� je dla cmentarzy 303 w�Rajbrocie, 310 w�Leszczynie, 338 w�Nieprze�ni, a�Karl Sch�lich dla nekropoli 314 w�Bochni. Wed�ug Brocha, tak�e cz�� wojskow� na cmentarzu w�Wi�niczu Starym otoczono wysokim, kamiennym murem, kt�ry nie przetrwa� jednak do naszych 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych czas�w4. Kombinacj� pe�nego muru z�zestawem s�upk�w kamiennych po��czonych rurami stalowymi spotykamy na cmentarzu 308 w�Kr�l�wce. Podobne po��czenie pe�nego muru kamiennego z�segmentami, sk�adaj�cymi si� ze s�upk�w kamiennych zwie�czonych sp�aszczonymi ostros�upami betonowymi na podmur�wce, po��czonych elementami metalowymi zastosowano w�Zoni (341). Niski murek kamienny oddziela pole grobowe cmentarza 301 w��egocinie od przestrzeni przyko�cielnej. Oryginalny spos�b odgrodzenia cmentarza od otoczenia zastosowa� F. Stark wok� obiektu 300 Rajbrot-Koby�a o�planie w�kszta�cie prostok�ta. Jeden z�kr�tszych bok�w zamkni�ty jest pe�nym, wysokim murem kamiennym, ze �cian� pami�ci w�cz�ci �rodkowej. Pozosta�e trzy boki ogrodzono szerokimi s�upkami kamiennymi, mi�dzy kt�rymi, nad nisk� podmur�wk� zamocowane s� na trzech poziomach drewniane kraw�dziaki u�o�one pod k�tem 45 stopni. Cmentarze 305, 306, 307 w���kcie Dolnej, otaczaj� ogrodzenia z�kwadratowych, przysadzistych s�upk�w kamiennych, nakrytych dosy� wysokimi ostros�upami betonowymi, mi�dzy kt�rymi wstawione s� drewniane, malowane parkany sztachetowe. Nieco inne rozwi�zanie spotykamy w���kcie G�rnej na cmentarzu 304. Tu tak�e po�udniowo-zachodni naro�nik cmentarza zamkni�ty jest pe�nym murem kamiennym, pozosta�a cz�� ogrodzenia sk�ada si� z�podobnych s�upk�w jak w���kcie Dolnej, pomi�dzy kt�rymi wstawiono drewniany parkan sztachetowy z�wkomponowanymi krzy�ami �aci�skimi5. Pozosta�e cmentarze Okr�gu IX otoczone s� czworobocznymi lub sze�ciobocznymi betonowymi s�upkami, zw�aj�cymi si� ku g�rze o�profilowanej bazie i�za-ko�czonymi pe�n� kul� lub jej cz�ci�. Pomi�dzy s�upkami rozpi�to �elazne �a�cuchy lub rury. W�sumie, F. Stark zaprojektowa� dla swojego Okr�gu cztery lub pi�� typ�w s�upk�w ogrodzeniowych. R.�Broch podaje, �e na cmentarzach 299�Lipnica Murowana, 309 Trzciana, 332 Brzezie, 334 Che�m, 335�Niegowi�, i�344 Tarnawa pomi�dzy s�upkami zamocowano �erdzie drewniane. Dzisiaj zast�pione s� rurami stalowymi. W��apanowie, na cmentarzu 342 zachowa�y si� �elazne �a�cuchy, rozpi�te mi�dzy niskimi. czworobocznymi s�upkami zako�czonymi od g�ry sp�aszczon� p�kul�. Pierwotne ogrodzenie cmentarzu 336 w�Gierczykach, wykonane w�formie drewnianego p�otu ryglowego zast�piono prostymi s�upkami betonowymi, po��czonymi metalowymi rurami. Okr�g X Limanowa W�tym najwi�kszym Okr�gu r�wnie� kilka cmentarzy nie posiada ogrodze�, przy pozosta�ych mo�na w�a�ciwie wyr�ni� podobne typy, o�jakich by�a ju� mowa w�Okr�gach VIII i�IX. Nie s� i�nie by�y ogrodzone pojedyncze mogi�y �o�nierzy 4 R.�Broch, H.�Hauptmann, op. cit., s.�368, 376. 5 R.�Frodyma, op. cit., s.�75�78; autor podaje, �e na cmentarzach 304, 305, 306 i�307 pomi� dzy kamiennymi s�upkami by�y zamocowane rury stalowe. Obecny typ ogrodzenia jest powrotem do rozwi�zania pierwotnego. 64 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych �yd�w, pochowanych na cywilnych cmentarzach gmin �ydowskich w�Nowym S�czu (350c) i�My�lenicach (372). Cmentarze �o�nierskie na nekropoliach cywilnych w�Limanowej (366) i�Nowym S�czu (350), dzisiaj nie ogrodzone, zaraz po zako�czeniu budowy, mia�y w�asne ogrodzenia. W�Limanowej cz�� �o�niersk� oddzielono od cz�ci cywilnej nisk�, betonow� balustrad�, kt�ra docelowo mia�a by� pokryta ro�linno�ci� pn�c�6. Dla cmentarza 350 w�Nowym S�czu Gustav Ludwig projektowa� ogrodzenie w�formie muru, przygotowuj�c trzy jego wersje Pierwsz�, wysoko�ci 150 cm, sk�adaj�c� si� z�szerszych s�upk�w betonowych i�pi�ciu a�urowych element�w w�kszta�cie kwadratu, z�wpisanym we� ko�em, od g�ry zamkni�tych belk� poziom�, od do�u nisk� podmur�wk�. W�drugiej, pomi�dzy szerokimi s�upkami kamiennymi wkomponowane by�y pionowe beleczki. W��rodku prz�s�a umieszczony krzy� grecki. Trzecia, uproszczona, wersja ogrodzenia przewidywa�a uk�ad prostych, betonowych s�upk�w po��czonych rurami �elaznymi7. Ostatecznie zrealizowano mur b�d�cy po��czeniem wersji pierwszej (od strony ulicy) i�drugiej (pozosta�e trzy boki cmentarza), kt�ry w�kolejnych przebudowach ca�ego cmentarza cywilnego w�Nowym S�czu zosta� zlikwidowany. Pe�nymi, kamiennymi murami otoczone s� cmentarze 358 w�Laskowej, 360 w�S�upii, 363 w�Mszanie Dolnej, 368 w�Limanowej-Jab�o�cu i�371 w�Drogini. Kapliczka w��bikowicach, przy kt�rej znajdowa� si� ma�y cmentarzyk nr�355, obecnie w�formie destruktu, ogrodzona jest niskim kamiennym murkiem. Pierwotnie by�y to s�upki betonowe po��czone rurami �elaznymi8.Mogi�a zbiorowa 377 na cmentarzu cywilnym w�Kro�cienku przylega jednym bokiem do �ywop�otu i�nie jest ogrodzona. W�kilku obiektach mi�dzy s�upkami kamiennymi lub betonowymi znajduj� si� segmenty wykonanie w�formie sztachetowych p�ot�w drewnianych. Ma to miejsce w�Kamionce Ma�ej-Or��wce (357), cho� pierwotnie segmenty wype�niaj�ce przestrzenie mi�dzy s�upkami wykonane by�y z�szerszych deseczek zamkni�tych od g�ry i�do�u poziomymi beleczkami. Oryginalne ogrodzenie drewniane zaprojektowa� G.�Ludwig dla cmentarza 351 w�Nowym S�czu-Zabe�czu. Mi�dzy s�upkami kamiennymi o�przekroju kwadratu i�betonowymi na rzucie o�mioboku osadzony by� p�ot z�deseczek z�odst�pami, uj�tych od g�ry i�od do�u podw�jnymi ramkami, od g�ry ozdobnymi od do�u prostymi. Dzisiaj pozosta�y tylko s�upki mi�dzy cz�ci� kt�rych rozci�gni�to �a�cuchy. W�Tymbarku cmentarz nr�365, po przebudowie w�1992 roku, wyposa�ono wprawdzie w�drewniane ogrodzenia, ale jest ono r�ne od pierwotnego (tak�e drewnianego, wykonanego ze sko�nie u�o�onych deseczek, mi�dzy kt�rymi wkomponowane by�y listwowe krzy�e). Wok� cmentarza nr�359 w�Jaworznej, ogrodzenie po remoncie sk�ada si� z�dosy� niskich, 6 Ibidem, s.�390, 391. 7 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-48, s.�335, 337, 339. 8 Dwa s�upki betonowe zosta�y zabetonowane w�dzisiejszym, kamiennym murku wok� ka plicy, trzeci w�2018 roku sta� oparty o�murek. 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych czworobocznych s�upk�w betonowych mi�dzy kt�rymi za�o�ono drewniany malowany parkan9. Podobne ogrodzenie otacza cmentarzyk nr�374 przy kapliczce przydro�nej w�Wi�niowej z�tym, �e s�upki nie s� betonowe, lecz kamienne, nakryte szerokimi �czapami� betonowymi. Kilka obiekt�w ogrodzono kamiennymi lub betonowymi s�upkami ze wsp�czesnym �wype�nieniem� z�element�w metalowych (Muszyna 345, Suchoraba 376) lub siatki stalowej w�ramkach (D�br�wka Polska 349). Dziewi�� cmentarzy posiada ogrodzenia sk�adaj�ce si� ze s�upk�w betonowych lub kamiennych i���cz�cych je rur �elaznych lub �a�cuch�w. Nale�� do nich 346 w�Krynicy, 347 w�Barcicach, 348 w�Starym S�czu, 353 w�T�goborzu, 362 w�Szczyrzycu (o�mioboczne s�upki wykonane z�poziomo u�o�onych p�askich kamieni), 367 w�Mordarce (nie istniej�cy), 369 w�Starej Wsi-Golcowie (wg R.�Brocha by� mur z�kamienia �amanego), 375 w�Gdowie. Niewielki cmentarz nr�364 w�Kasinie Wielkiej, dzisiaj ogrodzony jest masywnymi, czworobocznymi, kamiennymi s�upkami na niskiej podmur�wce, po��czonymi rurkami stalowymi. R.�Broch pisa�, �e by� on ogrodzony �ywop�otem, cho� na poczt�wce z�okresu I�wojny, �wiatowej, wykonanej w�1917 roku widzimy ogrodzenie �s�upowo-rurowe�. Na zako�czenie warto kilka zda� po�wi�ci� cmentarzowi 361 w�Krasnym-Lasocicach. Na rysunku autorskim G.�Ludwiga, obrazie F. Polednego i�fotografii z�lat I�wojny �wiatowej widzimy bardzo udane za�o�enie przestrzenne z�du�� kaplic�, polami grobowymi w�kszta�cie litery �u� ogrodzone kamiennymi slupami, nakrytymi dwuspadowymi daszkami z�dach�wek karpi�wek, pomi�dzy kt�rymi wstawiono parkan z�szerokich desek zako�czonych od g�ry i�do�u poziomymi beleczkami. Dzisiejsza, �kar�owata� kwatera wojskowa st�oczona na ma�ym fragmencie cmentarza cywilnego, ogrodzona jest s�upkami kamiennymi z�wype�nieniem ze sztachet metalowych zako�czonych grotami, po��czonych dwoma elementami poziomymi. 4.1.2. Bramy, bramki, furtki10 Na ca�ym badanym obszarze do dzisiaj zachowa�o si� kilkana�cie bram, bramek i�furtek. Niew�tpliwie najbardziej rozbudowan� bram�, w�a�ciwie jest to obiekt zbli�ony do propylonu, wiod�c� na cmentarz nr�276 w�Brzesku, zaprojektowa� Robert Motka. Artysta wkomponowa� j� w�po�udniowy mur otaczaj�cy cmentarz. Agnieszka Partridge tak charakteryzuje to rozwi�zanie: 9 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/46, s.�511, rys. z�20 wrze�nia 1917. Wg tego rysunku ogrodzenie sk�ada�o si� ze s�upk�w betonowych, mi�dzy kt�rymi umieszczono dwie po ziome belki drewniane, g�rne w�formie okr�glak�w o��rednicy ok. 12 cm i�dolne jako kra- w�dziaki o�boku 12 cm przekr�cone pod katem 45 stopni. Bramka te� z�drewna w�kszta�cie kwadratu przeci�tego beleczkami przecinaj�cymi si� pod katem 45 stopni. 10 Uwaga: bramy, bramki i�furtki b�d� opisywa� wed�ug wielko�ci typ�w i�materia��w. 66 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych w�czworok�tnych �kapliczkach� umieszczonych symetrycznie od strony wn�trza cmentarza stworzy� Motka miejsca z��aweczkami do odpoczynku i�kontemplacji. Z�zewn�trz �ciany bramne ozdobi� p�askorze�bami or��w. Wyb�r takiej dekoracji nie jest przypadkowy i�nawi�zuje do cesarstwa rzymskiego i�przywo�uje jego wielko�� i�chwa�� oraz przenosi te warto�ci na cesarstwo habsburskie. Strzeg�ce bramy or�y, symbole po�rednictwa mi�dzy ziemi� a�niebem, broni� tak�e spokoju �o�nierzy oddanych Monarchii11. Dwie monumentalne bramy, podobne w�charakterze i�materiale, z�kt�rego je wykonano, a�r�ni�ce si� proporcjami, kszta�tem prze�witu wej�ciowego i�detalem, opracowa� Franz Stark, dla du�ych cmentarzy nr�300 w�Rajbrocie i�nr�310 w�Leszczynie. Wysoko�� pierwszej wynosi blisko 7 metr�w, drugiej oko�o 4,5. Obie wzniesiono z�obrobionych cios�w kamiennych i�wyposa�ono w�du�e metalowe, a�urowe wrota. Brama w Rajbrocie posiada dwuskrzyd�owe wrota z krat� z�element�w pionowych, w�dolnej cz�ci z�motywem k�. T� w�Leszczynie zamykaj� r�wnie� dwuskrzyd�owe wrota, wykonane z�pr�t�w metalowych. Prze�wit bramy w�Rajbrocie sklepiono �ukiem odcinkowym, w�Leszczynie �ukiem eliptycznym. Proporcje obu s� r�ne. Pierwsza jest prostok�tem stoj�cym, zw�aj�cym si� ku g�rze. Nad prze�witem, w�poziomie zamkni�ta jest profilem kamiennym, nad kt�rym znajduje si� tr�jk�tny przycz�ek, na osi kt�rego wkomponowano wkl�s�o-wypuk�y krzy� grecki. Od zewn�trz bram� wzmocniono uko�nymi przyporami, podkre�laj�cymi jej masywno��, od wewn�trz lico �ciany jest r�wne. Odmienne proporcje nada� F. Stark bramie na cmentarzu w�Leszczynie. S� one zbli�one do prostok�ta le��cego. W�gary z�blok�w kamiennych. Na �rodku prze�witu wysuni�ty z�lica bramy zwornik. Po obydwu stronach przej�cia, na w�garach, tak�e wysuni�te z�lica kamienne ko�a. Ukszta�towanie obydwu detali odwo�uje si� nieco do rozwi�za� manierystycznych. Nad prze�witem, styczna do zwornika, wysuni�ta poza lico bramy p�yta kamienna, zwie�czona trzema p�askimi uskokami i��aman� piramidk� kamienn� na osi bramy, z�osadzonym na jej szczycie niewielkim metalowym krzy�em z�glori�. Doda� trzeba, �e obydwie bramy stanowi� bardzo harmonijny zwi�zek z�przylegaj�cymi do nich murami, nadaj�c obydwu za�o�eniom charakter monumentalny i�pe�en powagi. Ten sam artysta zaprojektowa�, we wrze�niu 1916 roku, znacznie mniejsz�, o�zupe�nie innym charakterze, bramk� prowadz�c� na cmentarz 304 w���kcie Dolnej. Jest ona integraln� cz�ci� ogrodzenia z�kamiennych s�upk�w, nakrytych dosy� wysokimi betonowym ostros�upami, mi�dzy kt�re wstawiono drewniany parkan (wys. ok. 100�cm) z�powtarzaj�cym si� motywem krzy�a �aci�skiego. W�bramce dwa filarki kamienne, znacznie wy�sze od ogrodzeniowych (ok.�240�cm) nakryte s� drewnian�, a�urow� pergol�, na kt�rej po obydwu stronach wej�cia, na osi filark�w � autor zaprojektowa� dwa drewniane r�wnoramienne krzy�e. Mi�dzy filarkami drewniana furtka nawi�zuj�ca kszta�tem i�wysoko�ci� do drewnianej cz�ci ogrodzenia. Uzupe�nieniem bramki mia�a by� jeszcze winna latoro�l lub inna 11 A. Partridge, Otw�rzcie�, s.�78, 81. 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych ro�lina pn�ca oplataj�ca filarki i�pergol�12. Jest to jedno z�bardziej malowniczych wej�� na cmentarz na badanym obszarze. Nieco zbli�on� bramk� mia� cmentarz 340 w�Woli Nieszkowskiej. R.�Broch wspomina, �e wej�cie na ten cmentarz wykonane by�o w�formie �kamiennego portalu z�gontowym zadaszeniem�13. Poza opisanymi ju� rozwi�zaniami wej�� na cmentarz, charakteryzuj�cymi si� monumentalno�ci� i�skal�, wybra�em jeszcze kilkana�cie bramek (furtek) wyr�niaj�cych si� poziomem artystycznym a�zaprojektowanych przez G. Ludwiga i�R.�Motk�. Ten pierwszy opracowa� jedno- lub dwuskrzyd�owe bramki z��elaza kutego i�metaloplastyki, dla cmentarzy 348 Stary S�cz?, 358 Laskowa, 362 Szczyrzyc, 363 Mszana Dolna, 364 Kasina Wielka, 368 Limanowa-Jab�oniec i�371 Droginia, bram� na cmentarz 350 w�Nowym S�czu, tak�e kut�, ale nieco inn� w�charakterze oraz, ciekawe, wykonane z�drewna, wej�cie na cmentarz 360 w�S�upii, zrealizowane, ale p�niej przebudowane14. Kolejne projekty bramek wysz�y spod r�ki Roberta Motki dla cmentarzy: 280�w�Por�bkce Uszewskiej, 282 w�Wojniczu-Zamo�ciu, 284 w�Wojniczu-Zakrzowie, 285 w�Wojniczu, 286 w�Olszynach i�298 w�Tymowej. Nie znalaz�em potwierdzenia w�dokumentach lub rysunkach, czy autorem bramki na cmentarz 314 w�Bochni jest Heinrich Scholz, Karl Sch�lich, Robert Motka, czy te� zosta�a ona zrealizowana p�niej. Analizuj�c rozwi�zania stosowane przez G.�Ludwiga w�projektach bram i�bramek cmentarnych mo�na dostrzec dwa podej�cia do tematu. W�przypadku reprezentacyjnych cmentarzy 350 w�Nowym S�czu i�368 Limanowej-Jab�o�cu, bramy by�y bardziej ozdobne, dwuskrzyd�owe i�wi�ksze (szeroko�� pierwszej 235 cm, drugiej 178.) Autor stosowa� w�nich kwadrat, jako podstawowy modu� kompozycyjny, wielokrotnie powt�rzony, uzupe�niaj�c go spiral� jako motywem dekoracyjnym. (cm. 350), a�w�Limanowej-Jab�o�cu ko�em wpisanym w�ten kwadrat i�przekre�lonym dwiema liniami pod k�tem prostym. Dzisiaj bramy w�Nowym S�czu nie ma, a�bramki na cmentarz nr�368 maj� zachowany og�lny kszta�t skrzyde�, natomiast dekoracyjny motyw ko�a zast�piony zosta� form� zbli�on� do kszta�tu kwiatu o�czterech p�atkach. Zmiana ta musia�a nast�pi� w�fazie realizacji bramek, jako �e na fotografii archiwalnej z�lat 1917/18 widzimy ju� dekoracj� bramek w�opisanej wy�ej formie kwiatu. 12 R.�Broch, H.�Hauptmann, op. cit., s.�425. 13 Ibidem, s. 366; wg autor�w tak�e w�Sobolowie wej�cie na cmentarz akcentowane by�o drewnianym portalem zwie�czonym nadwieszonym, stromym dachem, ozdobionym ma �ym krzy�em (s. 364). 14 NAK, WUOngwOK, jedn 29/275/0/-/, s.�583 rysunek projektowy, jedn. 29/275/0/-/62, fo tografia z�lat I�wojny �wiatowej zrealizowanego cmentarza. Bramka wykonana w�drewnie. Podobnie jak w�bramie na Jab�o�cu G.�Ludwig wprowadzi� kwadraty (tu drewniane) two rz�ce ciekawy kontrast dla masywnych mur�w kamiennych; R.�Broch pisa�, �e by�a tam furta z�kutego �elaza. 68 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych Ca�kiem odmienne formy maj� bramki zaprojektowane dla cmentarzy w�Drogini, Mszanie Dolnej, Laskowej i�Starym S�czu. Pierwsza z�nich jest wprawdzie dwuskrzyd�owa, ale jej szeroko�� wynosi tylko 160 cm, pozosta�e s� jednoskrzyd�owe i�ich szeroko�ci oscyluj� ko�o zalecanych przez Ustalenia MW 100�cm. Wszystkie s� a�urowe, wykonane z�pionowych element�w z�kutego �elaza i�p�askownik�w �elaznych, w�dolnej cz�ci zamkni�te pe�nym pasem z�blachy. W�bramce w�Drogini wprowadzi� G.�Ludwig dekoracje w�postaci czterech sp�aszczonych esownic zamocowanych w�g�rnej cz�ci skrzyde�. Na osi bramki umieszczony jest niewielki krzy�. Bramki dla cmentarzy w�Mszanie Dolnej i�Laskowej r�ni� si� tylko niewielkimi detalami. W�obydwu w��rodkowej cz�ci wkomponowany jest krzy� �aci�ski z�lekko poszerzonymi ko�cami ramion. W�tym samym typie�� tylko bez krzy�a�� wykonana jest bramka dla Starego S�cza. Ko�cz�c omawianie bramek autorstwa G.�Ludwiga wspomn� tylko, �e zaprojektowa� on jeszcze dwie, zupe�nie odmienne od omawianych wy�ej. Chodzi o�cmentarze 362 w�Szczyrzycu i�364 w�Kasinie Wielkiej. W�obu przypadkach bramki mia�y by� wykonane z�rur �elaznych, dostosowanych �rednic� do rur w�ogrodzeniu i�wzmocnionych p�askownikami �elaznymi, przecinaj�cymi si� pod k�tem prostym w��rodku skrzyd�a. Czy bramki wg tych projekt�w zrealizowano nie wiadomo. Na akwarelach Leo Perlberga (Szczyrzyc) i�Franza Poledne (Kasina Wielka) z�okresu Wielkiej Wojny na obydwu cmentarzach, w�miejscu bramek, widzimy �elazne �a�cuchy. 15 Dzisiaj w�Szczyrzycu wej�cie na cmentarz nie jest niczym ograniczone, a�w�Kasinie Wielkiej bramka jest p�niejsz�, bardzo nieudan� wstawk�. Wyj�tkowe s� niewielkie bramki projektowane przez Roberta Motk�. O�rozwi�zaniach przez niego stosowanych tak napisa�a Agnieszka Partridge: �Projektant ten, cz�sto wykorzystywa� kowalsk� metaloplastyk� [�] z�nagromadzeniem motyw�w spiralnych, ro�linnych, z�wkomponowanymi w�nie krzy�ami�16. Z�sze�ciu bramek cmentarnych, kt�re wysz�y spod r�ki tego artysty dwie s� identyczne (280�Por�bka Uszewska i�298 Tymowa) oparte o�kompozycj� ko�a, w�kt�r� wpisany jest podw�jny krzy�. Zewn�trzny, delikatny, w�formie niemal kreski i�wewn�trzny pe�ny, wykonany z�blachy, nawi�zuj�cy kszta�tem do Krzy�a �elaznego. Motyw podw�jnego krzy�a i�ko�a zastosowa� Motka w�bramce na cmentarz 286 w�Olszynach, kt�rej og�lny charakter jest bardziej zgeometryzowany i�nawi�zuje troch� do rozwi�za� stosowanych przez G.�Ludwiga w�bramach cmentarnych w�Nowym S�czu i�Limanowej-Jab�o�cu (motyw kwadratu z�wpisanym we� ko�em)17. W�Wojniczu, na cmentarzach nr�282 i�285 zrealizowano bramki, w�kt�rych 15 R. Broch, H. Hauptmann, op. cit., s.�384, 329. Na stronie 387 jest zdj�cie cm. 364, na kt�rym widzimy bramk� wykonan� z�rur w�podziale dostosowanym do reszty ogrodzenia. 16 A. Partridge, Otw�rzcie�, s.�82. 17 Niemal identyczn� bramk� jak w�Olszynach zastosowa� R.�Motka na cmentarzu 283 w��� towicach. Bramki r�ni�y si� tylko kilkoma, ma�ymi szczeg�ami. Cmentarz w���towicach le�y poza analizowanym obszarem. 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych Motka zastosowa� jako ich ograniczenie opisywane ju� wcze�niej ci�kie, czterocz�ciowe (cm.�282) i�trzycz�ciowe (cm.�285) s�upki, nawi�zuj�ce form� do kolumny czy filaru w�okowach o�rustykalnym wyko�czeniu, przykryte betonowymi p�ytami. Pomi�dzy owe filarki wstawi� w�obydwu przypadkach bramki�� odpowiednio kwadratow� i�prostok�tn�. W�obydwu, g��wnym motywem jest krzy�. W�kwadratowej bramce jest to mocny, szeroki krzy� grecki, w�prostok�tnej lekki, krzy� �aci�ski18. Oryginalne wej�cie, cho� prostsze od wy�ej omawianych, zaprojektowa� Robert Motka dla cmentarza nr�291 w�Domos�awicach. Sk�ada si� ono z�dw�ch a�urowych bramek stalowych, osadzonych w�prostopad�o�ciennych s�upkach kamiennych, mi�dzy kt�rymi usytuowany jest uskokowy i�nieco wy�szy postument kamienny, na kt�rym stoi wysoki, betonowy krzy�. Niekt�re wej�cia na cmentarze uzupe�niono wsp�czesnymi bramkami (np. Trzciana 309, Grabina 337, D�bno 281), na niekt�rych pozostawiono tylko �elazne �a�cuchy (Trzciana 309 mniejsza kwatera, Niegowi� 335, Tarnawa 344), na kilku obiektach bramek nie ma wcale (Wi�nicz Nowy 311, Gierczyce 336). 4.1.3. Krzy�e i pomniki centralne W�kompozycji przestrzeni wewn�trznej cmentarza wa�n� rol� odgrywa�a tzw. grupa centralna, czyli elementy pomnikowe i�upami�tniaj�ce poleg�ych �o�nierzy. W�ka�dym przypadku zalecany by�, co najmniej, wysoki krzy� centralny. W�wi�kszych, bardziej reprezentacyjnych za�o�eniach m�g� to by� sam krzy� o�bardziej wyszukanej formie, krzy� i�pomnik lub po��czenie krzy�a i�pomnika, niekiedy sam pomnik. Na du�ych cmentarzach dochodzi�a do tego �ciana pomnikowa (Denkmalwand), zwana tak�e �cian� pami�ci (Ged�chtniswand), czyli miejsce, w�kt�rym mog�a znale�� si� tablica z�sentencjami (najcz�ciej tekst o�tre�ci patriotyczno-religijnej). Na mniejszych cmentarzach elementy centralne zast�powano wi�ksz� lub mniejsz� �cian� pomnikow�, w�kt�r� wpleciony by� krzy�. Z�regu�y sytuowano j� w�granicy cmentarza, co u�atwia�o �zagospodarowanie� jego wn�trza. Akcentem centralnym, ch�tniej widzianym, przez w�adze wojskowe na zak�adanych, �zwyk�ych� cmentarzach �o�nierskich by� wysoki, drewniany krzy�, symbol chrze�cija�stwa, ale r�wnie� mi�o�ci przebaczenia i�odkupienia. Z�jednej strony podkre�la� symbolik� miejsca, by� swego rodzaju znakiem widocznym z�daleka, z�drugiej za� rozwi�zaniem tanim i prostym w realizacji. Oczywi�cie, jego ostateczna forma zale�a�a od inwencji projektanta. 18 Dla cmentarza nr�292 w�Fa�ciszowej R.�Motka zaprojektowa� tak�e ciekaw� bramk� wykonan� z�kutego �elaza sk�adaj�c� si� z�form opartych na zwielokrotnionym kwadracie. W�centralnej cz�ci bramki krzy� pe�ny z�blachy. Na cm.�295 w�Pale�nicy (w�kwaterze rosyjskiej) zastosowa� bramk� z�kutego �elaza z�dekoracj� w�postaci trzech pe�nych krzy�y z�blachy. 70 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych Analizuj�c opisy cmentarzy z�interesuj�cego mnie obszaru zawarte w�dziele R.�Brocha i�H.�Hauptmanna oraz przegl�daj�c archiwalne rysunki projektowe i�fotografie z�okresu I�wojny �wiatowej stwierdzi�em, �e takie krzy�e ustawiono na 14 cmentarzach, a�w�odniesieniu do dw�ch projektanci odst�pili od pierwotnej koncepcji zast�puj�c krzy� drewniany du�ym krzy�em kamiennym, wkomponowanym w�pomnik centralny (R.�Motka, cm.�276 w�Brzesku) lub wstawiaj�c kamienny pomnik-kopiec z�niskim, kamiennym krzy�em (G.�Ludwig cm.�357 Kamionka Ma�a-Or��wka). Na fotografii makiety cmentarza nr�310 w�Leszczynie tak�e widzimy wysoki krzy� drewniany zamkni�ty od g�ry dwuspadowym daszkiem19. Wspomniane �r�d�a pozwalaj� stwierdzi�, �e z�wzniesionych 14 krzy�y najciekawsze by�y dwa tj. bardzo bogato rze�biony krzy� dla cmentarza 365 w�Tymbarku zamkni�ty od g�ry p�kolist� (r�wnie� ozdobn�) obdasznic�, ustawiony na prostopad�o�ciennym cokole betonowym (wys. ok.�350�cm)20 i�drugi na cmentarzu 369 w�Starej Wsi-Golcowie (wed�ug Brocha mia� wysoko�� 12 m), o�niespotykanej konstrukcji, sk�adaj�cy si� z�trzech, u�o�onych obok siebie (z�ma�ymi odst�pami) okr�glak�w drewnianych21. Tak samo skonstruowane ramie poziome krzy�a nakryte by�o p�kolist� obdasznic�. Obydwa projekty wysz�y spod r�ki G.�Ludwiga. W�2018 roku, w�trakcie objazdu terenu odnotowa�em, �e kopie wysokich drewnianych krzy�y stoj� tylko na czterech cmentarzach: nr�282 Wojnicz-Zamo�cie, 336 Gierczyce, 359 Jaworzna i�365 Tymbark22. 19 Cmentarz 276 Brzesko, 282 Wojnicz Zamo�cie, 301 �egocina, 302 �egocina, 300 Rajbrot-Koby�a (krzy� wys.�5,2�m z�obdasznic�), 339 Sobol�w, 340 Wola Nieszkowska, 341 Zonia, 333 Cichawa, 336 Gorzyce, 359 Jaworzna (wys. 6�m), 365 Tymbark, 369 Stara Wie�-Golc�w (wys. 12�m) i�373 Wi�niowa, (oryginalny wysoki krzy� drewniany o�pionowym ramieniu rozszerzaj�cym si� ku do�owi); NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/61, czy krzy� na cmentarzu w�Leszczynie postawiono? Na du�ym powi�kszeniu jednej z�fotografii wykonanej po zako�czeniu budowy cmentarza wida� dwuspadowy daszek zakrywaj�cy poziome ramie krzy�a, kt�ry stoi po p�nocnej stronie kaplicy a�wi�c w�innym miejscu jak na makiecie cmentarza. Na poczt�wce z�akwarel� H. Uziemb�y, przedstawiaj�c� widok cmentarza w�Leszczynie od strony zachodniej, krzy�a nie ma, podobnie na innych fotografiach po zako�czeniu budowy. 20 G.�Ludwig zaprojektowa� dla cmentarza w�Tymbarku dwa krzy�e centralne: wy�szy mierz�cy 604�cm wysoko�ci, a�rozpi�to�� poziomego ramienia wynosi�a 246�cm. Krzy� mia� sta� na niewysokim postumencie betonowym. Bardzo bogato rze�biony i�ozdobiony kut�, ozdobn� glori�. Zrealizowano skromniejsz� i�ni�sz� wersj� krzy�a. Mia� wysoko��, razem z�postumentem betonowym 323�cm i�rozpi�to�� 160 cm.� 21 R.�Broch, H.�Hauptmann, op. cit., s.�406; w�oparciu o�zdj�cie cmentarza z�okresu I�wojny i�szkicu powykonawczego z�maja 1918 roku krzy� by� ni�szy o�oko�o 150 cm (wys. 1035�cm, przy rozpi�to�ci ramion poziomych ok. 330 cm). 22 W�Jaworznej kszta�t nowego krzy�a odbiega od pierwotnego. Trzeba doda�, �e resztki tego pierwotnego odnotowali i�uwiecznili na rysunku i�zdj�ciu K.�Gardu�a i�L.�Og�rek, op. cit. i�R.�Frodyma, op. cit. Krzy� ustawiony w�Jaworznej przeznaczony by� pierwotnie dla cmentarza w�Kamionce-Ma�ej Or��wce. 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych Drewniane krzy�e stoj�ce na postumentach kamiennych lub betonowych odtworzono tak�e w��egocinie (302 krzy� zwi�zany jest z�kamienn� �cian� pami�ci z�miejscem dla tablicy inskrypcyjnej, pe�ni�c� tak�e funkcj� o�tarza) i�Zoni (341), a�pierwotny krzy� drewniany z�Sobolowa, stoj�cy na piramidzie kamiennej, odtworzono, ze z�ym skutkiem, w�wersji metalowej. Kszta�ty tych trzech krzy�y s� do siebie zbli�one23. Monumentalne krzy�e centralne, w�wersji kamiennej lub betonowej, spotykamy w�Brzesku 276 (wysoki krzy� betonowy jest cz�ci� monumentalnego, kamiennego pomnika), Rajbrocie 303 (wysoki, stylizowany krzy� kamienny stoi na �ci�tej piramidzie kamiennej i�tr�jstopniowej krepidomie), Kr�l�wce 308 (w�dolnej cz�ci cmentarza usytuowana jest wn�ka utworzona przez kamienny mur ogrodzenia, w�kt�rej z�jednego boku wyrasta stylizowany, ci�ki krzy� kamienny wysoko�ci ok. 4,5�m), Bochni 314 (w�g�rnej cz�ci cmentarza autor usytuowa� kamienny krzy� o�fazowanych ramionach i�wysoko�ci ok. 14 m). Nie mo�na zapomnie� o�cmentarzu nr�281 w�D�bnie, gdzie Robert Motka ustawi�, w�cz�ci przeznaczonej dla �o�nierzy austro-w�gierskich i�niemieckich, krzy� wykonany z�szyn i�ceownik�w stalowych. Nad poziomym ramieniem krzy�a rozpi�ta jest metalowa, �ukowa obdasznica, a�na skrzy�owaniu ramion delikatna gloria. Krzy� stoi na kamiennej piramidzie. Jest to kopia, r�ni�ca si� nieco od orygina�u. Specyficzne i�oryginalne krzy�e zrealizowano wed�ug pomys��w Roberta Motki na cmentarzach 285 w�Wojniczu, 298 w�Tymowej oraz 280 w�Por�bce Uszewskiej. Dla tych cmentarzy zaprojektowa� on kute, �elazne krzy�e, wykorzystuj�c kowalsk� metaloplastyk� z�du�� ilo�ci� motyw�w ro�linnych i�spiralnych, odbiegaj�ce wyra�nie swoimi kszta�tami i�oryginalnymi formami od innych, a�zarazem zawieraj�ce wiele tre�ci symbolicznych. Na cm.�285 w�Wojniczu stoi, pe�ni�cy rol� krzy�a centralnego, kuty krzy� osadzony na kamiennym, dwucz�ciowym piedestale, z�umieszczon� u�jego podstawy, wykonan� z�malowanej blachy tarcz� z�inskrypcj� w�j�zyku niemieckim. W�Tymowej w�sklepiony p�koli�cie otw�r w��cianie pomnikowej wstawiony zosta� kuty krzy�, w�formie symbolicznego drzewa �mierci. W�jego g�rnej cz�ci widzimy (wsp�czesn�) metalow� figur� Chrystusa Ukrzy�owanego. Trzeci krzy�, identyczny jak ten z�cmentarza w�Wojniczu, ze zmienion� tylko tre�ci� inskrypcji, na�o�ony zosta� na czo�o wi�kszego krzy�a kamiennego, stanowi�cego cz�� �ciany pomnikowej na cmentarzu w�Por�bce Uszewskiej. Warto jeszcze wspomnie� o�kilku cmentarzach, na kt�rych krzy�e s� mniejsze, ale odgrywaj� istotn� rol� w�kompozycji ca�ego wn�trza cmentarnego. Mo�na w�tym kontek�cie wymieni� nast�puj�ce obiekty: 224 Wojnicz-Zakrz�w (betonowy 23 Ibidem, s.�352; nie ma �adnych przekaz�w ikonograficznych, jaki kszta�t mia� �w krzy�. Mo�na jednak przypuszcza�, �e m�g� on by� podobny do rozwi�za� w�Zoni, Sobolowie i�samej �egocinie na cmentarzu 302. Prawdopodobnie podobny krzy� sta� w�tej miejscowo�ci na cmentarzu 301. 72 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych krzy� o�fazowanych kraw�dziach, na skrzy�owaniu ramion kwadratowa p�yta o��ci�tych naro�ach zawieraj�ca inskrypcj�. Krzy� stoi na prostopad�o�ciennym, betonowym piedestale, wysoko�� ca�o�ci to ok. 3,5 m), 236 Olszyny (w�centralnej cz�ci cmentarza, na osi wej�cia, betonowy, wysoki krzy� na dwucz�ciowej podstawie), cm.�290 w�Charzewicach (na �rodku dolnej, owalnej cz�ci cmentarza stoi betonowy, masywny krzy� wsparty na sze�ciennym, kamiennym piedestale), cm.�305, 306, 307 ��kta Dolna (w�centralnej cz�ci tych trzech cmentarzy wkomponowane s� niewielkie �cianki pomnikowe, po�rodku kt�rych wstawiono kilkumetrowe krzy�e kamienne o�szerokich ramionach pionowych �zryzalitowanych� i�przed�u�onych ponad skrzy�owanie ramion. S� one zmniejszon� kopi� krzy�a z�cmentarza 308 w�Kr�l�wce. Projektanci, poza krzy�ami, wykonanymi z�r�nych materia��w, wprowadzili kilka innych rozwi�za� cz�ci centralnej cmentarza. Przybiera�y one r�ne formy i�wznoszono je w�r�nej skali. Jednym z�najwa�niejszych i�najwi�kszych za�o�e� centralnych, na analizowanym obszarze, jest za�o�enie pomnikowe na cmentarzu nr�350 w�Nowym S�czu, sk�adaj�ce si� z�ponad 15-metrowego, o�miobocznego obelisku spoczywaj�cego na prostopad�o�ciennej podstawie, stoj�cej przed nim blisko pi�ciometrowej postaci �redniowiecznego rycerza zakutego w�zbroj� (dzie�o rze�biarza por. Franza Mazury) i�usytuowanej za obeliskiem, opartej na planie p�kola, kolumnadzie filarowej, zamkni�tej od g�ry belkowaniem. Autorem koncepcji tego za�o�enia jest Gustav Ludwig. R�wnie monumentalnym, podobnym w�skali, lecz r�nym je�li chodzi o�u�yty materia� jest pomnik z�cmentarza nr�290 w�Charzewicach, dzie�o Roberta Motki. Sk�ada si� z�a�urowej pergoli, wyrastaj�cego w�jej �rodka12-metrowego, czworobocznego, dosy� smuk�ego, uskokowo zw�aj�cego si� ku g�rze prostopad�o�cianu, �kt�rego najwy�sza cz�� na wszystkich czterech powierzchniach, ozdobiona jest symetrycznym krzy�em kamiennym i�ko�czy si� form� ostros�upa�24. Wra�enie monumentalno�ci i�surowo�ci pomnika podkre�laj� materia�y, z�jakich zosta� wzniesiony (surowe ciosy kamienne i�beton). Ten sam autor zaprojektowa� pomnik dla cmentarza 276 w�Brzesku, w�kt�rym doln� cz�� stanowi a�urowa konstrukcja filarowa oparta na rzucie kwadratu (po 4 filary w�ka�dym boku), z�kt�rej �rodka wyrasta betonowy krzy� (opisywany ju� wcze�niej). Ca�o�� liczy ok. 9�m wysoko�ci. G.�Ludwig na cmentarzach w�S�upii (360) i�Kasinie Wielkiej (364), w�poszukiwaniu formy pomnika, odwo�a� si� do staro�ytnej piramidy. W�Kasinie Wielkiej wysmuk�a, kamienna piramida swoimi proporcjami przypomina piramidy z�Meroe w�Sudanie. Na ka�dym boku, w�dolnej cz�ci, dostawione s� betonowe krzy�e, w�kt�rych na skrzy�owaniu ramion wstawiono dodatkowo �ma�e� �eliwne krzy�e nagrobne. Licz�ca oko�o 6 metr�w wysoko�ci piramida ustawiona jest w�centrum tego niewielkiego cmentarza. Inaczej rozwi�za� Ludwig temat pomnika w�S�upii. 24 Ibidem, s.�314. 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych Tak�e piramid� kamienn�, na planie prostok�ta (400x160 cm, wys. 400+150 cm krzy�), usytuowa� na osi cmentarza, kilka metr�w przed wej�ciem. Zabieg ten spowodowany by� zamiarem, by stoj�ca na wysokim stoku piramida by�a widoczna z�daleka. Trzeba doda�, �e jest ona zbli�ona kszta�tem do tej w�Kasinie Wielkiej, lecz zwie�czona ci�kim, betonowym krzy�em r�wnoramiennym, a�na froncie ma tarcz� herbow� z�dat� 1914. Ten sam architekt wprowadzi� na dw�ch cmentarzach pionowe akcenty centralne. Takimi s�: pomnik z�tarasu w�Limanowej-Jab�o�cu i�centralny pomnik w�Starym S�czu25. Klasyczny, niewielki obelisk kamienny ustawiono na cmentarzu 352 w�Marcinkowicach. Trzeba r�wnie� wspomnie� o�du�ym (ok. 6 m wysoko�ci), nieistniej�cym ju�, obelisku, kt�ry znalaz� si� w�Nowym S�czu w�cz�ci cmentarza cywilnego, na kt�rym chowani byli �o�nierze zmarli w�szpitalach wojskowych w�tym mie�cie26. Zachowa� si� natomiast pomnik w�formie kamiennej steli o�wysoko�ci ok. 3�m zako�czony dwuspadem. Na �cianie czo�owej wg��bny krzy� walecznych. Stela stoi w�cz�ci cywilnej cmentarza. Chcia�bym zwr�ci� jeszcze uwag� na rozwi�zanie, kt�re Franz Stark, w�pe�nym wymiarze zastosowa� na cmentarzu 308 w�Kr�l�wce, a�powt�rzy� w�nieco skromniejszej formie w�Grabinie (337) i�Nieprze�ni (338)27. W�Kr�l�wce, kt�rej cmentarz opisa�em wcze�niej, architekt jako drugi akcent pionowy, umie�ci� prostopad�o�cian na rzucie kwadratu, sk�adaj�cy si� z�coko�u, cz�ci �rodkowej i�smuk�ego ostros�upowego dachu zwie�czonego krzy�em greckim. �Na czterech elewacjach pomnika p�yciny w�formie krzy�y z�osadzonymi w�nich du�ymi, �eliwnymi, a�urowymi krzy�ami typu niemieckiego�28. Ca�o��, wykonana z�g�adzonych blok�w kamiennych, stoi na p�ycie betonowej. To rozwi�zanie zastosowa� Stark jako centraln� cz�� �cian pomnikowych w�Grabinie i�Nieprze�ni. R�nica polega na zast�pieniu a�urowego krzy�a niemieckiego takim samym krzy�em austro-w�gierskim (na obydwu cmentarzach nie spoczywaj� �o�nierze niemieccy) oraz brakiem wn�k na krzy�e i�samych krzy�y na �cianach bocznych prostopad�o�cianu. Ciekawe rozwi�zanie, polegaj�ce na wprowadzeniu w�ma�� przestrze� cmentarza zar�wno �cianki pomnikowej jak akcentu wertykalnego, zastosowa� G. Ludwig na cmentarzu 358 w�Laskowej29. Ten niewielki obiekt na planie nieregularnego prostok�ta otoczony jest murem kamiennym. Na po�udniowej jego �cianie, umie�ci� autor asymetrycznie dosy� wysok� �cian� pomnikow� nakryt� gzymsem 25 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/46, s.�119; jedn. 29/275/0/-/48, s.�348. 26 �Nowo�ci Ilustrowane� 1915, nr�47, s.�8. 27 Takie samo rozwi�zanie, ju� poza obszarem analizowanym zastosowa� F. Stark na cmenta rzu nr�315 w�Krzeczowie. w�wersji uproszczonej (z�krzy�em tylko na �cianie czo�owej). 28 O.�Duda, op. cit., s.�336; na pomniku umieszczono �du�e� krzy�e dla �o�nierzy austro-w� gierskich i�niemieckich, jeden z�krzy�y jest uszkodzony; A. Partridge, Otw�rzcie bramy�, op. cit., s.�143, 149; autorka nazywa ten pomnika �smuk�� kapliczk� nakryt� czterospado wym daszkiem, zwie�czon� kamiennym krzy�em�. 29 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/46, s. 413; rysunek w�skali 1�:�50 wykonany w�Msza nie Dolnej 28 stycznia 1917, niesygnowany. 74 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych dwuspadowym i�zwie�czon� niewielkim krzy�em r�wnoramiennym. W�central nej cz�ci �ciany usytuowa� p�kolist� wn�kꠖ na podobie�stwo arkosolium�� miejsce dla tablicy inskrypcyjnej30. Jednocze�nie przy wschodnim naro�niku muru, od strony wewn�trznej mia� by� wstawiony blok kamienny na planie kwa dratu (150x150cm), na kt�rym mia� stan�� trzymetrowy obelisk kamienny zw�a j�cy si� ku g�rze i�zwie�czony r�wnoramiennym krzy�em zwyci�stwa, wysoko�ci 100�cm (wzorowanym na krzy�u z cm. 351 w Nowym S�czu-Zabe�czu). �cian� pa mi�ci zrealizowano, w�miejsce obelisku stoi dzisiaj tylko jego podstawa wyprowa dzona do wysoko�ci korony muru, na niej stoi krzy� o�zmienionych proporcjach. Do kategorii pomnik�w zaliczam jeszcze dwa obiekty zaprojektowane przez G.�Ludwiga czyli pomnik po�wi�cony pu�kownikowi O.�Muhrowi, ustawiony w�obr�bie pola grobowego cmentarza 368 na Jab�o�cu, w�miejscu, jego �mierci, oraz ju� poza terenem cmentarza, wysoki, smuk�y, marmurowy obelisk grafa Leonharda von Thun und Hohensteina, zam�wiony u�architekta, przez rodzin� poleg�ego oficera31. Istotnym elementem architektonicznym kilku du�ych cmentarzy, akcentuj�cym ich o� g��wn� i�b�d�cym, z�regu�y, cz�ci� muru ogrodzeniowego, usytuowanym naprzeciw wej�cia, jest �ciana pomnikowa (Denkmalwand)32. Ta cz�� muru jest w�wczas zaakcentowana poprzez jej wyniesienie w�formie tr�jk�tnego lub zaokr�glonego przycz�ku, bardzo cz�sto zwie�czonego krzy�em (o�r�nych kszta�tach i�skali) i�niekiedy wzbogacona jakimi� detalami rze�biarskimi. W��rodkowej cz�ci �ciany by�y cz�sto wstawiane, tablice inskrypcyjne. Takie rozwi�zania spotykamy na cmentarzach nr�276 w�Brzesku, 286 w�Olszynach, 300 w�Rajbrocie-Kobyle, 303 w�Rajbrocie, 314 w�Bochni i�371 w�Drogini. 30 R.�Broch, H.�Hauptmann, op. cit., s.�404; wed�ug autor�w na �ciance pomnikowej cmentarza 358 w�Laskowej mia� si� znajdowa� obraz. 31 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/7; we wrze�niu 1916 do 9 Wydzia�u ds. Grob�w �o�nierskich MW wp�yn�o pismo 10 Regimentu Huzar�w z�propozycj� budowy na Jab�o�cu pomnika wg projektu artysty budapeszte�skiego Ede Kallosa. Kilka dni p�niej do MW przysz�a negatywna opinia projektu napisana przez Dow�dztwo Wojskowe w�Krakowie. Zaproponowano r�wnie� kontrprojekt opracowany przez G.�Ludwiga w�formie marmurowej, sze�ciennej kostki wys. 2,2 m stoj�cej na dwustopniowej krepidomie. Na �cianach bocznych, poza napisem, Ludwig umie�ci� ornament z�li�ci laurowych. Rysunek nosi dat� 24.10.1916�r. i�jest sygnowany podpisem architekta. Na tym korespondencja si� urywa. W�ka�dym razie pomnik na terenie cmentarza 368 nie powsta�. Podobny pomnik w kszta�cie du�ej kostki wykonanej z cios�w kamiennych, ozdobionej girlandami laurowymi, dzie�o R. Motki, stan�� na cmentarzu 292 w�Fa�ciszowej Mo�na jeszcze doda�, �e tablica z�herbem grafa L.v. Thuna wykonana z�marmuru w�pierwotnej wersji uleg�a uszkodzeniu i�mia�a by� wykonana powt�rnie przez firm� H. Frankego z�Friedebergu (Frydberg) �ulowej (na �l�sku austriackim), zajmuj�c� si� obr�bk� granitu, kt�ra zleci�a wykonanie tablicy krajowej szkole zawodowej w�Supikovicach. 32 Na cmentarzach 311 w�Wi�niczu Nowym i�308 w�Kr�l�wce, �ciany (�cianki) pomnikowe usytuowane s� wewn�trz pola grobowego. 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych Nieco odbiegaj�cym od powy�szego opisu, ale spe�niaj�cym t� sam� rol� jest rozwi�zanie wprowadzone przez G.�Ludwiga w�Limanowej (366). Na ko�cu pola grobowego, na osi ca�ego za�o�enia znajduje si� �ciana pomnikowa z�betonowych bloczk�w, zako�czona dwuspadowo, nakryta na wierzcho�ku i�ponad bocznymi uskokami dwuspadowymi daszkami kamiennymi. Na elewacji p�koli�cie sklepiona nisza uj�ta od g�ry profilowanym, drewnianym gzymsem biegn�cym po �uku nadwieszonego, wspartym na skraju parami ma�ych konsolek; na osi gzymsu drewniany krzy� o�profilowanych kraw�dziach ramion, nakryty daszkiem dwuspadowym, ponad konsolkami dwa proste, ma�e krzy�yki. W�polu niszy obraz olejny przedstawiaj�cy Chrystusa na polu bitwy pochylonego nad rannym �o�nierzem33. W�najwy�szym miejscu, wysoko�� �ciany pomnikowej wynosi 5 metr�w. Por�wnuj�c stan obecny z�rysunkami projektowymi mo�na zauwa�y�, �e nad drewnianymi krzy�ami autor nie przewidywa�, dodanych obecnie, obdasznic z�blachy. Charakter dekoracji element�w drewnianych zbli�ony jest do zdobie� zastosowanych na krzy�u centralnym w�Tymbarku (cm. 365)34. �ciana pomnikowa nie jest cz�ci� muru odgradzaj�cego cmentarz, lecz jako element wolnostoj�cy zamyka g��wne pole grobowe. Jest ona jedn� z�ciekawszych artystycznie i�plastycznie �cian pomnikowych, na badanym obszarze35. Kontynuuj�c rozwa�ania zwi�zane z�wprowadzaniem �cian pomnikowych jako jednej z�form architektonicznych organizuj�cych przestrze� cmentarza mo�na powiedzie�, nieco upraszczaj�c temat, �e mamy dwa warianty tego rozwi�zania. Niekt�re �cianki pomnikowe s� cz�ci� ci�g�ego muru ogrodzeniowego zamykaj�cego jeden z�bok�w cmentarza, inne, samodzielnym akcentem architektonicznym, do kt�rego z�obu stron dochodzi, ogrodzenie np. w�postaci s�upk�w po��czonych �elaznymi rurami. Do pierwszego typu zaliczy� mo�na cmentarze: w�Sierakowicach (216), Roztoce (287), Zoni (341), Muszynie (345) i�Barcicach (347), do drugiego: w�Rabce (233), Por�bce Uszewskiej (280), Jadownikach Pod-g�rnych 278 (w�tym wypadku �ciana pomnikowa usytuowana centralnie jest uzupe�niona dwiema mniejszymi �ciankami, stoj�cymi po obu jej bokach i�zwie�czonymi krzy�em �aci�skim i�rosyjskim), Cichawie (333), Che�mie (334), Niegowici (335), Krynicy 346 (podobna sytuacja jak w�Jadownikach Podg�rnych), Gdowie (375) i�Zakopanem 378 (�cianka pomnikowa z�kapliczk�, dzisiaj nieistniej�ca, o�kt�rej wspomina tak�e R.�Broch)36. �cianki pomnikowe na cmentarzach w�302 33 O.�Duda, op. cit., s.�374; jak pisa�em w�cz�ci po�wi�conej tw�rcom cmentarzu obraz na malowany zosta� przez malarza limanowskiego Franciszka Mra�ka po drugiej wojnie �wia towej i�umieszczony we wn�ce �cianki pomnikowej na cmentarzu 366 w�Limanowej. 34 ANK, WUOngwOK, jedn 29/275/0/-/46, s.�115. 35 R.�Frodyma, op. cit., s.�141, 142; cmentarz w�Limanowej mia� by� pierwotnie reprezentacyjnym za�o�eniem Okr�gu X, dla kt�rego G.�Ludwig zaprojektowa� drewnian� kaplic� o�wysoko�ci blisko 15�m, ostatecznie niezrealizowan�. 36 R.�Broch, H.�Hauptmann, op. cit., s.�400. Dzisiaj jest to p�aska stela kamienna z�dodanym, w�g�rnej jej cz�ci tak�e p�askim, wyd�u�onym krzy�em �aci�skim. W�dolnej cz�ci steli, nisza z�p�yt� inskrypcyjn� i�napisem w�j. polskim. 76 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych w��egocinie (tu �cianka jest zarazem o�tarzem i�stoi blisko granicy cmentarza), 308 w�Kr�l�wce, 311 w�Wi�niczu Nowym i�351 w�Nowym S�czu-Zabe�czu ustawione s� w�przestrzeni pola grobowego. T� ostatni�, w�trakcie remontu cmentarza przesuni�to na nowe, historycznie nieuzasadnione miejsce. Na podstawie analizy terenowej wydzieli�em tak�e grup� �cianek pomnikowych, kt�re s� zwie�czone mniejszymi lub wi�kszymi krzy�ami zast�puj�cymi, zalecany przez Ministerstwo Wojny wysoki krzy� centralny. Zaliczam do niej cmentarze: 233 w�Rabce, 278 w�Jadownikach Podg�rnych, 280 w�Por�bce Uszewskiej, 287 w�Roztoce, 302 w��egocinie, 333 w�Cichawie, 334 w�Che�mie, 335 w�Niegowici, 341 w�Zoni, 345 w�Muszynie, 346 w�Krynicy, 351 w�Nowym S�czu-Zabe�czu i�375 w�Gdowie37. Na uwag� zas�uguje �ciana pomnikowa na cmentarzu w�Tymowej (297). Wbudowana w�mur z�prostok�tnymi prze�witami zamkni�tymi od g�ry poziom� belk�, ��ciana pomnikowa z�g�adkich betonowych bloczk�w, zako�czona dwuspadowo, flankowana parami s�upk�w zako�czonych kulami, zwie�czona krzy�em malta�skim. Sklepiony p�koli�cie prze�wit�38. Ca�e rozwi�zanie odwo�uje si� do symbolicznej bramy przej�cia do innego �wiata, przed kt�r� usytuowa� Motka opisywany ju� wcze�niej kuty, bogato zdobiony krzy� w�formie �drzewa �mierci�39. Detalem, kt�ry architekt ch�tnie stosowa�, tak�e na innych cmentarzach, jest powt�rzona tu czterokrotnie kula, wie�cz�ca tak�e s�upki bramki cmentarnej. Jedyna w�swoim charakterze jest �cianka pomnikowa na cmentarzu 304 w���kcie Dolnej. Zachodni naro�nik cmentarza zamkni�ty jest odcinkiem pe�nego muru, do kt�rego �dostawiono� niewielk� kapliczk� s�upow�. Dla porz�dku wymieni� jeszcze cmentarze, na kt�rych �cianki pomnikowe s� wprawdzie elementem ich kompozycji przestrzennej, ale rozwi�zania architektoniczne nie zas�uguj� na specjalne uznanie. My�l� tu o�Domos�awicach 291 (tu mo�na zwr�ci� uwag� na charakterystyczne dla Roberta Motki zwie�czenie �cianki w�formie betonowej ��arkadki� zamkni�tej g�r� i�w�prze�wicie trapezowo, prze�wit wype�niony krzy�em r�wnoramiennym�)40, Czchowie 297, Trzcianie 309 (na dw�ch kwaterach usytuowane s� dwie �cianki pomnikowe) i�Wi�niczu 37 A. Partridge, Otw�rzcie bramy�, op. cit., s.�127: za autork� warto doda�, �e w��ciankach pomnikowych cmentarzy 351 w�Zabe�czu, 358 w�Laskowej i�375 w�Gdowie G.�Ludwig wprowadzi� motyw krzy�a zwanego Herrschaftszeichen � znaku panowania�� stawiaj�c je na cmentarzach nada� im now� rang�: wielko�ci i�dumy cesarstwa austro-w�gierskiego. Niestety w�Zabe�czu, w�trakcie remontu zmieniono proporcje jednego z�ramion, w�Lasko wej wymieniono ca�y krzy�. Oryginalny krzy� wie�czy nadal wysoki kamienny postument na tarasie cmentarza 368 w�Limanowej-Jab�o�cu. 38 O.�Duda, op. cit., s.�325. 39 Kszta�t obydwu �drzew �mierci� w�Por�bce Uszewskiej i�Tymowej jest identyczny. W�Po r�bce na krzy�u wstawiono tabliczki imienne pochowanych, w�Tymowej te miejsca s� puste. 40 O. Duda, op. cit., s.�320. 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych Nowym 311 (kamienna �cianka pomnikowa zwie�czona krzy�em stoi wewn�trz wi�kszego pola grobowego). Uzupe�nieniem podstawowych form architektonicznych, stanowi�cych opraw� cmentarzy s� elementy dedykowane odwiedzaj�cym je ludziom. My�l� o��awkach i��aweczkach kamiennych lub betonowych, kt�re s� uzupe�nieniem wn�trz cmentarzy, a�mog� by� wkomponowane w�mury cmentarne lub �ciany pomnikowe. Mo�emy je zobaczy� na cmentarzach w�Domos�awicach (291), Rajbrocie-Kobyle (300), Rajbrocie (303), Trzcianie (309), Wi�niczu Nowym (311) Mszanie Dolnej (363). W�Limanowej-Jab�o�cu (368) �aweczki ustawione s� przy �cie�kach cmentarnych, podobnie jak w�projekcie cmentarza w�Tymbarku 365 (dwie �awki). Tak�e dwie �aweczki z�drewna zaprojektowa� G.�Ludwig w�Kamionce Ma�ej-Or��wce�(357). Inne rozwi�zanie mo�na zobaczy� na cmentarzu 310 w�Leszczynie. Tam F.�Stark zaprojektowa� dwie kamienne �awki po p�nocnej i�po�udniowej stronie kaplicy. Nie zrealizowano ich, a�ma�� kamienn� �aweczk� �ukryto� we wschodnim podcieniu przylegaj�cym do korpusu kaplicy. 4.1.4. Znaki nagrobne Znaczny wp�yw na ostateczny wygl�d pola grobowego i�ca�ego cmentarza mia� odpowiedni dob�r znak�w nagrobnych, przy kt�rych kreowaniu projektant musia� wzi�� pod uwag� podzia� armijny i�wyznanie pochowanych41. W�armii Monarchii obowi�zywa�y trzy podstawowe zasady odnosz�ce si� do poch�wk�w �o�nierskich w�czasie wojny. Po pierwsze, wszystkich poleg�ych�� niezale�nie czy armii w�asnej czy wrogiej�� traktuje si� tak samo. Po drugie, wszystkim nale�y zapewni� godny poch�wek. Po trzecie, wsp�lne cmentarze nale�y tak planowa�, by polegli chowani byli z�zachowaniem widocznego podzia�u armijnego (odr�bne kwatery dla �o�nierzy r�nych armii), a�groby sojusznik�w i�wrog�w nale�y dodatkowo wyr�ni� stosuj�c r�ne znaki nagrobne. Odnosi�o si� to r�wnie� do ich wyrazu artystycznego, kt�ry powinien taki podzia� podkre�la�. Oczywi�cie przy zak�adaniu cmentarzy, na kt�rych grzebani byli �o�nierze jednej armii problem by� prostszy, cho� i�tu istotn� rol� mog�y odegra� podzia�y religijne. W�wielonarodowo�ciowej armii austro-w�gierskiej w�kwestii religii przyj�to g��wny podzia� na chrze�cijan obrz�dku zachodniego (bez dalszego rozdzielenia na katolik�w i�protestant�w), chrze�cijan obrz�dku wschodniego, wyznawc�w religii �ydowskiej i�muzu�man�w. 41 NAK, WUOngwOK, jedn.�29/275/0/-/4, s.�120; �Postanowienia MW w�sprawie opieki nad grobami wojennymi oraz ewidencji grob�w, Krak�w 20.07.1916�r.� Rozdzia� XIV zatytu�owany jest: Krzy�e nagrobne (oraz kamienie nagrobne dla wyznawc�w religii innych ni� chrze�cija�stwo). Dalej jest tylko mowa o tym, w�kt�rym miejscu mogi� ma by� ustawiony krzy� lub kamie� nagrobny dla niechrze�cijan. 78 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych �o�nierze wyznania moj�eszowego, zgodnie z�tymi przepisami i�wymogami religii, chowani byli na najbli�szych, cywilnych cmentarzach gmin �ydowskich lub, w�bardzo nielicznych przypadkach, na odr�bnym cmentarzu �o�nierskim42. Nie by�o natomiast odr�bnych wytycznych dotycz�cych poch�wku �o�nierzy wyzna-j�cych Islam. Na terenie Galicji Zachodniej, na kilku cmentarzach, odnale�� mo�na pojedyncze mogi�y �o�nierzy muzu�man�w, kt�rzy s�u�yli g��wnie w�pu�kach bo�niackich43. Natomiast w Galicji Wschodniej walczy� turecki XV Korpus, st�d dla �o�nierzy wyznaj�cych Islam zak�adano tam odr�bne cmentarze �o�nierskie, kt�re zar�wno w stadium prowizorycznym, jak i ju� uko�czone r�ni�y si� znacznie wygl�dem od cmentarzy w Galicji Zachodniej44. R�ne wyznania znajdowa�y r�wnie� swoje odzwierciedlenie w�doborze w�a�ciwych znak�w nagrobnych. Dla chrze�cijan obrz�dku zachodniego przeznaczone by�y krzy�e �aci�skie (jednoramienne) dla obrz�dku wschodniego krzy�e dwuramienne (rosyjskie)45, �o�nierzom wyznania moj�eszowego stawiano macewy, r�ne w�kszta�tach i�dekoracji, dla ka�dego pochowanego inne, gdy �o�nierzy chowano pojedynczo w�r�d macew cywilnych (Nowy S�cz, Nowy Targ), albo ujednolicone oznaczone najcz�ciej tylko gwiazd� Dawida i�danymi osobowymi na wydzielonych kwaterach �o�nierskich (Brzesko, Bochnia)46. Groby �o�nierzy muzu�ma�skich albo nie by�y oznaczane odr�bnymi znakami nagrobnymi (cm.�297 w�Czchowie), albo ich znaki nagrobne nie r�ni�y si� bardzo od �ydowskich macew (cm. 232 w�Jod�owej). 42 Na obszarze Galicji Zachodniej za�o�ono odr�bny cmentarz �o�nierski dla poleg�ych �yd�w w�Zakliczynie. (nr�293 w�Okr�gu VIII). Zdarza�y si� r�wnie� w�trakcie poch�wk�w pomy�ki i��o�nierze-�ydzi chowani byli razem z�chrze�cijanami, np. mogi�a wsp�lna 197 w�Szczepanowicach na cmentarzu protestanckim, cm.�nr�60 na Prze��czy Ma�ostowskiej, gr�b Mendla Broda. 43 A. Partridge, Otw�rzcie bramy�, op. cit., s.�188, pojedyncze groby muzu�man�w znale�� mo�na w�Czchowie (cm. 297), Uj�ciu Jezuickim (251) i�Jod�owej (232). Na tym cmentarzu Gustav Rossmann zaprojektowa� pi��, charakterystycznych w�kszta�cie, betonowych steli nagrobnych; Na cmentarzu �o�nierskim w�Kalwarii Zebrzydowskiej tak�e spoczywa jeden �o�nierz�� wyznawca Islamu. 44 M.�. Yazman, Gdzie jest ta Galicja panie dow�dco? Mehmecik w�Europie. Turcy na froncie galicyjskim 1916�1917, Krak�w 2016, s.�336, 337, 399. Cmentarze muzu�ma�skie za�o�ono w miejscowo�ciach: �opuszna, Hucisko, Podwysokie, Mieczyszcz�w, Puk�w i Rochatyn, na terenie Galicji �rodkowej w Stryju. 45 W�niekt�rych opracowaniach u�ywane jest okre�lenie krzy� typu lotary�skiego; kwestia prawid�owego kszta�tu krzy�y przeznaczonych dla �o�nierzy rosyjskich poruszana by�a ju� w�1916 roku, kiedy to Dow�dztwo Wojskowe w�Krakowie zwr�ci�o si� do 9 Wydzia�u Grob�w Wojennych MW z�pytaniem, czy krzy�e na groby rosyjskie maj� mie� dwie poziome belki czy konieczne jest dodanie trzeciej sko�nej. Ostatecznie przyj�to krzy�e z�dwoma poziomymi belkami i�w�takiej formie by�y one stosowane w�Galicji Zachodniej. W�dalszej cz�ci pracy u�ywa� b�d� alternatywnie okre�lenia krzy�e dwuramienne lub krzy�e rosyjskie. 46 R.�Broch, H.�Hauptmann, op. cit., s.�334. 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych W Galicji �rodkowej i Wschodniej na cmentarzach tymczasowych znakiem nagrobnym muzu�manina cz�sto by� s�upek brzozowy, zako�czony od g�ry imitacj� fezu i tabliczk� imienn�. Niekiedy rezygnowano z fezu i znakiem nagrobnym stawa� si� niski drewniany palik z drewnian� tabliczk� imienn�. Mogi�y indywidualne mog�y mie� kszta�t po�owy walca (sarkofagu). We wsp�czesnych �o�nierskich cmentarzach muzu�ma�skich w dawnej Galicji Wschodniej zrezygnowano z indywidualnych znak�w nagrobnych. Po tych rozwa�aniach wracam do cmentarzy bitwy limanowskiej. W�rozdziale trzecim napisa�em, �e dla ca�ego Obszaru Galicji Zachodniej opracowano kilkadziesi�t typ�w krzy�y i�znak�w nagrobnych. W�r�d nich dziewi�� wysz�o spod r�ki Gustava Ludwiga. My�l� tu o�trzech typach krzy�y �eliwnych, przewidzianych na mogi�y indywidualne �o�nierzy armii austro-w�gierskiej, niemieckiej i�rosyjskiej, kt�re wykonywano w�dw�ch wersjach, r�ni�cych si� sposobem mocowania do betonowych lub kamiennych postument�w. W�jednej, krzy�e nak�adane by�y na �cian� czo�ow� postumentu, w�drugiej mocowano je na szczycie tego�. Architekt zaprojektowa� r�wnie�, z�zachowaniem podzia�u armijnego, trzy typy wysokich, a�urowych, krzy�y �eliwnych na mogi�y zbiorowe. W�rozwi�zaniu wariantowym by�y one nak�adane na nieco wi�ksze krzy�e betonowe i�w�tej formie ustawiane na mogi�ach47. Wysokie krzy�e �eliwne stawa�y si� cz�ci� pomnik�w (cm. 290 w�Charzewicach, 308 w�Kr�l�wce), �cian pomnikowych (cm. 334. w�Che�mie, 337 w�Grabinie, 338 w�Nieprze�ni, 344 w�Tarnawie) czy te�, jak w�przypadku cm.�335 w��bikowicach krzy� wkomponowany by� w��cian� kapliczki, przy kt�rej pochowano �o�nierzy. Warto po�wi�ci� tu miejsce opisowi tych sze�ciu podstawowych typ�w krzy�y G.�Ludwiga, kt�ry poprzez zr�nicowanie zastosowanych symboli wojskowych uzyska�, zalecan� przez MW odr�bno�� armijn� za� kszta�t samych krzy�y (�aci�ski i rosyjski) wskazywa� przynale�no�� wyznaniow� pochowanych. Dla u�atwienia w�dalszej cz�ci tekstu nazywa� b�d� krzy�e na mogi�y indywidualne �ma�ymi�, a�wysokie, dla mogi� zbiorowych � �du�ymi�. �Ma�e� krzy�e, dla �o�nierzy austro-w�gierskich przybra�y kszta�t nawi�zuj�cy do awersu austro-w�gierskiego Wojskowego Krzy�a Zas�ugi, okolonego girland� li�ci laurowych. W�okr�g��, tarcz� krzy�a wpisywane by�y wariantowo dwie daty (1914 lub 1915), albo pozostawa�a ona pusta. Krzy� dla niemieckich sojusznik�w mia� og�lnie te same cz�ci sk�adowe, ale odwo�uj�ce si� do tradycji pruskiej. Jego kszta�t wzorowany by� na awersie niemieckiego odznaczenia czyli na Krzy�u �elaznym, kt�ry w�g�rnej cz�ci pionowego ramienia mia� wpisan� koron� cesarsk�, 47 Tu warto przypomnie� cytowan� wcze�niej opini� gen. A. Brandnera, kt�ry wizytuj�c cm.�368 na Jab�o�cu uzna�, �e dwa tego typu krzy�e ustawione nad grobami zbiorowymi robi� bardzo dobre wra�enie, a�betonowe pod�o�e nadaje filigranowym krzy�om z�lanego �elaza wi�ksz� stabilno��. 80 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych w�dolnej dat� 191448. Na przeci�ciu ramion pionowego i�poziomego wpisana by�a litera W�(od imienia cesarza Fryderyka Wilhelma III). W�miejsce girlandy z�li�ci laurowych pojawi�a si� ga��zka li�ci d�bowych. Wszystkie detale wchodz�ce w�sk�ad tych znak�w nagrobnych mia�y znaczenie symboliczne. Tu powt�rz� za Agnieszk� Partridge, �e �postawienie takich krzy�y na nagrobku by�o tak�e symbolicznym, po�miertnym odznaczeniem �o�nierzy za zas�ugi na polu chwa�y i�oddane Ojczy�nie �ycie�49. Trzeci �ma�y� znak nagrobny sk�ada si� z�pomniejszonej wersji krzy�a z�dwoma ramionami poziomymi, dekorowanego wzorem geometrycznym z�wypuk�ych ostros�up�w o�podstawie kwadratowej, okolonej girland� z�li�ci lipowych z�zawi�zkami kwiat�w (interpretuje si� r�wnie� t� ro�lin� jako bluszcz lub d�awisz). W�dolnej cz�ci pionowego ramienia data 1914. Formy wysokich krzy�y �eliwnych by�y kontynuacj� rozwi�za� przyj�tych dla krzy�y �ma�ych�. I�tak wielki krzy� �eliwny dla Austriak�w i�W�gr�w zbudowany by� ze stylizowanego, obusiecznego miecza, kt�rego ramiona tworzy�y dwie r�koje�ci mieczy. W�przeci�ciu ramion umieszczony by� [�] Wojskowy Krzy� zas�ugi z�laurem i�dat�. U�podn�a krzy�a rozpo�ciera� si� wachlarz palmety, staro�ytne zwie�czenie greckich stel nagrobnych. [�] �eliwn� koronk� tego krzy�a tworzy�y uk�adane w�przeciwnych kierunkach �uki, podobne tym wie�cz�cym �uki bramne czy �ciany pomnikowe. Krzy� projektowany na masowe groby �o�nierzy niemieckich posiada� w�przeci�ciu r�koje�ci Krzy� �elazny z�li��mi d�bu, natomiast forma krzy�a rosyjskiego by�a rozwini�ciem wzoru z�grob�w pojedynczych. Sk�ada� si� z�podw�jnego krzy�a, utworzonego z�geometrycznych kwadrat�w okolonego �eliwnym a�urem, u�podstawy za� zaopatrzonego tarcz� wspart� na dw�ch wolutach z�napisem 1914 lub bez napisu50. Krzy�e mia�y r�ne zako�czenia ramion, a�ich kszta�t powtarzano w�przypadku betonowej obudowy. Ten dok�adny opis jest istotny z�dw�ch powod�w. Krzy�e projektu G.�Ludwiga by�y jednymi z�najcz�ciej stosowanych w�ca�ej Galicji Zachodniej, a�opisanie ich cz�ci sk�adowych wyja�nia� mo�e ide�, jaka przy�wieca�a arty�cie przy ich tworzeniu, ide� uwzgl�dniaj�c� jednocze�nie podzia�y armijne i�wyznaniowe oraz wype�niaj�c� wymagania artystyczne stawiane przez MW. 48 J.J.P.�Drogomir, op. cit., t.�I, s. 121. Autor podaje, �e w�dolnym ramieniu krzy�a wpisana jest data 1915. 49 https://pl.wikipedia.org/wiki/Krzy�_�elazny_# [dost�p: 12.03.2020]. Forma krzy� nawi�zywa�a do najwy�szego odznaczenia niemieckiego czyli Krzy�a �elaznego (Eisernes Kreuz) ustanowionego przez cesarza Fryderyka Wilhelma�III w�roku 1813 we Wroc�awiu, w�czasie wojen napoleo�skich, a�zaprojektowanego przez znanego niemieckiego architekta neoklasycyzmu Karla Friedricha Schinkla. W�krzy�ach nagrobnych wykorzystano awers tego odznaczenia. Na rewersie w�g�rnym pionowym ramieniu pozosta�a korona, pod kt�r� usytuowano dwie litery (FW inicja�y cesarza), na skrzy�owaniu ramion ga��zka d�bowa, w�dolnym pionowym ramieniu data 1815. 50 A. Partridge, Otw�rzcie bramy�, op. cit., s.�165, 168. 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych Przypomnie� nale�y jeszcze, �e w�oparciu o�jeden z�projekt�w drewnianych krzy�y dla cm.365 w�Tymbarku, opracowanych przez Gustava Ludwiga, odtworzono, w�uproszczonej formie, indywidualne znaki nagrobne dla remontowanego w�1992 roku cmentarza. Niespotykanym rozwi�zaniem by�o zastosowanie przez architekta polichromii na wspomnianych krzy�ach51. Badania terenowe, przeprowadzone w�2018 roku dowiod�y, �e na cmentarzach bitwy pod Limanow� i��apanowem najcz�ciej stosowanymi znakami dla mogi� indywidualnych s� �ma�e� krzy�e nagrobne G.�Ludwiga po��czone z�bardzo r�norodnymi w�kszta�cie i�bryle betonowymi lub kamiennymi podstawami, do kt�rych te krzy�e mocowano. Ch�tnie stosowano r�wnie� proste i�skromne krzy�e z��elaza kutego lub lanego o�r�nych zako�czeniach ramion. Jedne wykonano z��elaza o�przekroju kwadratowym, inne z�p�askownik�w �elaznych ��czonych nitami. Bia�e, owalne, emaliowane tabliczki imienne, mocowane by�y na skrzy�owaniu ramion52. Artyst�, kt�ry projektowa� takie krzy�e by� rze�biarz Heinrich Scholz, kierownik artystyczny Okr�gu VI Tarn�w. Na cmentarzu nr�300 w�Rajbrocie-Kobyle u�yto tak�e prostego krzy�a z��elaza lanego, kt�ry w�dolnej cz�ci ramienia pionowego ma prostok�tn� ramk� z�prze�witem, dla zamocowania emaliowanej tabliczki imiennej, kt�rego autorem by�, r�wnie� rze�biarz, Jan Szczepkowski. Na tym cmentarzu zastosowano krzy�e jednoramienne (Austro-W�grzy, Niemcy) i�dwuramienne (Rosjanie). Co ciekawe, nie mamy tu zr�nicowania krzy�y w�zale�no�ci od typu mogi�y (pojedyncza, zbiorowa). Dzisiaj dosy� trudno odtworzy� pierwotny uk�ad mogi� zbiorowych, co uniemo�liwia jednoznaczne przypisanie typu krzy�a do rodzaju mogi�y. Jan Szczepkowski by� r�wnie� autorem innego typu krzy�a, z�tego samego materia�u, w�kt�rym na skrzy�owaniu ramion doda� stylizowan� koron� cierniow� (glori�). Dzisiaj, takie trzy krzy�e, stoj� na �o�nierskiej mogile zbiorowej nr�377 na cmentarzu parafialnym w�Kro�cienku. Na cmentarzu 376 w�Suchorabie znajduje si� jedyny na ca�ym badanym obszarze krzy� �eliwny (wersja lana) o�nader oryginalnym kszta�cie. Jest to krzy� �aci�ski z�ramionami zako�czonymi a�urowymi formami w�kszta�cie sercowatego li�cia (np. li�� Paulowni tomentosa). Na przeci�ciu ramion umieszczono rodzaj przestrzennej rozety, a�w�dolnej cz�ci pionowego ramienia wkomponowana jest 51 R.�Broch. H.�Hauptmann, op. cit., s.�388; NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/46, s.�659, 665. 52 J.J.P.�Drogomir, op. cit., t.�I, s.�25. Warto tu wspomnie� o cmentarzu 350 w Nowym S�czu, na kt�rym znajduj� si� oryginalne �ma�e� krzy�e austro-wegierskie ca�e wykonane z�betonu. Na niskim postumencie, zako�czonym tak�e betonowym krzy�em r�wnoramiennym osadzone s� na �cianie czo�owej okr�g�e �eliwne tabliczki imienne lub wersj� z blachy. Nie znalaz�em potwierdzenia, czy s� one dzie�em G. Ludwiga, zw�aszcza �e na zachowanym rysunku cz�ci centralnej cmentarza widzimy �typowe� postumenty betonowe z krzy�ami na ich licu. 82 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych du�a, zbli�ona do elipsy i�lekko wypuk�a tabliczka imienna otoczona wie�cem z�kwiat�w. Na tabliczce nie ma �adnych inskrypcji. Krzy� wysoko�ci ok.�60�cm ustawiono na podstawie kamiennej w�kszta�cie ostros�upa �ci�tego. Drewniane krzy�e znajduj� si� tylko na dw�ch cmentarzach, to jest 365 w�Tymbarku (o�kt�rym ju� pisa�em) i�Jaworznej (359). Cmentarz ten zosta� odtworzony, a�znaki nagrobne przybra�y dzisiaj kszta�t krzy�a z�dwuspadowym daszkiem nad ramionami poziomymi. Krzy�e pomalowane w�kolorze br�zowym. R.�Broch pisze, �e znajdowa�y si� tam krzy�e �eliwne z�emaliowanymi tabliczkami53. Robert Motka jest autorem oryginalnego znaku nagrobnego, kt�ry wyst�puje tylko na sze�ciu cmentarzach jego autorstwa. Chodzi o: cmentarze 276 w�Brzesku, 282 w�Wojniczu-Zamo�ciu, 284 w�Wojniczu-Zakrzowie, 285 w�Wojniczu, 286 w�Olszynach i�290 w�Charzewicach54. Opis tego znaku nagrobnego jest zbie�ny z�opisem g�rnej cz�ci �ciany pomnikowej w�Domos�awicach (cm. 291). Zacytuj� go jednak powt�rnie. Przybra� on form� �arkadki� na dwustopniowej podstawie, zamkni�tej g�r� i�w�prze�wicie trapezowo. W�prze�wicie krzy� r�wnoramienny. Tak zbudowany element, wykonany z�betonu, mia� wiele zastosowa�. Raz by� znakiem nagrobnym dla pojedynczej mogi�y, ustawionym na betonowej lub kamiennej podstawie, uzupe�niony na�o�on� w�dolnej cz�ci emaliowan� tabliczk� imienn� (cm. 285 Wojnicz, lub 282 Wojnicz-Zamo�cie, 296 Olszyny�� groby oficer�w), innym razem, poprzez ustawienie obok siebie kilku takich znak�w i�wbudowaniu ich w�murek, uzyskiwa�o si� now�, interesuj�c� koncepcj� zwielokrotnionego znaku nagrobnego. Taki efekt uzyska� Motka w�uk�adzie grob�w oficerskich na cmentarzu 290 w�Charzewicach (we wn�ce za pomnikiem) czy w�Brzesku, gdzie potrojone �arkadki� po��czone betonowym murkiem stworzy�y nowy typ oficerskich znak�w nagrobnych dla �o�nierzy austro-w�gierskich i�rosyjskich (tu krzy� grecki w�prze�wicie zast�piony zosta� krzy�em rosyjskim i�w�zwi�zku z�tym zmieni�y si� proporcje prze�witu i�ca�ej �arkadki�). Poza tymi, najcz�ciej stosowanymi znakami nagrobnymi na mogi�y indywidualne, pojawi�o si� kilka rozwi�za�, kt�re nie powtarzaj� si� gdzie indziej. Na cmentarzu 290 w�Charzewicach, w��rodkowej cz�ci za�o�enia stoj� po dw�ch stronach alei g��wnej �ma�e� krzy�e austro-w�gierskie i�rosyjskie. Pierwsze osadzone na postumentach betonowych w�kszta�cie �ci�tego ostros�upa o�podstawie prostok�ta i�rustykalnych cokolikach; w�drugich � postument przybiera kszta�t prostopad�o�cianu a�cokolik si� nie zmienia. Na tym samym cmentarzu, tylko jego w�dolnej cz�ci, kilku znakom nagrobnym nada� Motka kszta�ty �arkadek�, w�kt�rych w�miejscu prze�witu umie�ci� p�ytk� wn�k� Na �arkadce� stoi na czworobocznej podstawie betonowy krzy� �aci�ski o�wysoko�ci lekko przewy�szaj�cej 53 Ibidem, s.�406. 54 Poza cmentarzami z�badanego obszaru takie formy nagrobk�w znajduj� si� na pi�ciu cmentarzach: 210 ��ka Siedlecka, 264 Szczurowa, 292 Fa�ciszowa, 294 w�Zakliczyn, 295 w�Pale�nica. 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych cz�� doln�. Ten sam autor dla cmentarza 286 w�Olszynach poza �arkadkami� dla oficer�w zaprojektowa� tak�e indywidualny znak nagrobny dla �o�nierzy obu armii. �Ma�e� krzy�e austro-w�gierskie i�rosyjskie osadzone zosta�y w�g�rnej cz�ci wysokich, betonowych postument�w na rzucie prostok�ta, zw�aj�cych si� ku g�rze; ale proporcje ca�ego znaku s� kiepskie. Wymieniaj�c znaki nagrobne ustawiane na mogi�ach pojedynczych nie mo�na pomin�� opisywanych ju� wcze�niej kwater �o�nierzy wyznania moj�eszowego 275 w�Brzesku i�313 w�Bochni oraz pojedynczej mogi�y (372) na cmentarzu gminy �ydowskiej w�My�lenicach. Dla przypomnienia znaki nagrobne przybiera�y posta� betonowych prostok�tnych macew zako�czonych od g�ry p�kolem, b�d� to niewielkich zaopatrzonych w�owalne tabliczki imienne,(Brzesko) b�d� nieco wi�kszych z�gwiazd� Dawida na p�aszczy�nie czo�owej (Bochnia). Na szkicu cmentarza 372 znalaz� si� r�wnie� rysunek nieistniej�cej dzisiaj macewy. By� to prostopad�o�cian o�przekroju prostok�ta, zw�aj�cego si� ku g�rze i�zamkni�ty po�ow� sze�cioboku. Na �cianie czo�owej znajdowa�a si� gwiazda Dawida. Macewa sta�a na niskim cokoliku. Dwie zachowane indywidualne macewy �o�nierzy �yd�w na cmentarzu 350c w�Nowym S�czu nie r�ni� si� kszta�tem i�dekoracj� p�aszczyzny czo�owej od innych cywilnych znak�w nagrobnych. Dla porz�dku dodam, i� na interesuj�cym mnie obszarze miejsce poch�wku �o�nierzy wyznania mahometa�skiego znajduje si� tylko na cmentarzu 297 w�Czchowie, gdzie w�mogile zbiorowej spoczywa 16 poleg�ych z�1 bo�niacko-hercegowi�skiego pu�ku strzelc�w (wszyscy zgin�li 1.01.1915). Nad mogi�� ustawiony jest jednak �eliwny, a�urowy krzy� �aci�ski wg projektu G. Ludwiga przeznaczony dla chrze�cija�skich �o�nierzy austro-w�gierskich. A�jakie formy przybiera�y znaki nagrobne stawiane na mogi�ach wsp�lnych? Trzy z�nich to wymienione ju� wcze�niej �du�e�, a�urowe krzy�e �eliwne na mogi�y �o�nierzy austro-w�gierskich, niemieckich i�rosyjskich, trzy kolejne to ich wersja mocowana do krzy�y betonowych. Podobnie jak to mia�o miejsce przy �ma�ych� krzy�ach i�te �du�e� stawiano na betonowych postumentach w�r�nej skali i�kszta�tach. Kolejny typ znaku nagrobnego to betonowa stela wysoko�ci od oko�o 60 do 115�cm, w�kszta�cie prostok�ta, lekko zw�aj�cego si�, ku g�rze, zako�czonego dwuspadowo, stoj�ca na niskim cokoliku (cz�� steli takich cokolik�w ju� nie ma)55. Na p�aszczy�nie czo�owej steli na�o�one s�, prostok�tne p�yty �eliwne, obramowane delikatnym profilem. Na nich, id�c od g�ry, symbol przynale�no�ci armijnej, informacja o�jednostce (jednostkach), w�kt�rej pochowani s�u�yli, ich nazwiska oraz data �mierci (dok�adna data, lub tylko rok). Symbol armijny i�wszystkie napisy wykonano w�technice wypuk�ej. W�odniesieniu do �o�nierzy niemieckich symbolem jest krzy�, zbli�ony w�rysunku do awersu Krzy�a �elaznego, ale o�g�adkich p�aszczyznach ramion, pod kt�rym krzy�uj� si� 55 Por. J.J.P.�Drogomir, op. cit., t.�I, s.�111. 84 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych dwie ga��zki d�bu z��o��dziami. Na p�ytach �o�nierzy Monarchii tak�e krzy�, ale nawi�zuj�cy do awersu Wojskowego Krzy�a Zas�ugi z�dekoracj� wojenn� (wie�cem laurowym). Skromniej, bo tylko wypuk�ym, tr�jramiennym krzy�em oznaczone s� stele dla Rosjan. Niekiedy, tam gdzie, �eliwne p�yty imienne zagin�y lub zosta�y zniszczone, na�o�ono emaliowane, bia�e tabliczki z�danymi zmar�ych, w�kszta�cie elipsy (cm. 304 w���kcie G�rnej) lub prostok�ta (cm. 300 w�Rajbrocie-Kobyle). Na brzeskim cmentarzu nr�276 Robert Motka zrealizowa� sw�j kolejny pomys� na znak nagrobny dla wsp�lnej mogi�y. Jest to tak�e betonowa stela w�kszta�cie prostok�ta le��cego, z�zaokr�glonymi g�rnymi naro�nikami, wyprofilowanymi kraw�dziami i�z�podw�jn�, prostok�tn�, emaliowan� tabliczk� imienn� na p�aszczy�nie czo�owej. Po obu stronach du�ej steli stoj� dwie mniejsze, wyko�czone analogicznie, w�kszta�cie prostok�t�w stoj�cych. Stele tworz� typ triady, kt�r� Motka stosuje tak�e na innych cmentarzach (282 Wojnicz-Zamo�cie i�285 Wojnicz; tu w�sk�ad triady wchodz� �arkadka� jako element centralny, po obu stronach kt�rej ustawione s� dwa �ma�e� krzy�e austro-w�gierskie na niewielkich, dwucz�ciowych postumentach betonowych, w�kszta�cie �ci�tego ostros�upa o�prostok�tnej podstawie. W�dw�ch miejscach Robert Motka ustawi� betonowe oryginalne krzy�e na mogi�ach wsp�lnych. My�l� o�Charzewicach i�D�bnie. W�pierwszej miejscowo�ci s� to dwie mogi�y, jedna dla �o�nierzy rosyjskich druga dla austro-w�gierskich. Nosz� one numery 288 i�289. Znak nagrobny na pierwszej sk�ada si� z�prostopad�o�ciennego postumentu wykonanego z�cios�w kamiennych, na kt�rym stoi betonowy, stylizowany krzy� rosyjski o�fazowanych kraw�dziach. Na drugim, tr�jstopniowym postumencie, tak�e z�cios�w kamiennych, ustawiono betonowy, �aci�ski krzy� o�fazowanych ramionach, otoczony stylizowan�, uskokow� glori�56. Obydwa znaki nagrobne maj� oko�o 190 cm wysoko�ci. W�D�bnie na ma�ej kwaterze dla �o�nierzy rosyjskich ustawiono niemal identyczny znak nagrobny jak w�Charzewicach, r�ni�cy si� tylko materia�em z�jakiego wykonano postument (boniowane bloki betonowe). Na cmentarzach 360 w�S�upii, 361 w�Krasnem-Lasocicach i�362 w�Szczyrzycu odnajdziemy sze�� krzy�y greckich, stoj�cych na wysokich (ok.100 cm) tr�jcz�onowych postumentach. Ich stan techniczny jest r�ny. W�Szczyrzycu odnowiony, na �ciance czo�owej ramion ma na�o�ony �ma�y� krzy� austro-w�gierski, a�na �rodkowej cz�ci postumentu owaln�, emaliowan�, bia�� tabliczk� imienn� z�trzema nazwiskami. Cztery w�Krasnem-Lasocicach w�stanie �rednim, znak nagrobny w�S�upii mocno zniszczony, pozbawiony �ma�ego� krzy�a. W�Krasnem-Lasocicach stoi jeszcze jeden taki znak nagrobny, ale zwie�czony krzy�em rosyjskim57. 56 Niemal identyczny krzy� wprowadzi� R.�Motka na cmentarzu 283 w���towicach. Ten w�Charzewicach jest r�wnoramienny, a�w���towicach �aci�ski. 57 Krzy� betonowy z�na�o�onym na� krzy�em rosyjskim ma tabliczk� imienn� z�nazwiskiem Jakob Angelmahr i�przynale�no�� armijn� austro-w�giersk�, jednostka Sch.R.24 (24 Pu�k Strzelc�w). Bardzo podobny typ krzy�a mo�emy tak�e zobaczy� na cmentarzu 144 Kr�lo wa Polska. 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych Niepowtarzalny, na analizowanym obszarze pomnik, na mogile zbiorowej 277 w�Brzesku-Okocimiu, opracowa� profesor J�zef Ga��zowski. Betonowa urna stoi na postumencie w�kszta�cie prostopad�o�cianu o�podstawie kwadratu, ten za� ustawiono na dwustopniowej krepidomie. Sama mogi�a otoczona nisk� metalow� balustradk�. Na zako�czenie przegl�du wymieni� jeszcze dwa cmentarze: 278 w�Jadownikach Podg�rnych (R.�Motka) i�346 w�Krynicy (G.�Ludwig), usytuowane na cmentarzach cywilnych. Na pierwszym znaki nagrobne przybra�y form� ci�kich, betonowych �cianek pomnikowych zwie�czonych krzy�ami �aci�skim i�rosyjskim. Pomi�dzy nimi architekt umie�ci� w�a�ciw� �cian� pomnikow� z�tablic� inskrypcyjn�, na kt�rej szczycie osadzi� tak�e krzy� �aci�ski, ale wi�kszy i�o�fazowanych kraw�dziach58. Nieco podobn� koncepcj� przyj�� G.�Ludwig w�Krynicy. Kwatera jest mocno wyd�u�ona, podzielona na trzy cz�ci. W��rodkowej umie�ci� �cian� pomnikow� z�tablic� inskrypcyjn� i�wysokim krzy�em �aci�skim, o�lekko poszerzonych ko�cach ramion. Podobne w�formie, ale nieco mniejsze �cianki pomnikowe stoj� na �rodku dw�ch p�l mogilnych po prawej i�lewej stronie tej g��wnej. Obydwie zwie�czone mniejszymi krzy�ami �aci�skimi. Stan dzisiejszy r�ni si� od projektowego tym, �e dzisiaj na trzech cz�ciach pola mogilnego ustawiono 23�ma�e �krzy�e� austro-w�gierskie na�o�one na dwa typy podstaw. Brakuje natomiast krzy�a dla �o�nierzy rosyjskich, kt�rych trzech pochowano na tym cmentarzu59. Podsumowuj�c. W�trzech badanych Okr�gach cmentarnych architekci zastosowali 18 typ�w krzy�y (r�nej wielko�ci i�wykonanych z�r�nych materia��w), 3�typy steli betonowych, 3 typy macew (dla kwater �ydowskich), dwa do trzech wariant�w �arkadek� betonowych, dwa typy steli betonowych z�zaokr�glonymi naro�nikami, dwa typy znak�w nagrobnych w�formie �cianek pomnikowych zwie�czonych krzy�ami i�typ krzy�a greckiego stoj�cego na tr�jcz�ciowym postumencie z�wkomponowanym w�ramiona �ma�ym� krzy�em austro-w�gierskim. Dokonuj�c pewnego pogrupowania wyst�puj�cych na cmentarzach bitwy znak�w nagrobnych mo�na powiedzie�, �e wy��cznie �ma�e� znaki wyst�puj� na 20�cmentarzach, na 22 nie ma tych znak�w wcale. �Du�e� krzy�e �eliwne wraz z�krzy�ami kutymi mo�emy zobaczy� na 9 cmentarzach (298 Tymowa, 299�Lipnica Murowana, 332�Brzezie, 333 Cichawa, 338 Nieprze�nia, 341 Zonia, 342��apan�w, 58 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/61, wsp�czesny obraz cmentarza jest znacz�co r� ny od tego, kt�ry widzimy na fotografii archiwalnej. Dotyczy to zar�wno usytuowania, jak form poszczeg�lnych element�w pomnikowych. 59 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/48, s.�311. W�projekcie G.�Ludwiga pole mogilne po dzielone by�o na 3 cz�ci z�uwzgl�dnieniem niewielkiego podniesienia g�rnej cz�ci mogi �y w�stosunku do poziomu �cie�ki. Z�trzech �o�nierzy rosyjskich jeden jest znany z�imienia i�nazwiska, dw�ch nieznanych. Dzisiaj nazwisko znanego znajduje si� na tabliczce imien nej razem z�nazwiskiem �o�nierza austro-w�gierskiego, a�na znaku nagrobnym umieszczo no �ma�y� krzy� austro-w�gierski. 86 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych 343�K�pan�w i�346 Wola Nieszkowska). Wy��cznie krzy�e kute ustawiono na 6�cmentarzach (314 Bochnia, 334 Che�m, 335 Niegowi�, 336 Gierczyce, 337�Grabina, 339 Sobol�w, 344 Tarnawa). �Chwalone� przez gen. Adama Brandnera �du�e� �eliwne krzy�e mocowane do wi�kszych, betonowych mo�na zobaczy� tylko w�Okr�gu X na cmentarzach: 352 w�Marcinkowicach, 353 w�T�goborzu, 360 w�S�upii, 361 w�Krasnym-Lasocicach, 363 w�Mszanie Dolnej, 367�w�Mordarce (dzisiaj krzy� ten znajduje si� na cmentarzu 366 w�Limanowej), 368�w�Limanowej-Jab�o�cu i�376 w�Suchorabie. Na dw�ch z�wymienionych wy�ej (353�i�360) pe�ni� one rol� krzy�y centralnych. Betonowe stele nagrobne stan�y na kolejnych dziewi�ciu cmentarzach, a�to: 300 w�Rajbrocie-Kobyle, 301 i�302 w��egocinie, 303�w�Rajbrocie, 304 w���kcie G�rnej, 305, 306 i�307 w���kcie Dolnej, 308�w�Kr�l�wce, 309�w�Trzcianie�� czyli tylko na terenie Okr�gu IX. Liczb� wariant�w znak�w nagrobnych na jednym cmentarzy mo�na liczy� od jednego (cm. 359 Jaworzna, 365 Tymbark, 377 Kro�cienko) do sze�ciu (308 Kr�l�wka, 314 Brzesko, 361 Krasne-Lasocice). Najcz�ciej spotyka si� cmentarze, na kt�rych zobaczymy od dw�ch do trzech typ�w znak�w nagrobnych (odpowiednio 17 cm., 15 cm.). 4.1.5. Kaplice, kapliczki Temat kaplic i�kapliczek przewija� si� ju� wcze�nie fragmentarycznie przy omawianiu �yciorys�w artyst�w, oraz w�podrozdzia�ach 3.3. i�3.4. po�wi�conych projektom cmentarzy i�ich uk�adom przestrzennym. W�tej cz�ci chcia�bym wyodr�bni� typy kaplic i�kapliczek wyst�puj�cych na badanym obszarze, naszkicowa� przes�anki jakimi kierowano si� przy wyborze cmentarzy, na kt�rych wznoszono kaplice pami�ci oraz szerzej opisa� same obiekty. Kaplice i�kapliczki podzieli�em na trzy grupy. Do pierwszej zaliczam wi�ksze kaplice o�bogatych formach architektonicznych i�znaczeniu kommemoratywnym, przy kt�rych (lub w�kt�rych) mo�na by�o odprawi� msze �wi�te lub organizowa� uroczysto�ci wojskowe. Do drugiej, kapliczki s�upowe, b�d�ce jednocze�nie symbolem religijnym oraz cz�ci� oprawy architektonicznej cmentarza. Obie grupy ��czy fakt, �e zosta�y zbudowane od podstaw wed�ug konkretnych projekt�w. Trzecia grupa to istniej�ce kapliczki przydro�ne, wok� kt�rych zorganizowano ma�e cmentarze �o�nierskie. Te nie zosta�y zaprojektowane, stanowi�y naturalny fragment pejza�u (podobnie jak pojedyncze drzewa lub ich grupy)60. Ka 60 Cmentarz nr�284 w�Wojniczu-Zakrzowie usytuowany zosta� r�wnie� w�pobli�u grupy drzew i�stoj�cego po�r�d nich kamiennego krzy�a na postumencie z�postaci� Chrystusa ukrzy�owanego. Dzisiaj drzew ju� nie ma, ale krzy� nadal stoi. Podobnie, le��cy poza terenem analizowanym cmentarz 283 w���towicach R.�Motka zaprojektowa� wok� kapliczki z�krzy�em. 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych pliczki, w�spos�b naturalny, stawa�y si� centraln� cz�ci� projektowanych wok� nich cmentarzy, za� zadaniem artyst�w by�o stworzenia z�tych dw�ch element�w harmonijnej ca�o�ci. Po zako�czeniu bitwy gorlickiej, podj�ciu decyzji o�porz�dkowaniu p� bitewnych i�budowie nowych cmentarzy postanowiono, by miejsca zwi�zane ze szczeg�lnie krwawymi a�zw�aszcza zwyci�skimi bojami akcentowa� w�widoczny spos�b. St�d, du�a cz�� cmentarzy �o�nierskich w�Galicji Zachodniej, powsta�ych w�wyniku majowej ofensywy gorlickiej wznoszono z�wi�kszym rozmachem, zaanga�owaniem sporych si� i��rodk�w finansowych, co pozwoli�o tak�e na osi�gni�cie ciekawych efekt�w artystycznych. Cmentarze te stawa�y si� pomnikiem, przestrzennym rozrzuconym w�krajobrazie. Nie mo�na tego powiedzie� o�wi�kszo�ci za�o�e� w�Galicji �rodkowej, kt�rych plany by�y proste, oprawa skromna a�znaki nagrobne na nich stawiane wykonane g��wnie z�drewna. Natomiast w�samym Przemy�lu, mie�cie-twierdzy, o�specjalnym znaczeniu dla Monarchii, o�kt�re toczy�y si�wielomiesi�czne boje, wybudowano dwa reprezentacyjne cmentarze, z�kt�rych nekropoli� �o�niersk� na Zasaniu wzbogacono kaplic� cmentarn� i�pot�nym pomnikiem w�formie dwunastometrowego krzy�a, wzniesionego, symbolicznie, z�element�w zniszczonych dzie� twierdzy. Przypuszczam, �e podobne za�o�enia przyj�to na obszarze bitwy pod Limanow� i��apanowem, kt�ra by�a wa�n� i�w�sumie zwyci�sk� operacj� sprzymierzonych w�roku 1914. Wytypowano kilka wa�niejszych miejsc bitewnych, kt�re nale�a�o wyr�ni�. Zaliczono do nich cmentarze 368 na Jab�o�cu, 357 w�Kamionce Ma�ej-Or��wce, 361 w�Krasnym-Lasocicach i�310 w�Leszczynie. Wysok� pozycj� zaj�y jeszcze cmentarze 350 w�Nowym S�czu, 314 w�Bochni, 276 w�Brzesku, 303 w�Rajbrocie, 308 w�Kr�l�wce i�290 w�Charzewicach. Na czterech pierwszych wzniesiono kaplice pami�ci61. I�tym budowlom chc� po�wi�ci� t� cz�� tekstu. Najwa�niejszym miejscem, z�propagandowego�punktu widzenia (mniej militarnego) sta�o si� wzg�rze Jab�oniec, o�kt�re w�dniach 10 i�11 grudnia 1914 roku, stoczono b�j, wa�ny zw�aszcza dla W�gr�w, ze wzgl�du na �mier� pu�kownika Ohmara Muhra. Zmagania te zyska�y znaczny rozg�os w�prasie, w�Budapeszcie jeden z�plac�w otrzyma� nazw� �Limanowa�, a�cesarz Franciszek J�zef przyzna� po�miertnie pu�kownikowi Muhrowi Krzy� Rycerski oraz szlachectwo, 61 J. Pa�osz, �mierci� z��czeni. O�cmentarzach z�I�wojny �wiatowej na terenach Kr�lestwa Polskiego administrowanych przez Austro-Wegry, Krak�w 2012, s.�141�143; na terenach Kr�lestwa Polskiego obowi�zywa�y te same lub bardzo podobne wytyczne dotycz�ce zak�adania cmentarzy �o�nierskich. Dotyczy�o to r�wnie� ko�cio��w i�kaplic, przy kt�rych wznoszono cmentarze. Budowano r�wnie� nowe, i�przy nich odprawiano polowe msze �wi�te. Kilka z�nich, po mocnych przer�bkach przetrwa�o do dzisiaj (np. w�Wolbromiu). Wojsko niemieckie, przy otaczaniu cmentarzy murem, co by�o regu��, wbudowywa�o we� kapliczki, nawi�zuj�ce form� do miejscowych kapliczek przydro�nych (np. Garb�w, pow. Pu�awy). 88 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych przys�uguj�ce tak�e jego potomkom62. W�takich okoliczno�ciach Jab�oniec sta� si� tym miejscem, kt�remu nale�a�o po�wi�ci� szczeg�ln� uwag�. Kolejne wa�ne cmentarze z�obiektami towarzysz�cymi, mia�y powsta� tam gdzie toczono, istotne dla ca�ej bitwy zmagania, z�wojskami rosyjskimi. Chodzi o�okolice Rajbrotu i�pobliskie wzg�rza 429 i�613 (Koby�a), i�dalej na po�udnie wzg�rze Or��wka, na kt�rym powsta� cmentarz nr�357 z�pi�kn� drewnian� kaplic�. Trzeci� tak� budowl�, wraz z�cmentarzem (nr 361) wzniesiono w�miejscowo�ci Krasne-Lasocice na zachodnim skrzydle bitwy, niedaleko rzeczki Stradomki i�linii: G�ra �w. Jana, Krasne, Tymowa, Zbydni�w. Tam, oko�o 5 grudnia, grupa gen. Rotha zmaga�a si� z�nieprzyjacielem. Wreszcie w�centralnym miejscu bitwy, we wsi Leszczyna, za�o�ono jeden z�wi�kszych cmentarzy (nr�310) wraz z�niewielk�, kamienn� kaplic�. Ca�y cmentarz 368 Limanowa-Jab�oniec mia� pe�ni� rol� pomnika chwa�y armii austro-w�gierskiej i�zarazem miejsca upami�tniaj�cego p�k O.�Muhra. st�d mia� najwi�ksz� powierzchni�, najbardziej rozbudowany uk�ad przestrzenny i�dzi�ki wi�kszym nak�adom lepsze materia�y. W�koncepcji G.�Ludwiga usytuowany zosta� na p�nocnym stoku wzg�rza, w�miejscu star�, gdzie po ich zako�czeniu powsta� pierwotny cmentarz, ��cznie z�symboliczn� mogi�� pu�kownika. Miejsce to, w�planie G.�Ludwiga, upami�tnione zosta�o pomnikiem, za� sama kaplica mia�a pe�ni� rol� mauzoleum bohatera63. Prawdopodobnie dlatego, architekt, nawi�zuj�c do antycznych mauzole�w, przyj�� rozwi�zanie centralne. Kaplica zbudowana zosta�a na planie o�mioboku z�pi�ciobocznymi filarami akcentuj�cymi naro�niki, stoj�cymi na kamiennym, o�miobocznym cokole. Nad nimi lekko profilowany architraw wysuni�ty z�lica �cian nios�cy jednospadowy daszek, kryty dach�wk� karpi�wk�, obiegaj�cy ca�y o�miobok. Wy�ej o�mioboczny tambur z�czterema oknami w�kszta�cie prostok�ta zamkni�tego od g�ry p�kolem, �wcinaj�cym� si� w�dach w�kszta�cie wysmuk�ej, wysokiej kopu�y, a�w�a�ciwie sklepienia klasztornego, krytego tak�e czerwon� dach�wk� karpi�wk�, z�zaakcentowanymi, przy pomocy g�sior�w, stykami po�aci. Kopu�� wie�czy wysoki, drewniany krzy� z�glori�. Mo�na uzna�, �e G. Ludwig za wz�r przyj�� kopu�� florenckiej katedry Santa Maria del Fiore. �ciany o�mioboku ob�o�one zosta�y prostok�tnymi blokami kamiennymi o�ostrej, rustykalnej fakturze, kontrastuj�cymi z�g�adkimi i�ja�niejszymi filarami, architrawem, gzymsem pod kopu�� i�opask� okienn�. Na co drugiej �cianie o�mioboku widzimy okna, na parterze w�kszta�cie kwadratu, w�tamburze prostok�tne, zamkni�te p�kolem. Na parterze, na osi kaplicy, od strony wn�trza cmentarza, ozdobne drzwi. Ta budowla, robi�ca z�zewn�trz wra�enie du�ej, ma skromne wn�trze. Niewielki, 62 http://img.iap.pl/s/122/8160/Edytor/File/Aktualnosci/O_Bitwie_Limanowskiej_wersja_ polska.pdf [dost�p: 12.03.2020]. 63 Wed�ug prawnuka p�k O.�Muhra cia�o jego pradziadka nadal spoczywa na terenie cmenta rza na Jab�o�cu. 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych drewniany o�tarz, a�nad posadzk� p�yta zakrywaj�ca otw�r do krypty. Na p�ycie druga, mniejsza z�napisem w�j�zyku w�gierskim o�tre�ci: �Pu�kownik Othmar Muhr zmar� bohatersk� �mierci� 11 grudnia1914 roku�. Najwa�niejsze wymiary kaplicy: wysoko�� ca�ego obiektu, ��cznie z�krzy�em to blisko 13 metr�w, wys. samej kopu�y 4,67�cm. Szeroko�� wn�trza 3,64�m, zewn�trz 4,8�m64. Pierwszy projekt kaplicy opracowa� G.�Ludwig wcze�niej, bo w�lutym 1916 roku. Kaplica, na planie ko�a mia�a sta� na kwadratowej podstawie, na nim opisanej. W�naro�ach podstawy cztery, dosy� masywne kolumny zbli�one kszta�tem do toska�skich, lekko odsuni�te od �ciany kaplicy i�podpieraj�ce p�yt�, na kt�rej wspiera� si� dach. Jego kszta�t, o�mi�kkiej linii, by� nieco podobny do dachu zrealizowanej kaplicy-mauzoleum. Krycie najprawdopodobniej dach�wk�, karpi�wk� Zwie�czenie du�o skromniejszym krzy�em. Na przeciw drzwi do kaplicy kwadratowe okno, dwa pozosta�e na osi prostopad�ej. �ciany z�blok�w kamiennych. Pod posadzk� celi krypta, nakryta p�yt�. Najwa�niejsze wymiary: �rednica kaplicy z�zewn�trz 6.0 m, szeroko�� p�yty, na kt�rej mia�a sta� kaplica 7,4�m. Wysoko�� od terenu do podstawy dachu 4.65 m, ca�o�ci ��cznie z�krzy�em 12,4�m65. Ten projekt kaplicy wchodzi� w�sk�ad makiety ca�ego cmentarza 368, prezentowanej na wystawie w�Berlinie w�marcu i�kwietniu 1916 roku66. Wyj�tkowo pi�knie po�o�ony cmentarz nr�357 w�Kamionce Ma�ej-Or��wce otrzyma� tak�e bardzo ciekawe dzie�o architektoniczne w�postaci kaplicy (z�wewn�trznym o�tarzem), zupe�nie w�innym charakterze, stylu i�materiale, ale projektowane tak�e przez G.�Ludwiga. Dwukondygnacyjna kaplica jest usytuowana w�tylnej cz�ci cmentarza na p�kolistym tarasie kamiennym (wys. ok.1 metra powy�ej poziomu pola grobowego). Na taras prowadz� usytuowane z�dw�ch stron p�kola, sko�nie ustawione schody. Betonowy fundament, na planie kwadratu, na kt�rym stoi kaplica, podniesiony jest jeszcze o�oko�o 50 cm w�stosunku do poziomu g��wnego tarasu. �ciany kaplicy wykonano z�bali drewnianych w�konstrukcji zr�bowej. Doln� kondygnacj� otaczaj�, przykryte pulpitowymi dachami, soboty wsparte na 12 bogato zdobionych s�upach drewnianych. Nad wej�ciem: wygi�ty dach ujmuje p�kolisty fronton, tympanon wype�niony pionowymi deskami. Kondygnacja g�rna szalowana od strony frontowej, trzy krosnowe otwory okienne zako�czone p�koli�cie; nakryta czterospadowym dachem uskokowym, w�cz�ci dolnej o�profilu wkl�s�o-wypuk�ym z�po�rednim gzymsem okapowym, w�cz�ci g�rnej�� wysokim, czterospadowym, zwie�czonym �elaznym krzy�em na blaszanej p�kuli, Pierwotne pokrycie 64 WUOngw OK., jedn. 29/275/0/-/46, s.�317. Wymiary wg rysunku wykonanego 19.06.1916�r. 65 WUOngw OK., jedn. 29/275/0/-/46, s.�311, j.w. rysunek z�15.02.1916�r. 66 WUOngw OK., jedn. 29/275/0/-/62; G.�Ludwig w�pierwszej wersji cmentarza na Jab�o�cu zaproponowa� kaplic� uj�t� od strony cmentarza kolumnad� w�kszta�cie litery �U� sk�ada j�c� si� z�wysokiego coko�u, par kolumn i�zamykaj�cego belkowania. Echa tego pomys�u pojawiaj� si� na cmentarzu 350 w�Nowym S�czu, gdzie zesp� pomnikowy (obelisk i�ry cerz) otacza p�kolista kolumnada filarowa zamkni�ta od g�ry belkowaniem. 90 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych gontem zast�piono w�okresie mi�dzywojennym blach�. Wewn�trz �ciany szalowane, strop ozdobnie deskowany67. W�architekturze i�dekoracji kaplicy G.�Ludwig odwo�a� si� do ludowej tradycji miejscowej �przetwarzaj�c w�wytworn� form� motywy tutejszego budownictwa�68. Dekoracja desek wewn�trz kaplicy sk�ada si� z�powtarzanych wielokrotnie wycinanych p�koli, poni�ej nak�adanych na siebie desek, odpowiednio wyci�tych przez co uzyskuje si� efekt przestrzennego, powtarzaj�cego si� krzy�a �aci�skiego. I�jeszcze wymiary: parter 5,0x5,0 m, plan po obrysie s�up�w sobot 7,5x7,5�m, betonowy fundament zewn�trzny 8,2x8,2�m. Wysoko�� sobot 2,5�m, ca�ej kaplicy wraz z�krzy�em ok. 14,0 m69. O�ile cmentarz i�kaplica w�Kamionce Ma�ej-Or��wce s� podziwiane do dzisiaj, o�tyle w�Krasnem-Lasocicach obydwa obiekty w�a�ciwie przesta�y istnie�. W�wielkim skr�cie opisz� nieistniej�c� ju� kaplic� w�tej miejscowo�ci i�jej kr�tkie dzieje. Cmentarz nr�361, nale��cy r�wnie� do ciekawszych w�Okr�gu X, za�o�ony zosta� na planie prostok�ta o�bokach 40x30 metr�w. Murowan� kaplic�, najwi�ksz� z�opisywanych (6,7x11,0 m), usytuowano na osi symetrii i�przysuni�to do tylnej granicy cmentarza70. Sk�ada�a si� z�czterokolumnowego, otwartego portyku 67 O.�Duda, op. cit., s.�368; aktualnie zmieniony jest krzy� wie�cz�cy. Nie jest on z�metalu, lecz z�drewna, ale r�ni si� od oryginalnego, kt�ry mia� jeszcze p�kolist� obdasznic�. Wsp�czesne podzia�y p�kolistych okien nad daszkiem nakrywaj�cym soboty sprowadzaj� si� do banalnego podzia�u pion poziom (4 cz�ci), podczas gdy w�wersji oryginalnej podzia�y szpros�w uk�ada�y si� w�kszta�t krzy�a r�wnoramiennego. 68 R, Broch, H.�Hauptmann, op. cit., s.�392; A. Partridge, Otw�rzcie bramy�, op. cit., s.�153; autorka pisze, �e w�architekturze kaplicy G.�Ludwig ��czy zar�wno watki lokalne jak i�tradycje innych lud�w Monarchii. Moim zdaniem architekt je�d��c po S�decczy�nie mia� mo�liwo�� ogl�dania wielu drewnianych ko�cio��w z�sobotami i�wie�ami, kt�rych echo odczyta� mo�na w�kszta�tach kaplicy z�Or��wki. (Tymowa, Lipnica Murowana, Bukowiec, S�kowa). Natomiast g�rna cz�� tej�e kaplicy jest niezwykle podobna do cerkwi �w. Ducha w�Rohatyniu 69 NAK, WUOngwOK jedn. 29/275/0/-/25, s.�85. Program budowlany na rok 1918: miano doko�czy� drugie pokrycie gontowe, zamocowa� krat� �elazn� w�drzwiach, wstawi� szyby, dostarczy� i�powiesi� obraz nad o�tarzem; NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/16, s.�433�436. Pismo IX OUPB w�Wi�niczu, w�kt�rym stwierdza si� konieczno�� dokonania szeregu napraw, m.in. zmiany kszta�tu i�pokrycia dachu nad sobotami, wykonanie nowej powierzchni betonowej pod sobotami, korekty muru podporowego, uzupe�nienia sufitu we wn�trzu, przeszklenia drzwi i�korekty kraty, a�tak�e osadzenia na zawiasach bramy cmentarza. 70 WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/12, s.�1074. W�li�cie napisanym z�Mszany Dolnej 11 sierpnia 1917 roku do OG� w�Krakowie, G.�Ludwig przesy�a szkic odr�czny kaplicy ze zmienionymi jej wymiarami: d�ugo�� 9,09 m, szer. 5,50 m, przedsionek szer. 6,70 m i�1,84�m szer. Zamawia� tak�e p�yty kamienne w�kolorach czerwonych z�czarnym fryzem lub szare z�czarnym. Podane w�li�cie wymiary naniesione zosta�y o��wkiem na podstawowym rysunku projektowym. Ludwig pisze jeszcze, �e b�dzie szykowa� wykopy. Mo�na wnosi�, �e dopiero wtedy zacz�to budow�. 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych i�nawy, zamkni�tej od strony o�tarzowej �cian� w�kszta�cie po�owy sze�cioboku. Wej�cie zaprojektowano od cmentarza na osi kaplicy. Do�wietlenie stanowi�y trzy okna w�kszta�cie prostok�ta zamkni�tego od g�ry p�kolem. Jedno nad dachem przedsionka, dwa w��cianach bocznych. Kaplica sta�a na szerokim pi�ciobocznym tarasie, kt�ry m�g� by� miejscem dla uroczysto�ci religijnych lub wojskowych. Portyk nakrywa� tr�jspadowy, lekko wygi�ty daszek, pokryty dach�wk�. Nad ca�� kaplic� wzniesiono wysoki, dwuspadowy dach z�nacz�kiem g�rnym od frontu, za kt�rym usytuowano czworoboczn� wie�yczk� (sygnaturk�) z�niewielk� kopu�k� i�krzy�em. Krycie dachu karpi�wk�, wie�yczki blach�71. �ciany kaplicy wykonano z�kamienia. Przy budowie pracowali je�cy w�oscy, a�budow� cz�ciowo sfinansowali mieszka�cy wsi. Kaplica zosta�a po�wi�cona 14 lipca 1914 roku i�sta�a si� pocz�tkiem parafii. G. Ludwig w maju 1918 roku doprojektowa� w kaplicy drewniany ch�r ze schodami od strony nawy. W�programie budowlanym na rok 1918 jest mowa o�uk�adaniu p�yt gipsowo betonowych w�kaplicy i�zakrystii, co r�wnie� wskazuje na zmiany realizacyjne w�stosunku do pierwotnego planu72. W 1935 roku kaplica zosta�a rozebrana, a na jej miejscu wzniesiono, istniej�cy do dzisiaj, du�y ko�ci�, do kt�rego budowy u�yto tak�e materia��w pochodz�cych z�rozbi�rki kaplicy. Niestety, poci�gn�o to za sob� r�wnie� likwidacj� cmentarza. Prochy �o�nierzy i�nagrobki przeniesiono na cmentarz parafialny przy ko�ciele. Ze wzgl�du na to, �e nowe miejsce mia�o (a�w�a�ciwie ma) powierzchni� ponad dziesi�ciokrotnie mniejsz� (12x9m) od tej z�lat I�wojny �wiatowej, kwatera bardziej przypomina lapidarium, ni� cmentarz73. Na trzecim, pod wzgl�dem liczby pochowanych, cmentarzu nr�310 w�Leszczynie, Franz Stark zaprojektowa�, stoj�c� w�centralnej cz�ci za�o�enia, ma�� kaplic� na planie ko�a z�dwoma, wspartymi na kamiennych filarkach i�nakrytych wysokimi dachami podcieniami na osi wsch�d zach�d74. Wej�cie od strony wschodniej, 71 WUOngwOK, jedn. 29/275/0//-/46, s.�361,397, jedn. 29/275/0/-/62; R.�Broch, H.�Hauptmann, op. cit., s.�409, rys. F. Poledne. Por�wnuj�c rysunek o��wkiem G.�Ludwiga, rysunek F. Polednego i�zdj�cie powykonawcze mo�na dostrzec zmiany pomi�dzy projektem i�realizacj� w�elewacji frontowej (w�projekcie portyku widzimy kolumny, zrealizowano filary), nad portykiem u�Polednego jest g�adka �ciana z�oknem (tak j� zrealizowano), u�Ludwiga nad oknem, w��cianie frontowej pojawia si� krzy� wysuni�ty z�lica �ciany, inny jest kszta�t wie�yczki (sygnaturki). Nie ma natomiast zdj�� lub rysunk�w jak wygl�da�a cz�� prezbiterialna kaplicy. Rysunki pochodz� z�marca 1917 roku i�wykonane by�y w�Krakowie. Zdj�cie wykonano w�1917 lub 1918 roku. 72 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/15, s.�85; program budowlany na rok 1918: p�yty z�gipsobetonu, kt�re s� sk�adane w�Mszanie Dolnej, nale�y u�o�y� na podk�adzie betono wym w�kaplicy i�zakrystii. O�tarz, wykonany na Wawelu, ma na ��danie dostarczy� sama gmina; musi on jeszcze zosta� ustawiony. Tu dwie uwagi: na rysunkach kaplicy nie by�a zaznaczona zakrystia, a�o�tarz mia� by� wykonany w�pracowniach OG� na Wawelu. 73 K.�Gardu�a, L.�Og�rek, op. cit., s.�89; R.�Frodyma, op. cit., s.�136. 74 Kszta�t daszk�w nad podcieniami by� pierwotnie �zmi�kczony� poprzez dodanie w�dolnej cz�ci przysuwnic. Daszki nawi�zywa�y swym kszta�tem do dachu nad g��wnym korpusem kaplicy. 92 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych za� od zachodu, we wn�ce, kamienna �awka. Za ni�, na �cianie, lekko wysuni�ty z�jej lica kamienny krzy� �aci�ski. Kaplic� nakryto smuk�ym, sto�kowym dachem zwie�czonym wysokim drewnianym krzy�em z�glori� w�kszta�cie kwadratu, u�o�onego pod k�tem 45 stopni w�stosunku do ramion. Dachy kaplicy i podcieni pokryto gontem. �ciany wykonano z�cios�w kamiennych, drzwi z�ozdobnych klepek drewnianych. Na rysunkach projektowych F. Starka widzimy dwie �awy kamienne od p�nocy i�po�udnia, kt�re nie zosta�y wykonane. Ponad nieistniej�cymi �awami znajduj� si� prostok�tne okna przesklepione �ukiem pe�nym. Nad nimi dwie daty 1914 (od strony po�udniowej) i�1916 (od strony p�nocnej). Wn�trze kaplicy na planie ko�a, o��rednicy wewn�trz muru 2,4�m. Strop drewniany, z�motywem o�mioramiennej gwiazdy. Pod oknami wn�ki zamkni�te drewnianymi kratami75. Niewykluczone, �e przewidywano mo�liwo�� odprawienia przed kaplic� polowej mszy �wi�tej lub niewielkiej uroczysto�ci wojskowej. Wysoko�� kaplicy 11,62�m plus krzy� (2,55�m)76. W�dolnej cz�ci �ciany, po stronie po�udniowej, du�a, prostok�tna marmurowa tablica inskrypcyjna. Kaplica, zaraz po wybudowaniu, przy �wczesnym stanie zadrzewienia by�a dobrze widoczna z�du�ej odleg�o�ci. Z�osob� Franza Starka wi��e si� typ kapliczki, wyst�puj�cy tylko na dw�ch cmentarzach w�Okr�gu IX, a�to w���kcie G�rnej (304) i��apanowie (342). S� to kapliczki s�upowe, stanowi�ce ciekawy element kompozycji przestrzennej cmentarza. W���kcie G�rnej kapliczka jest cz�ci� specyficznej �cianki pomnikowej. Zachodni naro�nik cmentarza zamyka mur kamienny, kt�rego ramiona maj� oko�o 5�m d�ugo�ci i�zako�czone s� kamiennymi s�upkami. Od zewn�trz, dostawiona jest do niego okr�g�a, kamienna podstawa, dochodz�ca do korony, na niej s�up z�kapliczk�, nakryt� dwuspadowym daszkiem. W�dw�ch �ciankach (od strony cmentarza i�po stronie przeciwnej) ma ona niewielkie ostro�uczne, wn�ki. W�tej od strony cmentarza malowid�o Chrystusa w�koronie cierniowej (Bolesnego). Czy mo�e to by� obraz przeznaczony pierwotnie do kapliczki cmentarza 378 w�Zakopanem? Daszek wie�czy niewielki betonowy krzy� �aci�ski. Ca�o��, od poziomu gruntu cmentarza do g�rnej cz�ci krzy�a mierzy oko�o 3,0�3,5 m. Nieco podobne rozwi�zanie znajdziemy na kwaterze �o�nierskiej w�obr�bie cmentarza parafialnego w��apanowie, za kt�r� ustawiona jest stylizowana, piaskowcowa kapliczka na podstawie o��ob�ych kraw�dziach i�prostopad�o�ciennym s�upie, zako�czona p�koli�cie z�wn�k� zwie�czona wpisanym w�ko�o motywem krzy�a r�wnoramiennego�77. We wn�ce wstawiona figura postaci kobiecej 75 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/15, s.�79; program budowlany na rok 1918. Kaplica by�a gotowa. Miano jeszcze dostarczy� obraz do zawieszenia nad o�tarzem, zaprojektowa� i�wykona� prosty st� o�tarzowy. 76 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/35, s.�305, 307; rysunek kaplicy bez podpisu autora i�bez daty w�skali 1: 25, Wymiary wg rysunku. 77 O.�Duda, op. cit., s.�354. 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych w�d�ugiej szacie. Wysoko�� kapliczki wraz z�postumentem oko�o 2,5�3,0�m78. F.�Stark, poza wymienionymi dwiema kapliczkami s�upowymi zaprojektowa�, poza badanym obszarem, dwa cmentarze usytuowane w�pobli�u kapliczek przydro�nych w�miejscowo�ciach �winiary (cm. 321) i�Podborze (cm. 329)79. W�zaleceniach Ministerstwa Wojny dotycz�cych lokalizacji cmentarzy �o�nierskich wa�ne miejsce zajmuj� kaplice (kapliczki) przydro�ne, stare drzewa lub ich grupy. Sytuowanie cmentarza w�pobli�u tych obiekt�w mia�o przes�anie religijne i�ideologiczne. �Groby i�pomniki bohater�w powinny by� zwi�zane z�ziemi�, o�kt�r� walczyli, z�jej kultur�, histori�, mieszka�cami i�przyrod��80. Gustav Ludwig, wype�niaj�c te wskazania zlokalizowa� kilka swoich cmentarzy przy istniej�cych kapliczkach przydro�nych w��bikowicach 355, Szczyrzycu 362, Mordarce (mogi�a wsp�lna 367)81 i�Wi�niowej 374 (wg R.�Brocha, w�zwi�zku z�za�o�eniem cmentarza kaplica zosta�a wyremontowana)82. Wszystkie kapliczki usytuowane by�y przy drogach lub ich skrzy�owaniach, wszystkie murowane, tynkowane, kryte dachami dwuspadowymi z�jednym wej�ciem w��cianie szczytowej. Na dachach mniejsze lub wi�ksze sygnaturki (wie�yczki). Dwie z�nich na planie prostok�ta z�p�kolist� apsyd� o�nieco mniejszej �rednicy jak kr�tszy bok (�bikowice, Wi�niowa). Dwie pozosta�e oparte o�plan prostok�ta zamkni�tego p�kolem 78 Poszukuj�c odpowiedzi na pytanie, co mog�o inspirowa� F. Starka, by na dw�ch swoich cmentarzach wprowadzi� kapliczki s�upowe si�gn��em po ksi��k� Iwony Zawidzkiej Kapliczki, figury i�krzy�e przydro�ne w�powiecie boche�skim. Wydaje si�, �e architekt m�g� si� wzorowa� na licznych kapliczkach s�upowych, rozsianych po powiecie boche�skim. Cz�� z�nich zachowa�a si� do dzisiaj (Jod��wka, �egocina, Kamionna, Leksandrowa, ��kta Dolna, Rozdziele). 79 R.�Broch, H.�Hauptmann, op. cit., s.�375, 371. W�innych Okr�gach cmentarnych Galicji Zachodniej za�o�ono szereg cmentarzy przy kapliczkach w�Bieczu cm.�105 (H.�Mayr), Staszk�wce cm.�117 (J.�Szczepkowski), w�Siedliskach cm.�152 (H.�Scholz), w��owcz�wku cm.�172 (H.�Scholz), w�D�br�wce Tuchowskiej, cm.�157 (H.�Scholz), w�Tarnowcu cm.�180 (H.�Scholz). 80 J.�Schubert, Austro-W�gierskie cmentarze wojskowe z�okresu I�wojny �wiatowej w�Krakowie i okolicy, [w:] Cemetery art�� Sztuka cmentarna�� L�art de cimetiere, red. O.�Czerner, I.�Juszkiewicz, Wroc�aw 1995, s.�150. 81 Kaplica zwi�zana jest z�kultem Matki Boskiej Bolesnej i�tzw. Piet� czyli figur� Matki Boskiej Bolesnej wykonan� w�XIV wieku i�przywiezion� do Polski w�1545 roku prawdopodobnie z�W�gier. Pieta obecnie znajduje si� w�ko�ciele w�Limanowej. 82 NAK, WUOngwOK, jedn. 27/295/0/-/ 3, s.�737. Dow�dztwo Wojskowe Krak�w w�dniu 4�sierpnia wyda�o rozkaz-ok�lnik nr�38, w�kt�rym nakazuje si� wszystkim rejonowym kierownikom artystycznym i�wszystkim dow�dcom oddzia��w, by zg�osili do 10 sierpnia te kaplice, kt�re wymagaj� remontu, a�s� brane pod uwag� jako specjalny pomnik cmentarny nowoprojektowanych cmentarzy; W�swoich sprawozdaniach z�objazdu cmentarzy G.�Ludwig tak scharakteryzowa� cmentarz nr�374 w�Wi�niowej: �na g��wnej ulicy do Dobczyc le�y na cz�ciowo opadaj�cym ku strumieniu terenie pi�kna stara kaplica. Wok� terenu stworzono dzi�ki murowi kamiennemu p�okr�g�e wzniesienie na kt�rym pochowano 7�austriackich i�2 rosyjskich �o�nierzy. Wzniesienie le�y ni�ej o�ok. 1,2 m ni�ej przebiega-j�ca ulica, tak �e przechodz�cy przygl�daj� si� ca�emu placowi z�ulicy. Pi�kne drzewa na wzniesieniu porastaj� zbocze. Ca�y obrazek bardzo korzystny [podkre�lenie�� J.S.]�. 94 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych (Mordarka, Szczyrzyc). Nieco wi�ksze s� kapliczki w��bikowicach (ok 4,5�m szeroko�ci i�7,5�m d�ugo�ci) i�Mordarce (ok. 5,0x6,0 m), mniejsze w�Szczyrzycu (ok.�3,0x3,80�m) i�Wi�niowej (ok. 3,5x4,5�m). Dach kaplicy w�Mordarce pokrywa gont, w�Wi�niowej dach�wka, w��bikowicach i�Szczyrzycu blacha. Por�wnuj�c fotografie kapliczek z�lat I�wojny �wiatowej z�ich wygl�dem dzisiejszym najwi�ksze r�nice dostrzec mo�na w�kszta�cie wie�yczki na dachu w�Wi�niowej (ta z�lat I�wojny by�a bardziej rozbudowana i�ciekawsza). Zmieni�a si� na niekorzy�� kapliczka w�Szczyrzycu, kt�rej elewacj� ob�o�ono kamieniem. Cz�ciowo uleg�a zmianie tak�e szata ro�linna przy kapliczkach. Je�li chodzi o�liczb� �o�nierzy przy nich pochowanych to na pierwszym miejscu sytuuje si� Szczyrzyc (30�pochowanych) i�Wi�niowa (12). W��bikowicach spoczywa sze�ciu, w�Mordarce pochowano pi�ciu �o�nierzy, by w�latach trzydziestych przenie�� ich prochy na cmentarz �o�nierski 366 w�Limanowej. 4.1.6. Szata ro�linna83 Dope�nieniem ca�o�ci kompozycji cmentarza by�a szeroko rozumiana ziele�. Po�wi�cono jej du�o uwagi w�Ustaleniach Ministerstwa Wojny, poniewa�: najlepsz� ozdob� cmentarza jest ziele� drzewa, krzewy i�kwiaty. Nale�y przeto wybiera� takie miejsca pod cmentarze, na kt�rych rosn� ju� drzewa etc. Je�li nie jest to mo�liwe, w�wczas drzewa i�krzewy nale�y zasadzi�, najlepiej takie, kt�re szybciej rozrastaj� si� wszerz ni� w�g�r�. Obsadzanie ro�linno�ci� jest szczeg�lnie istotne w�nast�puj�cych przypadkach a. przy wej�ciu, b. drog� od wej�cia w�kierunku grupy centralnej, mo�na przemieni� w�alejk� poprzez obsadzenie jej ma�ymi, krzewiastymi ro�linami lub przyci�tymi drzewami. c. zalet� jest, je�li grupa centralna posiada z�ty�u lub z�boku kulis� z�zieleni i�drzew. [�] powinno si� sadzi� na przemian drzewa iglaste i�li�ciaste, podobnie nie powinien przewa�a� jeden i�ten sam odcie� zieleni, d. wok� ogrodzenia, a�szczeg�lnie przy murze cmentarnym nale�y posadzi� niskie krzewy i�dzikie wino. Podkre�lano r�wnie� szczeg�ln� rol� trawnik�w, kt�rymi powinno si� pokrywa� mogi�y, szczeg�lnie te wsp�lne. Wok� grupy centralnej zalecano za�o�y� rabat�, kt�r� mo�na tak�e podwy�szy�, a�na grobach wsp�lnych rozwa�y� posadzenie kwiatowej rabaty o�geometrycznym kszta�cie, �nie mo�na jednak popa�� przy tym w�drobne ogrodowe igraszki�. W�innej wersji wytycznych Ministerstwa Wojny zawarte s� Wskaz�wki dotycz�ce wystroju ro�linnego grob�w i�cmentarzy zawieraj�ce 11 punkt�w84. Warto przytoczy� kilka: 83 Szacie ro�linnej cmentarzy Galicji Zachodniej bardzo du�o uwagi po�wi�ca A. Partridge w�cytowanej ju� ksi��ce Otw�rzcie bramy pami�ci�, ten temat w�odniesieniu do Kr�lestwa Polskiego szeroko omawia J. Pa�osz, �mierci� z��czeni� 84 �St. A. BKAmt 19/Kg karton 3973/16 4 Armee-Etappenkommando, Algemeine hygienische, technische und k�nstlerische Direktiven f�r die Errichtung von Militt�rfridh�fen. Im Felde 1915. NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/9, K.u.k.4.Armeekommando. Qu. Nr.�12.450ex 1917K.u.k.3/1. Sappeurkompagnie Bestimmungen, Erhaltung, 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych 1. Nale�y rozr�ni� cmentarze, nad kt�rymi b�dzie utrzymana opieka oraz te, kt�re prawdopodobnie b�d� pozostawione same sobie. 2. Ju� podczas zak�adania cmentarzy nale�y wzi�� pod uwag� istniej�cy uk�ad drzew i�grup krzew�w i�w��czy� je do zespo�u cmentarza. 3. Zaleca si�, by zar�wno groby pojedyncze, jak i�zbiorowe by�y pokryte jednorodn� ro�linno�ci�, tak� jak trawniki, bluszcz, barwinek itp. Wskaz�wki ministerialne, z�mniejszym lub wi�kszym powodzeniem mia�y by� wprowadzane ju� na etapie projektowania cmentarzy85. By odpowiedzie�, czy i�jak by�y one realizowane na analizowanym obszarze, musz� raz jeszcze wr�ci� do omawianej ju� wcze�niej dokumentacji projektowej i�fotograficznej cmentarzy. Dla Okr�gu VIII jest ona dosy� sk�pa i�dotyczy w�sumie o�miu cmentarzy i�dw�ch mogi� zbiorowych. W�dziewi�ciu projektach R. Motka wprowadzi� jako ogrodzenie �ywop�oty. Rozwi�zanie to zastosowa� w�3 wersjach: jako samodzielne, jako wype�nienie mi�dzy s�upkami betonowymi lub kamiennymi i�jako uzupe�nienie ogrodzenia ze s�upk�w po��czonych rurkami. Pierwsz� wersj� widzimy w�Brzesku 275 i�Tymowej 298 (�ywop�ot z�trzech stron cmentarza), drug� w Jadownikach Podg�rnych 278, D�bnie 281, Charzewicach 288, 289, 290, Wojniczu-Zamo�ciu 297, trzecia w�Wojniczu 285 i�Domos�awicach 29186. Czy na cmentarzu w�D�bnie posadzono �ywop�ot ? Na zachowanej fotografii z�lat 1917/18, widzimy tylko charakterystyczne dla Motki mocne s�upki ogrodzenia, mi�dzy kt�rymi nie ma ani ��cz�cych je rur, ani �ywop�otu. Dzisiaj na �adnym z�wymienionych cmentarzy �ywop�ot�w nie ma. Du�o uwagi po�wi�ci� Motka szacie ro�linnej w�projekcie cmentarza 276 w�Brzesku87. Na planie obiektu, w czterech jego naro�nikach, od wewn�trznej strony muru wrysowane s� kwadraty o�boku 180 cm, zamkni�te czterema mocnymi s�upkami kamiennymi (60x60cm), z�kt�rych 3 opieraj� si� na murze cmentarza, a�czwarty zamyka kwadrat od strony wewn�trznej. Na s�upach mia�y si� opiera� 4 belki. Powsta�y w�ten spos�b 4 a�urowe altany dla pojedynczych Ausschm�ckung und Evidenz der Kriegergrabst�tten, K.�u. k. Feldbuchdruckerei der 4.�Armee.�� Feldpost 340. 85 W. Rymsza-Mazur, To�samo�� miejsc zwi�zanych z�austro-w�gierskimi za�o�eniami zapleczy militarnych we wsp�czesnej architekturze krajobrazu�� projekty, kreacje konserwatorskie, realizacje, �Teka Komisji Urbanistyki i�Architektury� 2018, t.�46, s.�373�394. Temat zieleni odgrywa� r�wnie� istotn� rol� we wznoszonych miejskich kompleksach koszarowych. Przyk�adem mo�e by� miasto Pula, w�kt�rym zachowa�y si� dwa parki wojskowe oraz przyobiektowe za�o�enia ogrodowe. 86 R. Broch, H. Hauptmann, op. cit., s. 314�335; ogrodzenia sk�adaj�ce si� z��ywop�otu pomi�dzy s�upkami zastosowano na cmentarzach nr 216, 275, 281, 282, 285, 287, 288, 289, 290, 291, 297 i�298. K. Gardu�a, L. Og�rek, op. cit., s.�138; wg autor�w w�1998 roku na cmentarzu w�Tymowej zachowa� si� jeszcze �wiekowy �ywop�ot�. R. Frodyma, op.�cit., s.�65; w�przewodniku wydanym w�1998 roku autor odnotowa� jeszcze istnienie tego �ywop�otu. 87 NAK, WUOngwOK., jedn.�29/275/0/-/36, s.�91; plan cmentarza wykonany w�Krakowie 27�wrze�nia 1916 roku. 96 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych drzew. W�altanach, przy wej�ciu (2 drzewa), przy pomniku centralnym (4) oraz przy grobach oficerskich po wschodniej i�zachodniej stronie alejki (4) rozmie�ci� Motka drzewa o�wi�kszej koronie. Wzd�u� wewn�trznej strony mur�w widzimy szpaler nieco mniejszych drzew (na rysunku drzewa wzd�u� muru frontowego zosta�y przekre�lone czerwon� kredk�), kt�ry przy �cianie pomnikowej przybiera kszta�t sp�aszczonego p�kola. Autor nie okre�li� gatunku drzew. Dopiero ze szkicu powykonawczego cmentarza, z�pa�dziernika 1917 roku, mo�emy dowiedzie� si�, �e w�altanach, przy budynku bramnym i�przy grobach oficerskich (po stronie wschodniej cmentarza) posadzono 8 lip. Mniejszych drzew na rysunku nie uwzgl�dniono88. G��wna alejka cmentarza, prowadz�ca od budynku bramnego do �ciany pomnikowej, oddzielona zosta�a od p�l grobowych �ywop�otem. Takie rozwi�zanie przyj�� Motka r�wnie� dla oddzielenia pola grobowego przy naro�nikach cmentarza i�grobach oficerskich. W�pomniku g��wnym, pomi�dzy �rodkowymi filarami zaprojektowa� 4 �ardiniery, w�kt�rych przewidziane by�y ro�liny ozdobne89. Dodam, i� fotografie cmentarza z�okresu budowy i�po jej zako�czeniu niewiele wnosz� do tematu �szata ro�linna�. Na pierwszej, widzimy pole grobowe z�� lasem prowizorycznych krzy�y� i�sadzonkami drzew na pierwszym planie, ale z�tego obrazu nie mo�na rozezna� og�lnej koncepcji zieleni wysokiej ani gatunku drzew. Na drugiej, dostrzegamy wok� pomnika g��wnego zarysy �ywop�otu, nieokre�lone kwiaty, jakie� ro�liny w��ardynierach oraz pn�cza li�ciaste na �cianie pomnikowej. Dzisiaj �ardiniery pozostaj� puste, a�ca�y niegdy� czytelny uk�ad zieleni niskiej i�wysokiej uleg� zatarciu. Z�Okr�gu IX zachowa�o si� nieco wi�cej informacji ilustruj�cych wprowadzone przez projektant�w rozwi�zania szaty ro�linnej. �o�nierze IX OUPB w�Bochni, w�osobach niejakiego Brosmanna (?) i�in�yniera Muszy�skiego (?) opracowali szereg szkic�w powykonawczych cmentarzy, na podstawie kt�rych mo�na okre�li�, jakie gatunki drzew i��ywop�ot�w przewidywa� dla swoich cmentarzy Franz Stark. W�lutym 1918 roku Brosmann opracowa� szkice dla 6 cmentarzy a�to w��egocinie 301, Trzcianie 309, Brzeziu 332, Cichawie 333, Niegowici 335 i�Grabinie 337. Pewnym problemem s� ma�o czytelne opisy i�legendy na rysunkach. W�szkicu przyko�cielnego cmentarza 301 w��egocinie zwraca uwag� kszta�t obiektu, odbiegaj�cy znacznie od planu zaprezentowanego przez R. Brocha i�H. Hauptmanna. 88 NAK, WUOngwOK., jedn. 29./275/0/-/62, s. 251 (por. tak�e przypis 16, s.�30). W zachowa nym szkicowniku z rysunkami powykonawczymi znalaz� si� tak�e szkic cm. 276 w�Brze sku. Zaznaczono na nim miejsca posadzenia lip (gatunek drzew jest opisany). Szkic wy konano 28.10.1917 roku; R. Broch, H. Hauptmann, op. cit., s. 311, na rysunku cmentarza 276 (od strony zewn�trznej) w naro�nych, a�urowych altanach widzimy wyra�nie wy�sze drzewa o�charakterystycznym dla drzew p�acz�cych pokroju korony tzw. Pendula (mo�e autor w�4�naro�nych altanach cmentarza pierwotnie widzia� np. wierzby p�acz�ce). 89 R. Broch, H. Hauptmann, op. cit., s .311. Na ilustracji widzimy pomnik i�dwie �ardiniery, w�kt�rych znajduj� si� jakie� ro�liny (kwiaty)? 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych Przybiera on w�miejsce tr�jk�ta kszta�t trapezu z�lekko zaokr�glonym jednym bokiem. Znacznie uproszczony jest tak�e uk�ad mogi� zbiorowych i�rozplanowanie pola grobowego. Je�li chodzi o�ziele� towarzysz�c� to na rysunku zaznaczono 14 d�b�w usytuowanych na obwodzie cmentarza i�dwa inne drzewa (opis gatunku nieczytelny) po obydwu stronach wej�cia na cmentarz. W�sk�ad ogrodzenia wchodzi�o 80 sztuk krzew�w mieszanych za� mogi�y okrywa� bluszcz. Z�zachowanego zbioru fotografii archiwalnych z�czasu budowy cmentarza wa�ne s� dwie. Na pierwszej widzimy pierwotny jego stan (trzy mogi�y zbiorowe i�cztery r�ne krzy�e drewniane), na drugiej prawdopodobnie formowanie mogi� w�po�udniowo-zachodniej cz�ci pola grobowego, w�oparciu o�plan F. Starka. Prawdopodobnie, gdy� uk�ad mogi� na fotografii nie zgadza si� ze szkicem Brosmanna, ani z�drugim rysunkiem powykonawczym in�. Muszy�skiego. Na wspomnianej fotografii widzimy r�wnie� szereg niewielkich drzewek. Niewykluczone, i� s� to drzewka owocowe, kt�re Stark chcia� pozostawi� jako element ca�o�ci kompozycji cmentarza. Konkluduj�c, z�tych puzzli nie mo�na odtworzy� obrazu sko�czonego cmentarza ani ostatecznej szaty ro�linnej. Prawdopodobnie w�trakcie realizacji wprowadzono szereg zmian zar�wno w�uk�adzie mogi�, jak te� w�zestawie zieleni towarzysz�cej. Dzisiaj w�miejscu krzew�w mieszanych s� g��wnie �ywotniki, nie ma natomiast ani drzewek owocowych, ani wrysowanych przez Brosmanna d�b�w90. Szkic cmentarza 309, b�d�cego cz�ci� za�o�enia cywilnego w�Trzcianie, obejmuje obydwie kwatery �o�nierskie. Na wi�kszej zaprojektowano dwana�cie d�b�w, na mniejszej � 891. Uzupe�nieniem zieleni wysokiej mia�y by� �ywop�oty (60 sztuk), krzewy mieszane i�rabatki. Cz�� opis�w do rysunku jest tak�e nieczytelna. Stan drzew dzisiaj wygl�da nast�puj�co: na wi�kszej kwaterze pozosta�o 5 d�b�w, na mniejszej 3. Niekt�re z�nich maj� status pomnik�w przyrody. Ich korony robi� imponuj�ce wra�enie zar�wno z�li��mi jak bez nich. �ywop�ot�w ani krzew�w nie ma. Cztery kolejne szkice, kt�re wysz�y spod r�ki Brosmanna dotycz� cmentarzy w�Brzeziu, Cichawie, Niegowici i�Grabinie92. Wykonane s� podobnie, wi�c 90 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/35 s.�1523, rysunek; jedn. 29/275/0/-/61, zdj�cia. Przemiany przestrzenne tego cmentarza s� trudne do odtworzenia, gdy� nie zachowa� si� czytelny projekt, p�niejsze szkice powykonawcze i�fotografie archiwalne nie s� kompatybilne. Stan obecny nie pozwala r�wnie� odtworzy� wygl�du pierwotnego. Pisa�em wcze�niej, i� rozwi�zanie planu cmentarza 301 (zaprojektowanego w�charakterze parkowo-ogrodowym i�pozostawienie drzew owocowych) by�o jednym z�ciekawszych w�Okr�gu�IX. Niestety nie mo�na tego powiedzie� o�dzisiejszym wygl�dzie cmentarza. J.�Pa�osz, op.�cit., s.�136; autor zwraca uwag� na symbolik� sadzonych na cmentarzach drzew owocowych. �Ich odradzanie si� i�wydawanie nowego �ycia�� owoc�w mia�y oczywiste znaczenie�. Podaje tak�e szereg przyk�ad�w cmentarzy komponowanych wok� starych drzew owocowych jak r�wnie� sadzenie nowych np. na wa�ach cmentarza. 91 Ibidem, s. 1343. 92 Ibidem; s. 727 Brzezie; s. 743 Cichawa; s. 1155 Niegowi�; s. 797 Grabina. 98 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych przytocz� tu tylko informacje zwi�zane z�szat� ro�linn�. W�Brzeziu wok� cmentarza miano posadzi� (lub ju� posadzono) 7 lip a�cmentarz otoczony by� �ywop�otem z�g�ogu (100 krzew�w starych, 200 nowych); groby obsadzone barwinkiem93. Na planiku w�Cichawie wrysowane s� cztery stare sosny i�dwie brzozy, a�ogrodzenie mia�o by� utworzone z�350 sztuk ligustru. Trzy, z�sze�ciu drzew wrysowano na polu grobowym. Mo�na za�o�y�, �e pierwotnie cmentarz zaprojektowano przy grupie drzew istniej�cych, a�p�niej je usuni�to i�zast�piono pojedyncz� lip�. By�o by to r�wnie� zgodne z�zarz�dzeniami w�adz wojskowych, kt�re zakazywa�y wycinki starych drzew i�nakazywa�y przy takich drzewach zak�adanie nowych cmentarzy94. Wi�c druga hipoteza mo�e zak�ada�, i� drzewa te �ci�to dopiero po wojnie. Mogi�y w�Cichawie pokryte by�y bluszczem, wydaje si�, �e dzisiaj pole grobowe pokrywa onoklea wra�liwa (?). Niewielka kwatera �o�nierska na cmentarzu cywilnym w�Niegowici otrzyma�a bardzo bogat� opraw� z�drzew. Zaprojektowano 4 lipy i�2 topole oraz otoczenie ca�o�ci �ywop�otem. Na szkicu malowniczo po�o�onego cmentarza w�Grabinie Brosmann odnotowa� 6 klon�w, ogrodzenie z�ligustru (400 sztuk) i�pokrycie mogi� trawnikiem. Obecnie stan szaty ro�linnej na tych cmentarzach wygl�da ca�kiem inaczej. W�Brzeziu nie ma, ani drzew ani krzew�w, w�Cichawie, jak ju� pisa�em, pozosta�a du�a lipa, na kwaterze w�Niegowici ro�nie tylko jedna pi�kna lipa. Po innych drzewach pozosta�y nisko przy ziemi �ci�te pnie. Natomiast niepotrzebnie dosadzono sporo �ywotnik�w. W�Grabinie, w�roku 2018, pozosta�y tylko dwa klony, a�mogi�y, na tym cmentarzu dobrze widoczne, pokrywa trawa. Dla cmentarza 302 w��egocinie zachowa�y si� nast�puj�ce materia�y dotycz�ce szaty ro�linnej: szkic powykonawczy opracowany przez in�. Muszy�skiego, alternatywna wersja �ciany pomnikowej�� o�tarza z�krzy�em (rysunek w�skali 1�:�10 niesygnowany i�bez daty)95 oraz kilka fotografii archiwalnych. Na szkicu naniesione s� mogi�y z�uwzgl�dnionym podzia�em armijnym96, g��wna aleja cmentarna ze 93 J. Pa�osz, op. cit., s.�136, w�Kr�lestwie Polskim projektantom cmentarzy zalecano na �ywop�oty i�obsadzanie wa��w granicznych stosowa�: ja�owiec, tuje, mahoni�, �wierk, szak�ak, dere�, czarny bez, szak�ak ciernisty, lub orzech laskowy. Zalecano tarnin�, kolcow�j, g��g, ligustr (krzewy cierniste nios�y r�wnie� pewn� symbolik�). Na mogi�ach i�polach grobowych widziano traw�, i�ro�liny wiecznie zielone: bluszcz, barwinek. Niemcy dopuszczali tak�e wrzosy i�paprocie. 94 Ibidem, s. 144; na planach cmentarzy dodawano adnotacje np. vorhandene alte Kiefer m�s sen bleiben (istniej�ce stare sosny musz� pozosta�). 95 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/62. 96 Cz�� �o�nierska przylega�a do zachodniego boku cmentarza cywilnego w��egocinie i�zaj mowa�a przestrze� w�kszta�cie prostok�ta 70,80 m szer. na ok. 23,60 m. �rodkiem obydwu cz�ci przechodzi�a szeroka aleja, na ko�cu kt�rej usytuowano �ciank� pomnikow� w�formie o�tarza z�inskrypcj� na jego �cianie frontowej i�ozdobnym krzy�em drewnianym. Po�prawej stronie g��wnej alei pochowano g��wnie Rosjan i�niewielu Niemc�w (8 mogi�), po lewej za� g��wnie Niemc�w i�w�6 mogi�ach Austro-W�gr�w. 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych �cian� pomnikow� oraz, schematycznie, uk�ad drzew i�rabatek. O��wkiem wpisano uwag�, �e zachodni� (tyln�) i�p�nocn� granic� cmentarza �o�nierskiego obsadzono �wierkami97. Od wschodu cz�� wojskow� od cz�ci cywilnej oddziela� szpaler 18 drzew (gatunek nie opisany). G��wna aleja tak�e mia�a by� obsadzona drzewami. Dodatkowo w�przestrzeni dw�ch p�l grobowych (po p�nocnej i�po�udniowej stronie alei) wrysowano tr�jk�tne rabaty i�pojedyncze drzewa. Przy wej�ciu do cz�ci wojskowej zaznaczono po obydwu stronach alei dwa nagrobki�(?) otoczone krzewami w�kszta�cie p�kola. W�naro�nikach p�nocno-wschodnim i�po�udniowo-wschodnim widzimy r�wnie� 2 nagrobki (?) w�otoczeniu krzew�w lub ma�ych drzew98. Fotografie z�lat 1917/1918 potwierdzaj� zar�wno istnienie szpaleru ze �wierk�w jak te� drzew po obu stronach alei. Te ostatnie to m�ode sadzonki, przywi�zane do palik�w99. Wida� r�wnie� grupk� m�odych brz�zek. Dzisiaj zachodni� granic� cmentarza wojskowego obsadzono �ywotnikami oraz, na fragmencie, �ywop�otem. Trzeba doda�, �e za t� granic� rozci�ga si� nowa cz�� cmentarza cywilnego, st�d g��wn� alej� przed�u�ono w�kierunku zachodnim, co spowodowa�o, �e pomnik znalaz� si� jako element nieco peryferyjny. Szpaleru po obu stronach alei przechodz�cej przez cz�� cywiln� nie ma, natomiast korony stuletnich lip i�d�b�w od strony wschodniej tworz� swego rodzaju zielon� �cian� oddzielaj�c� cz�� wojskow� od cz�ci cywilnej cmentarza, podobnie jak w�Trzcianie. Wspomnia�em wy�ej o�alternatywnej wersji �cianki pomnikowej-o�tarza. Pisz� o�niej dlatego, �e za krzy�em o�tarzowym widoczna jest w�projekcie lekka krata zamkni�ta p�kolem, kt�ra mia�a by� stela�em dla ro�lin pn�cych, tworz�cych opraw� dla samego krzy�a, ergo wchodz�c� w�cz�� szaty ro�linnej ca�ego za�o�enia. O�szacie ro�linnej dla cmentarza 304 w���kcie G�rnej � opieraj�c si� tylko na opracowaniu R. Brocha i�H. Hauptmanna (nie zachowa�a si� dokumentacja projektowa ca�ego cmentarza) � mo�na powiedzie� niewiele. Znajdziemy tam rysunek bramki wej�ciowej, zdj�cie zrealizowanego cmentarza oraz kilka s��w na temat proponowanego ogrodzenia. Mo�na tu przypomnie�, �e autorzy zaliczali to wej�cie do jednego z�ciekawszych w�Galicji Zachodniej. F. Stark przewidywa� wprowadzenie winnej latoro�li lub innej ro�liny pn�cej, kt�ra mia�a otacza� filarki kamienne bramki i�drewnian� pergol�. Charakteryzuj�c ogrodzenie, Broch i�Hauptmann napisali, i� po wewn�trznej jego stronie (drewniany p�ot mi�dzy kamiennymi filarkami) posadzono �ywop�ot, kt�ry w�przysz�o�ci mia� zast�pi� segmenty drewniane. Zdj�cie zrealizowanego cmentarza jest niewielkie i�nie mo�na 97 R. Broch, H. Hauptmann, op. cit., s.�354; wg autor�w cmentarz by� otoczony �ywop�otem, przerywanym w�r�wnych odst�pach pi�knymi, murowanymi filarami. 98 Przy okre�leniu nagrobki postawi�em znak zapytania, gdy� w�tych miejscach nieoznaczono mogi� �o�nierskich �adnej armii. Oznaczenie graficzne przypomina stele kamienn� widzia n� z�g�ry. 99 NAK,WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/35, s. 365, szkic; jedn. 29/275/0/-/61, zdj�cia. stwierdzi� czy �ywop�ot zosta� posadzony100. Natomiast dzisiaj, podobnie, jak w�opisywanych ju� wcze�niej cmentarzach i�tu musz� napisa�, �e zar�wno �ywop�otu, jak ro�lin pn�cych na filarkach bramki nie ma, a�stare segmenty drewniane ogrodzenia zast�piono takimi samymi nowymi. Tylko w�oparciu o�fotografie archiwalne z�lat budowy cmentarzy 336 w�Gierczykach i�343 w�K�panowie mo�na odnotowa�, i� na obydwu posadzone ju� by�y m�ode drzewka, umieszczone przy naro�nikach cmentarzy, ale poza ogrodzeniem101. Dzisiaj w�Gierczykach zachowa�y si� dwa du�e drzewa, w�tym jeden d�b. Na cmentarzyku w�K�panowie pierwotny uk�ad drzew uleg� zatarciu poprzez dodatkowe samosiejki. Materia�y dotycz�ce cmentarza 344 w�Tarnawie ograniczone s� do kilku wersji planu oraz jednego rysunku102. Na planie prezentowanym przez J.J.P. Drogomira zaznaczono 3 drzewa (lub 2 drzewa i�krzew) znajduj�ce si� wewn�trz pola grobowego. Mniej wi�cej w�jednej trzeciej odleg�o�ci mi�dzy wej�ciem, a��ciank� pomnikow�, na osi ca�ego za�o�enia (kierunek zach�d�wsch�d) wrysowane s� dwa drzewa. W�p�nocno-wschodnim naro�niku pola grobowego zaznaczono trzecie drzewo lub pojedynczy krzew. K. Gardu�a i�L. Og�rek przy opisie cmentarza 344 zamieszczaj� r�wnie� rysunek �cianki pomnikowej, na kt�rym widzimy dwa drzewa w�wersji bezlistnej. Po przeprowadzonej w�sieci kwerendzie materia��w dotycz�cych tego cmentarza odnalaz�em kilka zdj��, na kt�rych wida� dwa okaza�e drzewa rosn�ce w�miejscach zaznaczonych na planie cmentarza. Jedno ze zdj�� nosi dat� 18.07.2009103. Mo�na wi�c wnioskowa�, i� wtedy drzewa jeszcze istnia�y. Na tym samym zdj�ciu widzimy w�p�nocno-wschodnim naro�niku cmentarza krzew. Podsumowuj�c F. Stark zaprojektowa� dla tego skromnego cmentarza prost�, ale bardzo efektowna szat� ro�linn� sk�adaj�c� si� z�dw�ch drzew (d�by lub lipy), tworz�cych opraw� optyczn� dla �cianki pomnikowej oraz zielony akcent w�na-ro�niku cmentarza. W�2018 roku po drzewach zosta�y tylko pnie, a�od p�nocnej strony na �ciank� pomnikow� �napiera� du�a grupa krzew�w. Najwi�cej rozwi�za� projektowych zawieraj�cych r�ne wersje zieleni towarzysz�cej zachowa�o si� dla cmentarzy Okr�gu X, b�d�cego pod �artystyczn� opiek�� Gustawa Ludwiga. Na rysunku cmentarza 346 w�Krynicy widzimy 4 drzewa, kt�re 100 R. Broch, H. Hauptmann, op. cit., s. 350, 351, 425. 101 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/62, Gierczyce; R.Broch H. Hauptmann, op. cit., s.�369, K�pan�w. 102 Plany cmentarza znajduj� si� w�kolejno�ci chronologicznej: R. Frodyma, op. cit., s.�110; O.�Duda, op. cit., s. 355; J.J.P. Dragomir, op. cit., s. 229; rysunek odr�czny cmentarza K.�Gardu�a, L. Og�rek, op. cit., s. 135; cmentarz 344 jest cz�ci� za�o�enia cywilnego. Ma kszta�t prostok�ta ustawionego kr�tszym bokiem r�wnolegle do kierunku wsch�d-zach�d. Wej�cie i��ciank� pomnikow� zaprojektowa� R. Motka na osi cmentarza na kierunku zach�d-wsch�d. 103 http://cmentarze.jasonek.pl/cmentarz/cmentarz-wojenny-z-i-wojny-nr-344-tarnawiecm-parafialny [dost�p: 20.12.2019], autor zdj�cia Jasionj. 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych usytuowane s� za skrajnymi naro�nikami cmentarza oraz po obu stronach, centralnie umieszczonej, �ciany pomnikowej. Nie ma informacji co do ich gatunku, by� mo�e, by�y one tylko graficzn� ozdob� rysunku. Nie ma te� dzisiaj �adnych po nich �lad�w104. W�pierwotnym projekcie cmentarza nr�350 w�Nowym S�czu opracowanym, w�sierpniu 1916 roku, Gustav Ludwig wprowadzi� kilka gatunk�w drzew. Wzd�u� d�u�szych jego bok�w przewidywa� posadzenie dziewi�tnastu lip z�ka�dej strony, przy kr�tszych dwunastu (w�sumie)105. Aleja g��wna, prowadz�ca od wej�cia do pomnika, mia�a by� obsadzona czterdziestoma jarz�binami. Dwadzie�cia kwater, od strony wej�cia, zamyka� rz�d sze�ciu jarz�bin ustawionych poprzecznie do alejki g��wnej. Przed pomnikiem zaprojektowa� jeszcze dwie grupy brz�z. Za p�kolist� kolumnad� filarow�, otaczaj�c� zesp� pomnikowy, autor przewidywa� te� p�kolisty uk�ad 11 drzew (kasztan�w?). Za nimi i�p�kolist� alejk� na trawnikach w�kszta�cie tr�jk�t�w mia�y by� posadzone jeszcze dwie wierzby i�bli�ej nieokre�lone krzewy. Ca�o�� tej kompozycji uzupe�nia�y �ywop�oty, kt�re wzd�u� ogrodzenia obiega�y dooko�a ca�y cmentarz, a�tak�e mia�y by� posadzone na niekt�rych kwaterach. W�kolejnej wersji tej nekropolii �o�nierskiej, opracowanej 17�kwietnia 1917 roku zmieni�y si� proporcje cmentarza, ale g��wny uk�ad drzew i�krzew�w pozosta�106. Ze wzgl�du na znaczne skr�cenie cmentarza na jego d�u�szych bokach widzimy w�sumie tylko dwadzie�cia dwa drzewa, cztery od frontu, i�sze�� od ty�u, �ywop�ot wok� ogrodzenia pozosta�. Na fotografii archiwalnej z�lat I�wojny �wiatowej widoczny jest wprawdzie ca�y cmentarz od strony zachodniej, ale jest ona na tyle ma�a, �e nie daje jednoznacznej odpowiedzi, czy projektowane lipy posadzono. Obecny cmentarz jest po�ow� uk�adu pierwotnego, a�z�szaty ro�linnej pozosta�y tylko drzewa r�wnoleg�e do kolumnady, w�liczbie zmniejszonej do sze�ciu. W�projekcie niewielkiego cmentarza 351 w�Nowym S�czu-Zabe�czu, kt�rego plan oparto na trapezie, przewidziano dwana�cie d�b�w i�trzy lipy. Te pierwsze mia�y by� posadzone przy tylnym, sko�nym boku trapezu (6), przy tylnym, prawym, kr�tszym boku (2) i�lewym d�u�szym boku (4). Jedn� z�lip miano posadzi� 104 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/48, s.�811, rysunek z�27.08.1917�r.; w�sprawozdaniach G.�Ludwig pisze: �Krynica Zdr�j. Miejscowy cmentarz po�o�ony przy stacji kolejowej zawiera 44 groby, tworz�ce nekropoli�. Zosta�y uroczy�cie /oficjalnie zebrane, a�plac ozdabiaj� pomnik i�drzewa�. Wi�c drzewa by�y. 105 Plan cmentarza w�kszta�cie prostok�ta o�wymiarach 117,80�x�32,0�m z�uk�adem lip wok� przypomina plan �wi�tyni greckiej w�typie peripterosu. Wn�trze tak�e troch� nawi�zuje do uk�adu �wi�tyni. 10 rz�d�w kwater to nawa, pomnik � siedziba b�stwa, cz�� za pomnikiem to opiostodomos. 106 Wymiary cmentarza po zmianach to 78,30x32,00�m. Rozstaw drzew na d�u�szych bokach to 6,48�m. Liczba drzew z�ty�u cmentarza zmieni�a si�, gdy� zlikwidowano tam wyj�cie; NAK, WUOngwOK.�jedn. 29/275/0/-/6, s.�551; w�czasie inspekcji cmentarzy gen. Adam von Brandner w�dniach 5 i�6 listopada 1916, wizytowa� tak�e Nowy S�cz (cm. 350) i�wskaza�, by wzd�u� d�u�szych bok�w cmentarza �zasadzi� troch� d�b�w�. Wnosi� mo�na, �e budowa cmentarza trwa�a i�nie by�o jeszcze �adnych drzew. na kr�tszym boku mi�dzy d�bami, a�dwie pozosta�e przewidziano jako zaakcentowanie wej�cia (za s�upkami bramki). Dodatkow� ozdob� pola grobowego mia�y by� krzewy, kt�re nie zosta�y opisane w�projekcie. Niestety pierwotna koncepcja cmentarza w�po�owie ubieg�ego wieku uleg�a powa�nej zmianie i�w�jej wyniku konsekwentnie zaprojektowany uk�ad drzew sta� si� ma�o czytelny. Pozosta�y dwa pi�kne d�by i�lipa107. Urozmaicon� szat� ro�linn� przewidzia� G. Ludwig dla cmentarza 357 w�Kamionce Ma�ej-Or��wce. Wzd�u� ogrodzenia, od strony wewn�trznej, zaproponowa� �ywop�ot, wej�cie zaakcentowa� wysokimi (6�m) sosnami, frontowe naro�niki i�koniec �cie�ek bocznych strzelistymi topolami (8 i�7�m). Na �rodkowym polu grobowym przewidzia� r�wnie� sze�ciometrowe brzozy oraz grup� krzew�w ozdobnych. Pola grobowe pokryte mia�y by� trawnikami, niski ja�owiec oddziela� r�wnoleg�e do tarasu trzy mogi�y zbiorowe. Na archiwalnym zdj�ciu cmentarza i�kaplicy, widzimy posadzone m�ode drzewka i�niskie ro�liny na bokach pola grobowego108. Obecnie ca�a oprawa z�zieleni ograniczona jest do du�ych drzew iglastych (usytuowanych dosy� chaotycznie) na polu grobowym. Niewielki i�niezbyt ciekawy cmentarz 358 w�Laskowej, w�wersji projektowej, ozdobiony by� czterema mniejszymi drzewami usytuowanymi w�naro�nikach muru oraz wi�kszym w�centralnej cz�ci za�o�enia (tylko �rodkowe drzewo opisano jako du�y d�b). Na planie zaznaczono jeszcze dwa drzewa przy wej�ciu na cmentarz oraz mi�dzy mogi�ami przy �cianie zachodniej okr�g�� rabat� kwietn� (bl�men) i�na jednym z�trawnik�w krzewy. T�em dla ca�ego cmentarza mia� by� las iglasty109. Pola grobowe pokryte by�y trawnikiem. Dzisiaj pozosta� �rodkowy, widoczny z�daleka, olbrzymi d�b. W�projekcie cmentarza nr�360 w�S�upii ogrodzenie mia�o si� sk�ada� z�wysokiego muru kamiennego i�po jego wewn�trznej stronie �ywop�otu. Czy ten �zdwojony wariant� zrealizowano nie wiadomo. Dzisiaj pozosta� tylko mur110. Ju� poza murem, jako zewn�trzn� opraw� cmentarza zaprojektowa� G.�Ludwig oko�o dwudziestu paru �wierk�w. Natomiast po obydwu stronach pomnika (wysokiej piramidy kamiennej), miano posadzi� dwie jod�y. I�znowu okazuje si�, �e to, co by�o w�projekcie nie doczeka�o si� realizacji. Powo�am si� tu na kolejn� fotografi� za�o�enia z�okresu ko�ca I�wojny. Widzimy, �e po obu stronach piramidy rosn� sosny nie jod�y. W�g��bi te� chyba wida� ten gatunek drzew. Ich wysoko�� �wiadczy o�tym, �e by�y fragmentem istniej�cego zagajnika sosnowego a�nie �wie�o posadzonymi drzewami111. Dzisiaj, jak ju� pisa�em, przed piramid� wyr�s� nowy zagajnik z�przewag� drzew li�ciastych. 107 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/48, s.�943, rys. spr. 26.04.1918. 108 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/46, s.�467, rysunek, sierpie� 1916; s.�498, rysunek powykonawczy z�opisami i�komentarzem z�16 lutego 1916, jedn. 29/275/0/-/62, zdj�cie. 109 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/46, s.�413, rysunek z�28 czerwca 1917. 110 Ibidem, s.�574, rysunek nie ma ani daty, ani podpisu autora. 111 NAK, WUO ngwOK, jedn. 29/275/0/-/62. 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych Kolejny, niewielki cmentarz, wydzielony z�cz�ci cywilnej kamiennym murem, po�o�ony jest w�Mszanie Dolnej i�nosi numer 363. Na rysunku projektowym G.�Ludwiga jest to niemal kwadrat, w�kt�rego czterech naro�nikach widzimy niewielkie, pola grobowe w�kszta�cie pi�cioboku, gdzie dwa boki tworzy�y k�t prosty (naro�nik muru)112. Na ka�dym polu ustawione by�y promieni�cie trzy nagrobki z�na�o�onymi od frontu �ma�ymi� krzy�ami austro-w�gierskimi i�rosyjskimi. W�ka�dym naro�niku wrysowano drzewo, niestety bez opisu gatunku. Poszczeg�lne pola grobowe rozdziela�y niewielkie �ywop�oty. Obecnie w�tym ma�ym wn�trzu znalaz�o si� sze�� �ywotnik�w. Dla reprezentacyjnego cmentarza 368 w�Limanowej-Jab�o�cu G.�Ludwig zaprojektowa� szat� ro�linn� w�postaci szpaleru drzew po wewn�trznej stronie muru g��wnego pola grobowego, od stron zachodniej i�po�udniowej. Wzd�u� po�udniowego boku mia�o by� wi�cej drzew. Natomiast wzd�u� ca�ego obwodu mur�w przewidzia� �ywop�oty. One stanowi�y r�wnie� uzupe�nienie poszczeg�lnych p� grobowych, pokrytych trawnikami113. Usytuowany po drugiej stronie drogi taras�� w�swojej pierwotnej formie�� obsadzony mia� by� r�wnie� szpalerem drzew od strony drogi i�otoczony ze wszystkich stron �ywop�otem. Podobnie jak w�projekcie cmentarza w�Mszanie Dolnej i�tu nie zosta�y opisane gatunki proponowanych drzew114. Ten przemy�lany i�bogaty uk�ad zieleni towarzysz�cej zatraci� pierwotny charakter. �ywop�ot�w i��kwitn�cych krzew�w� nie ma, a�liczne li�ciasto-iglaste drzewa rosn� dosy� chaotycznie tak�e w�obr�bie p�l grobowych. Jeszcze gorzej przedstawia si� ziele� wok� tarasu widokowego po drugiej stronie drogi. Jest on otoczony i�zdominowany lasem li�ciastym (ze wszystkich stron). Ostatnim obiektem, na kt�ry chc� zwr�ci� uwag� jest cmentarz nr�371 w�Drogini. I�tu przewidywano bogat� szat� ro�linn�. Plan za�o�enia opiera si� na prostok�cie115. Wej�cie i��cian� pomnikow� zaprojektowano na d�u�szych bokach prostok�ta i�osi zach�d-wsch�d. O��wkiem, naniesione s� drzewa i�krzewy, kt�re mia�y uzupe�ni� wystr�j cmentarza i�w�legendzie wpisano ich gatunki. I�tak wzd�u� kr�tszych bok�w prostok�ta, po wewn�trznej stronie muru cmentarnego mia�o by� posadzonych po siedem lip, za� wzd�u� g�rnej �ciany wschodniej sze�� 112 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/46, s.�457, rysunek z�marca 1917. 113 R.�Broch, H.�Hauptmann, op. cit., s.�397. R.�Broch tak charakteryzuje t� cz�� cmentarza: �kwatery ukszta�towane na kszta�t parkowych i���cz�ce je, wij�ce si� �cie�ki, odpowiadaj� uroczystemu charakterowi ca�ego za�o�enia. Wszystko zdobi mn�stwo drzew i�kwitn��cych krzew�w [podkre�lenie�� J.S.]�. 114 ANK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/46, s.�283/284, rysunek z�lipca 1916. 115 ANK. WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/48, s.�25 plan. Pierwotny plan opracowano w�Mszanie Dolnej 7.? 1916. W�nag��wku wpisana jest nazwa miejscowo�ci Banowice, przekre�lona czerwon� kredk� i�dopisan� nazw� Droginia (tak�e w�kolorze czerwonym). Rysunek nie jest podpisany przez G. Ludwiga. O��wkiem naniesione na nim symbole drzew i krzew�w oraz zmiany w samym projekcie (np. dodatkowe opisy bramki, tablicy inskrypcyjnej na �cianie pomnikowej). W�prawym dolnym naro�niku rysunku notatka wpisana o��wkiem podpisana przez por. Ciganka w�dniu 20.03.1918. Jest to rodzaj rysunku powykonawczego. d�b�w. Przed sam� �cian� pomnikow�, po jej obu stronach, przewidziano r�e (krzewy r� ?). Dodatkowo po obu jej stronach wzd�u� wschodniego muru zaprojektowano du�e trawniki, na kt�rych mia�y si� znale�� mniejsze drzewa lub krzewy (brak opisu). Po obydwu stronach bramki wej�ciowej wrysowane s� r�wnie� dwa d�by. Na fotografii cmentarza, po zako�czeniu jego budowy wyra�nie wida�, �e projektowane drzewa zosta�y posadzone, natomiast zrezygnowano chyba z�r� i�drzewek przed �cian� pomnikow�116. Widoczne s� natomiast 2 krzewy (�ywotniki?) po lewej stronie g��wnej alejki. Obecnie, wewn�trz pola grobowego, z�pierwotnego uk�adu pozosta�o kilka drzew, a�ca�y obiekt zosta� �przykryty� przez otaczaj�cy las li�ciasty. Ko�cz�c opisy samych cmentarzy i�wprowadzanych w�nich element�w wystroju ro�linnego chcia�bym skre�li� kilka uwag dotycz�cych niekt�rych decyzji podejmowanych przez w�adze wojskowe, kt�re mog�y wp�ywa� na te rozwi�zania. Wspomina�em ju� wcze�niej o�inspekcjach cmentarzy w�budowie przeprowadzonych przez genera�a Adama Brandnera w�dniach 7, 8 sierpnia oraz 5�i�6�listopada 1916 roku. W�poinspekcyjnych uwagach genera�a z�sierpnia znalaz�y si� tak�e dotycz�ce zieleni. W�odniesieniu do cmentarza w�Zakliczynie genera� zauwa�y�, �e planowany �ywop�ot nie stanowi wystarczaj�cej ochrony cmentarza, a�sadzonki w�wi�kszo�ci obumar�y. Podobne oceni� ogrodzenie w�Bogoniowicach. Dla cmentarza w�Zakliczynie oraz w�Wojniczu-Zakrzowie zaproponowa� zamian� ogrodzenia z��ywop�otu na murowane s�upki po��czone rurami �elaznymi lub krat� z�kutego �elaza117. Podsumowuj�c t� cz�� inspekcji konkludowa�: og�lnie chcia�bym zarz�dzi�, aby na wszystkich wolno po�o�onych cmentarzach ogrodzenie by�o budowane w�taki spos�b, by uniemo�liwi� dostawanie si� zwierz�t gospodarskich na teren cmentarza, Sam �ywop�ot z�ca�� pewno�ci� jest w�takiej sytuacji niewystarczaj�cy118. Tu uwaga. Je�eli por�wnamy opisane w�cz�ci 4.1.1. zrealizowane ogrodzenia cmentarzy sk�adaj�ce si� ze s�upk�w czy filark�w po��czonych rurkami lub �a�cuchami �elaznymi z�projektami, w�kt�rych zaproponowano tylko �ywop�oty, wydaje si�, �e pierwotne pomys�y artyst�w zawarte na kalkach projektowych w�przewa�aj�cej liczbie w�trakcie realizacji ulega�y zmianie. Rezygnowano z��ywop�ot�w, a�zast�powano je opisanym wy�ej systemem filark�w i�rur. My�l�, �e genera� Adam Brandner mia� racj�, zw�aszcza w�odniesieniu do cmentarzy wolno po�o�onych wi�c nie�atwych do w�a�ciwego utrzymania. Rozwi�zania praktyczne wzi�y g�r� nad estetycznymi. Z�inspekcji listopadowej p�yn� kolejne spostrze�enia genera�a na temat gatunk�w drzew, jakie winny by� stosowane na cmentarzach �o�nierskich. Przytocz� tu troch� d�u�sz� jego wypowied�: 116 R.�Broch, H.�Hauptmann, op. cit., s.�400. 117 Cmentarze w�Zakliczynie i�Bogoniowicach le�� poza terenem tu analizowanym. 118 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/4, s.�107, 108. 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych z�uwagi na to, �e d�b jest gatunkiem drzewa, kt�re wykazuje najd�u�sz� prze�ywalno��, id�c� w�dziesi�ciolecia, oraz jest w�stanie osi�gn�� znaczn� wysoko��, warto postara� si� o�to, by na wszystkich cmentarzach zasadzi� d�by. Obecny zas�b d�b�w w�poszczeg�lnych okr�gach dowodzi tego, �e to drzewo jest w�stanie przyj�� si� w�ka�dym miejscu119. Uwagi te, jak i�ca�e sprawozdanie z�inspekcji mia�y by� rozes�ane do wszystkich OUPB (I�XII) oraz kierownik�w artystycznych Okr�g�w cmentarnych, co zapewne mog�o wp�yn�� na p�niejsze realizacje. Jak du�� wag� przywi�zywano do tematu zieleni na cmentarzach �o�nierskich mo�e �wiadczy� fakt, �e przy opracowywaniu dokumentacji, sporz�dzano rysunki studialne, przewiduj�ce rozwini�cie projektowanej zieleni na rok 1960120. R.�Broch i�H.�Hauptmann wymieniaj� ilo�ci u�ytych przy budowie cmentarzy w�Galicji Zachodniej materia��w budowlanych, ale tak�e podaj� bilans posadzonych drzew, krzew�w i�innych ro�lin, kt�ry cytuj� ni�ej. Wynika z�niego, �e posadzono i�posiano: 3214 wysokopiennych drzew li�ciastych, 25�000 wysokopiennych drzew iglastych, 9500 drzew dziko rosn�cych, 34�789 krzew�w ozdobnych, 2000 krzew�w kwitn�cych, 420�000 sadzonek bluszczu i�innych ro�lin wiecznie zielonych, 2100 ro�lin pn�cych. Do za�o�enia trawnik�w zu�yto 2500 kg nasion traw121. Pozostawiaj�c okres I�wojny �wiatowej przejd� do wsp�czesno�ci. We wst�pie napisa�em, �e jednym z�moich cel�w jest odnotowanie, co pozosta�o z�szaty ro�linnej zrealizowanej przez projektant�w Oddzia�u ds. Grob�w �o�nierskich 100 lat temu. Omawiaj�c wy�ej projekty cmentarzy przedstawi�em r�wnie� stan zieleni, jaki mo�emy ogl�da� dzisiaj. Warto jednak wymieni� i�te cmentarze, dla kt�rych opracowania projektowe si� nie zachowa�y, ale istniej�ca na nich ziele� zwraca uwag�. W�Okr�gu VIII mo�na jeszcze wymieni� cmentarze 284 Wojnicz-Zakrz�w, gdzie do dzisiaj rosn� dwie s�dziwe lipy oraz 291 w�Domos�awicach, z�zachowanym, wspania�ym d�bem oznaczonym jako pomnik przyrody. Nie jest on wprawdzie posadzony w�obr�bie samego cmentarza, ale tu� przy jego ogrodzeniu. Siedem cmentarzy w�Okr�gu IX wymaga r�wnie� kr�tkiego komentarza. Na ca�ym obwodzie mur�w otaczaj�cych cmentarz nr�303 w�Rajbrocie dotrwa�o do dzisiaj siedem okaza�ych drzew li�ciastych (w�tym co najmniej 4 d�by) Poniewa� nie zachowa� si� projekt cmentarza nie mo�na pozna� zamys�u autora, co do 119 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/6, s.�552; J. Pa�osz, op. cit., s.�134, dla por�wnania w�Kr�lestwie Polskim w�adze wojskowe zaleca�y, by na cmentarzach sadzi�: d�by, lipy, kasztanowce, buki, brzozy, sosny lub jod�y. Drzewa powinny by� wysokie. 120 J.�Schubert, Austriackie cmentarze wojenne w�Galicji z�lat 1914�1918, Krak�w1992, s.�29; por. tak�e A. Partridge, Otw�rzcie bramy�, op. cit., s.�253. 121 R.�Broch, H.�Hauptmann, op. cit., s.�22; jaka� cz�� tych drzew, krzew�w i�innych ro�lin przypad�a wielu miejscom poch�wk�w �o�nierskich w�Okr�gach VIII, IX, X. liczby zaprojektowanych drzew. Z�zachowanego ich uk�adu mo�na przyj�� hipotez�, �e na ca�ym obwodzie m�g� F. Stark zaprojektowa� 10 drzew. Cztery z�nich umie�ci� w�naro�nikach cmentarza, dwa akcentowa�y wej�cie, a�4 posadzono po dw�ch stronach �awek kamiennych na d�u�szych bokach cmentarza. Taki uk�ad wynika r�wnie� z�ukszta�towania muru cmentarnego, kt�ry wznosi si� uskokowo w�a�nie w�naro�nikach i�przy �awkach. Dzi�ki tym monumentalnym drzewom cmentarz, mimo �e usytuowany jest na skraju lasu wyra�nie si� od niego wyr�nia Z�trzech bardzo podobnych cmentarzy �o�nierzy niemieckich w���kcie Dolnej (305, 306, 307) na pierwszym i�ostatnim rosn� dwa ogromne, pi�kne d�by. W�Wi�niczu Nowym, na cmentarzu 311, na drugiej kwaterze po�o�onej w�na-ro�niku za�o�enia cywilnego widzimy kilka starych lip, kt�re, s�dz�c po ich usytuowaniu mog� by� drzewami zasadzonymi jeszcze w�okresie I�wojny. Po�o�ony na stoku, dzisiaj gin�cy w�zagajniku, kilkaset metr�w od g��wnej drogi, cmentarz 338 w�Nieprze�ni, w�obr�bie pola grobowego nie ma drzew. Rosn� one dooko�a muru cmentarnego. Zwracaj� uwag� dwie pot�ne, wiekowe wierzby g�owiaste, rosn�ce poza ogrodzeniem, ale blisko �ciany pomnikowej. Je�li patrzymy na �ciank� z�wn�trza cmentarza odnosimy wra�enie, �e wierzby stanowi� naturaln� jej opraw�. W��apanowie mogi�y �o�nierskie usytuowano w�dw�ch miejscach cmentarza cywilnego. Za kaplic�, po jej prawej stronie, znajduje si� samotna mogi�a zbiorowa z��du�ym� austro-w�gierskim krzy�em �eliwnym. Tu� za mogi�� r�s� pot�ny �pomnikowy� d�b, kt�ry jeszcze istnia� w�1995 roku122. Dzisiaj pozosta� tylko du�y, nisko przyci�ty pie�. W Okr�gu X pozostaje do odnotowania tylko kilka cmentarzy ozdobionych godnymi odnotowania drzewami. Przy kapliczce w�Szczyrzycu na ma�ym cmentarzyku 362 ro�nie w�jego obrysie kilka starych drzew, kt�rych korony wznosz� si� wysoko ponad dach kapliczki. Wprawdzie mogi�a wsp�lna przy kaplicy Matki Boskiej Bolesnej w�Mordarce ju� nie istnieje, ale zar�wno sama kapliczka jak ju� mocno nadgryziona z�bem czasu pot�na lipa przetrwa�y. Na fotografiach z�okresu I�wojny widzimy, jak pi�kne to by�o drzewo, tworz�ce wraz z�kapliczk� malownicz� ca�o��123. 122 O.�Duda, op. cit., s.�354. 123 U. Foczek-Brataniec, M. Brataniec, Gorlice Cemetery�� a�funeral space in the lanscape = Cmentarz w�Gorlicach�� przestrze� funeralna w�krajobrazie, �Czasopismo Techniczne� 2018, s.�21�34; autorzy po�wi�caj� cz�� artyku�u symbolice ro�lin dostosowanych do przestrzeni cmentarnej. I�tak olcha jest symbolem rozpaczy, klon jako drzewo kt�re chro ni. Wierzba symbolizuje smutek i�t�sknot�, jarz�bina chroni przed z�ymi mocami, jab�o� symbolizuje nie�miertelno��. Najcz�ciej stosowane drzewa to d�b jako symbol m�stwa, s�awy i�si�y, i�lipa �wi�te i�magiczne drzewo a�tak�e symbol Matki Ojczyzny. Prawdopodob nie arty�ci projektuj�cy cmentarze poza wzgl�dami praktycznymi brali pod uwag� przy doborze drzew i�te znaczenia symboliczne; por. tak�e J. Pa�osz, op. cit., s. 135�137. 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych Warto jeszcze wspomnie� cmentarz 369 w�Starej Wsi-Golcowie, na kt�rym w�centralnej cz�ci najpierw sta� opisywany przeze mnie krzy�, potem w�jego miejscu posadzono modrzew, na kt�rym wg Romana Frodymy umieszczono jeszcze w�latach dziewi��dziesi�tych ubieg�ego wieku tablic� z�histori� bitwy i�cmentarza. Dzisiaj pozosta� po nim tylko pie�124. Ostatnim obiektem, na kt�ry chcia�bym zwr�ci� uwag� jest nieregularny w�obrysie, niewielki, po�o�ony przy skrzy�owaniu dr�g cmentarz 376 w�Suchorabie. Tu� za jego tyln� granic� rosn� 4 stare drzewa, za nimi za� li�ciasty zagajnik. Gdy drzewa maj� li�cie, tworz� nad cmentarzem zielon� lub �z�ot�� kopu��, w�zimie wysokie, ciemne pnie i�du�e konary nadaj� ca�emu za�o�eniu pewnej drapie�no�ci i�dynamizmu. 4.1.7. Drogowskazy, znaki informacyjne Wraz z�budow� cmentarzy niezb�dne by�o zapewnienie w�miar� �atwego do nich dojazdu125. Do kwater �o�nierskich na cmentarzach cywilnych nie sprawia� on wi�kszych problem�w; natomiast miejsca poch�wk�w126 w�r�d p�l, w�lasach, czy na wzg�rzach zmusza�y buduj�cych do przygotowania nowych dr�g b�d� poprawiania istniej�cych, dzi�ki czemu, na czas ich budowy, zapewniano dow�z materia��w. Zak�adano tak�e, �e po zako�czeniu wojny drogi te b�d� niezb�dne jako, �e cmentarze stan� si� miejscami odwiedzanymi zar�wno przez rodziny poleg�ych, jak i�pielgrzym�w, ergo trzeba b�dzie zapewni� mo�liwie �atwe do nich doj�cie. Pozosta�a jeszcze kwestia zapewnienia nocleg�w. Temat ten analizowany by� w�krakowskim Dow�dztwie Wojskowym ju� w�1916 roku. Przygotowywany projekt dotyczy� w�a�nie zapewnienia nocleg�w dla odwiedzaj�cych. W�maju tego roku ch�� przej�cie ca�ej organizacji ruchu turystycznego zwi�zanego z�odwiedzaniem p�l bitewnych zg�osi� Austriacki Czerwony Krzy�, kt�ry po zawarciu porozumienia z�Krajowym Zwi�zkiem Ruchu Turystycznego w�Wiedniu i�Dolnej Austrii zwr�ci� si� do premiera Austrii z�pro�b� o�zgod� na zapewnienie mu monopolu na obs�ug� ruchu turystycznego na dawnych terenach walk. T� sam� propozycj� ACK, przedstawi�, w�sierpniu 1916, Ministerstwu Wojny, kt�re zapewne powiadomi�o o�tej inicjatywie krakowskie Dow�dztwo Wojskowe. Genera� Adam Brandner, w�imieniu Dow�dztwa, wystosowa� 1 pa�dziernika 1917 roku pismo do Wydzia�u 10/VL MW127, w�kt�rym 124 R.�Frodyma, op. cit., s.�146. 125 NAK, 29/275/0/15, s.�45, 87. W�planach budowlanych na rok 1918 w�Okr�gach VIII i�X planowano wytyczenie dr�g, poszerzenie lub poprawienie stanu �cie�ek do cmentarzy po �o�onych z�dala od drogi. 126 Ibidem s.�43; przy cmentarzu 314 w�Bochni mieszcz�cemu si� na cm.�parafialnym przewi dywano w�roku 1918, poza pracami zwi�zanymi z�zieleni� ozdobn�, wytyczenie drogi na cmentarz. 127 �. StA. KA, KM 1917, 10/Vl/A, Nr 28114. poinformowa�, �e kwestie zwi�zane z�noclegami dla odwiedzaj�cych pola bitew przekazane zosta�y formuj�cej si� korporacji ds. opieki nad grobami �o�nierskimi, na czele kt�rej stan�� c. k. minister, gubernator Bodenkreditanstalt, eksc. R.v Leth. Projekt zak�ada� zbudowanie schronisk, a�wi�c tak�e zapewnienie miejsc noclegowych, dla odwiedzaj�cych dawne pola bitew. Owe schroniska mogli by prowadzi� inwalidzi wojenni, b�d�c zarazem opiekunami samych cmentarzy. Czy podj�to konkretne kroki w�celu zrealizowania projektu nie wiadomo, ale koniec wojny zamkn�� temat definitywnie. Poza przygotowaniem dr�g i��cie�ek do cmentarzy nale�a�o r�wnie� zapewni� oznakowanie, u�atwiaj�ce ich odnalezienie, zw�aszcza w�terenach lesistych i�odleg�ych od osiedli ludzkich. Dla takich miejsc konieczne by�o przygotowanie i�ustawienie znak�w informacyjnych (drogowskaz�w) u�atwiaj�cych doj�cia do cmentarza. Dla Galicji Zachodniej krakowski OG� opracowa� jednolit�, dwuj�zyczn� tablic� drogowskazow�128. Znak informacyjny sk�ada� si� z�pionowego, betonowego s�upka, na kt�rym miesi�a si� tak�e betonowa tablica informacyjna. W�NAK, w�zestawie rysunk�w OG�, zachowa� si� niesygnowany i�niedatowany szkic znaku. Jego ca�a wysoko�� wynosi�a ok. 275 cm, a�sama tablica drogowskazowa, w�kszta�cie sp�aszczonego o�mioboku mia�a wymiary ok. 40x33�cm. Tablic� podtrzymywa� ma�y wspornik129. Zrealizowane drogowskazy nie mia�y owego wspornika, by�y nieco wy�sze, a�tablice nieco wi�ksze. Informacje na temat drogowskaz�w zaczerpn��em z�artyku�u Krzysztofa Gardu�y oraz dokument�w archiwalnych130. Produkcj� znak�w rozpocz�to prawdopodobnie wczesn� wiosn� 1918 roku w�miejscowo�ci �abno (Okr�g VII), a�za-ko�czono w�okolicach ko�ca lipca tego roku131. Z�cytowanych ni�ej sprawozda� 128 Bardzo ciekawy artyku� po�wi�cony betonowym znakom informacyjnym pt. �Betonowe drogowskazy� opracowa� Krzysztof Gardu�a, https://www.austro-wegry.eu/viewtopic. php?f=54&t=1440 [dost�p: 15.02.2020]. 129 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/57, s.�1650, rysunek bez daty i�nazwiska autora. 130 K.�Gardu�a, https://www.austro-wegry.eu/viewtopic.php?f=54&t=1440 [dost�p: 15.02.2020]. NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/15, 29/275/0/-/16, 29/275/0/-/17. 131 Informacje o�produkcji drogowskaz�w betonowych zawarte s� w�sprawozdaniach tygodniowych OUPB VIII w�Brzesku sk�adanych do OG� w�Krakowie. Pierwsze pochodz� z�9.02 i�16.02 i�10.03.1918�r. i�zawieraj� tylko informacj�, �e w��abnie prowadzone s� roboty warsztatowe. 21 lutego zosta� wys�any transport stali zbrojeniowej (2024�kg), natomiast 25 lutego do stacji �abno wys�ano wagon z�10�000 kg cementu z�cementowni G�rka w�Sierszy Wodnej. W�sprawozdaniu z�dnia 27.04.1918 roku zawarta jest wiadomo��, �e drogowskazy s� produkowane. Donosz� o�tym kolejne sprawozdania z�4, 26�maja i�1, 15 czerwca produkuje si� tablice drogowskazowe. Zako�czona jest produkcja s�upk�w�(?). Ostatnie sprawozdanie pochodzi z�20 lipca. Trwa jeszcze edycja tablic zaczyna �adowanie; WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/16, s.�1577�1579. Dow�dztwo Wojskowe w�Krakowie przes�a�o OUPB III, VI, VIII, i�Tarnowie pismo z�31 maja informuj�ce o�maj�cej si� odby� inspekcji 44 cmentarzy, w�kt�rego ko�cowej cz�ci czytamy �e nale�y zam�wi� wymagane drogowskazy w�OUPB nr�VIII w�Brzesku. Trzeba jeszcze 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych VIII OUPB mo�na wnioskowa�, �e osobno wykonywano s�upy osobno tablice. S�upy, w�dw�ch rodzajach, wzmacniano pr�tami zbrojeniowymi132. Producent wysy�a� tak�e do odbiorc�w szczeg�ow� instrukcj� przewozow� i�monta�ow�133. Prawdopodobnie wyprodukowano oko�o 150 drogowskaz�w134. Tablice maj� form� pi�cioboku nieregularnego z�owalnym zamkni�ciem od g�ry, a�p�aszczyzna, na kt�rej znajduje si� napis jest lekko cofni�ta w�stosunku do lica tablicy i�przybiera kszta�t elipsy. Wykonany technik� wg��bn� napis mie�ci si� w�czterech rz�dach id�c od g�ry Kriegerfriedhof ni�ej Cmentarz wojskowy jeszcze ni�ej numer cmentarza. W�ostatnim rz�dzie Zugang-Droga135. Na szczycie s�upka, zako�czonego niewysokim ostros�upem osadzony by� ma�y �elazny krzy� malta�ski. Na analizowanym obszarze betonowe drogowskazy mo�na zobaczy� przy cmentarzach nr�302 w��egocinie, 304 w���kcie G�rnej, 305, 306,�307 w���kcie Dolnej (jeden doda�, �e �abno le�a�o w�Okr�gu cmentarnym VII (D�browa Tarnowska), ale r�wnocze �nie podlega�o VIII OUPB w�Brzesku. 132 K.�Gardu�a, https://www.austro-wegry.eu/viewtopic.php?f=54&t=1440 [dost�p: 15.02.2020]. 133 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/17, s.�386, 386. Dow�dztwo Wojskowe w�Krakowie 20 czerwca 1918 skierowa�o ok�lnik do OUPB nr�II, III, VI, VIII i�IX informuj�cy, �e Oddzia� VIII wy�le kolej� gotowe drogowskazy. W�tym pi�mie znalaz�a si� r�wnie� dok�adna instrukcja przewozu drogowskaz�w; NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/17, s.�850, OUPB VI w�Tarnowie, z�siedzib� w�Tuchowie w�sprawozdaniu nr�27 z�dnia 7 lipca 1918 pisze o�dw�ch wagonach z�53 kompletami drogowskaz�w z�Oddzia�u VIII ze stacji �abno (brakowa�o 10 nakr�tek na �ruby). 134 NAK,WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/15, s.�17�87. W�planach budowlanych na rok 1918, dla analizowanych cmentarzy, w�Oddziale VIII Bochnia, przewidywano ustawienie dw�ch drogowskaz�w (Roztoka, Charzewice) i�16 w�Oddziale IX Wi�nicz w�tym dla Rajbrotu-Koby�a 300 i���kty Dolnej projektowano po 2 drogowskazy. Dla Or��wki i�Golcowa, poza drogowskazami, planowano r�wnie� ustawienie znak�w turystycznych. Doda� nale�y, �e w�sk�ad Oddzia�u IX wchodzi�y cmentarze Okr�gu Bochnia oraz Okr�gu Limanowa. Og�em program budowlany dla tego Oddzia�u obejmowa� 73 cmentarze. Drogowskazy by�y wykonywane w��abnie przy Oddziale Uprz�tania P�l Bitewnych nr�VIII. W�planach budowlanych dla znak�w informacyjnych pojawiaj� si� trzy okre�lenia: Wegweiser, Wegweiser mit Turistenzeichen i�Friedhofsnummertafeln. Nasuwaj� si� pewne w�tpliwo�ci czy s� to r�ne nazwy dla tego samego znaku informacyjnego (betonowego drogowskazu) czy te� chodzi o�r�ne znaki informacyjne. Przypuszczam, �e poza drogowskazami planowano tak�e wykonanie odr�bnych znak�w informacyjnych o�charakterze turystycznym. 135 R.�Broch, H.�Hauptmann, op. cit., s.�XI; warto zwr�ci� uwag�, �e w�tych dwuj�zycznych tablicach drogowskazowych u�ywana jest nazwa �cmentarz �o�nierski� Kriegerfreidhof nie cmentarz wojenny Kriegsfriedhof, co wynika�o z�og�lnego podporz�dkowania wystroju cmentarzy idei g��bokiego humanizmu; O.�Duda, op. cit., s.�38. Zak�adane cmentarze oznaczone zosta�y kolejnymi numerami, id�c od po�udniowego wschodu ku p�nocnemu zachodowi od Okr�gu I��migr�d cm.�nr�1�11 i�43�62 a� po cm.�nr�399 i�400 w�Prusach (Twierdza Krak�w). W�Okr�gu VIII numery cmentarzy to 209�16, 254, 255 i�259�298, Okr�g IX cm.�nr�299�325 i�332�344 Okr�g X cm.�nr�144, 342�369, 373, 374 i�377 Numeracji dokonano przed podzia�em terenu walk na Okr�gi cmentarne. drogowskaz z�numerami trzech cmentarzy), 308 w�Kr�l�wce, (numery 306�308), 309 w�Trzcianie, 337 w�Grabinie, 365 w�Tymbarku. Krzysztof Gardu�a w�cytowanym ju� artykule pisze, �e w�latach dziewi��dziesi�tych ubieg�ego wieku, w�ramach prowadzonych remont�w cmentarzy w��egocinie i�okolicy, odtworzono betonowe drogowskazy dla wy�ej wymienionych cmentarzy z�wyj�tkiem Kr�l�wki, Grabiny i�Tymbarku. Drogowskazy w�Kr�l�wce i�Grabinie s� oryginalne, ale w�tym drugim zast�piono krzy� malta�ski krzy�em �aci�skim z�figur� Chrystusa ukrzy�owanego. W�Tymbarku oryginalna jest tylko tablica, cho� ze wzgl�du na jej stan nie mo�na tego stwierdzi� na pewno. Dodam, �e znaki informacyjne w�Trzcianie i�Tymbarku ustawione s� na samych cmentarzach, co jest niezgodne z�zamys�em projektant�w, bo mia�y one wskazywa� drog� do cmentarza. Oryginalny, znak informacyjny w�kszta�cie �ci�tej piramidy betonowej wysoko�ci ok. 80 cm, ustawiono przy skrzy�owaniu le�nych dr�g, przed cmentarzem 340 w�Woli Nieszkowskiej. Na p�aszczy�nie czo�owej owej piramidy na�o�ono prostok�tn� tabliczk� betonow� z�napisem �Droga do cmentarza wojennego�, pod kt�rym strza�ka wskazuj�ca kierunek. Z�niezwyk�ej, prostok�tnej, kolorowej tablicy informacyjnej (ok. 70x100 cm) mo�emy dowiedzie� si�, jak z�g��wnej, asfaltowej drogi doj�� do cmentarza nr�338 w�Nieprze�ni. Znajduje si� na niej du�a strza�ka w�kolorze czarnym, pod kt�r� bia�y napis �Cmentarz wojskowy nr�338�, a�wy�ej data 1914. Napis i�strza�ka na tle zdj�cia samego cmentarza w�kolorze sepii. Prawdopodobnie tablica wykonana zosta�a z�inicjatywy pani Ireny Sa�awy, kt�ra opiekuje si� cmentarzem od kilkudziesi�ciu lat. Ma�o estetyczny znak informacyjny mo�na dostrzec kilkadziesi�t metr�w przed cmentarzem 365 w�Tymbarku. To du�a tablica o�wymiarach ok. 90x45�cm w�kolorach bia�o czerwonych przymocowana do pionowej rury metalowej. Na tablicy trzy pionowe pasy: dwa zewn�trzne czerwone, �rodkowy bia�y, na tle kt�rych czarny napis powtarzaj�cy tre�� oryginalnych austro-w�gierskich drogowskaz�w betonowych (Kriegerfriedhof poni�ej, w�trzech linijkach cmentarz wojenny, Nr 365 i�Zugang�� Droga)136. Ju� tylko wspomn�, �e przy cmentarzu 364 w�Kasinie Wielkiej stoi skromny znak oznaczaj�cy miejsca pami�ci narodowej (dwa miecze i�p�omie� pami�ci). Odnotowa� mo�na jeszcze dwa znaki informacyjne przy mogile wsp�lnej w�Brzesku Okocimiu 277 i�cmentarzu 333 w�Cichawie. Ka�dy z�nich jest inny. Osobnym problemem s� tablice informacyjne przy poszczeg�lnych cmentarzach. Temat ten jest rzadko poruszany, a�w�moim przekonaniu wa�ny. Przy wykonywaniu dokumentacji fotograficznej mia�em mo�liwo�� obejrzenia szeregu 136 Nie jest logiczne u�ycie kolor�w bia�ego i�czerwonego w�konfiguracji pionowej, kt�ra nie jest powt�rzeniem flagi austriackiej (ta pasy ma w�konfiguracji poziomej, a�uk�ad pas�w pionowych mo�na ewentualnie odnie�� do flag pa�stwowych Kanady lub Peru). 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych tablic informacyjnych ustawionych przy lub na cmentarzach. Pierwsze wra�enie to wielka r�norodno�� samych tablic. W�gminach preferowane s� poszczeg�lne ich typy. Przy cmentarzach w��egocinie (301), ��kcie Dolnej (305, 306, 307), Kr�l�wce (308), �apanowie (342), Tarnawie (344), Kamionce Ma�ej-Or��wce (357), Tymbarku (365) Limanowej-Jab�o�cu (368) stawiane s� du�e, prostok�tne (ok. 170x140 cm) kolorowe tablice, zawieraj�ce informacje o�cmentarzu, jego plan, zdj�cia, du�� map� z�zaznaczonymi najbli�szymi cmentarzami (Szlak cmentarzy I wojny �wiatowej) oraz ma�ymi ich zdj�ciami. W�efekcie tablica zawiera nadmiar informacji, a�jej szata graficzn� i�wielko�� s� sporym dysonansem w�najbli�szym otoczeniu cmentarza. Trzeba r�wnie� doda�, �e tablice p�owiej�, a�niekiedy s� zabrudzone, co ten dysonans pog��bia. Zw�aszcza tablica na cmentarzu w��apanowie, ustawiona tu� obok ma�ej kwatery i�odwracaj�ca uwag� od kapliczki s�upowej stoj�cej przy polu grobowym. Inny typ tablicy informacyjnej pojawia si� przy cmentarzach Wojniczu Zamo�cie (282) Wojniczu-Zakrzowie (284) i�Wojniczu (285), Olszynach (286), Charzewicach (290). Tam ustawione s� tablice nieco mniejsze (w�kszta�cie prostok�ta stoj�cego), troch� lepiej wykonane, zawieraj�ce poza mapk� i�planem cmentarza kr�tkie o�nim informacje w�czterech j�zykach. Sama tablica umocowana na niewysokim s�upku jest do ogl�dania z�g�ry). S� one cz�ci� informacji wizualnej Szlaku frontu wschodniego I�wojny �wiatowej. Jeszcze jeden typ tablicy napotykamy na cmentarzach w�D�bnie (281) i�Brzesku (276). S� mniejsze (ok. 80x50�cm), ich grafika jest tak�e agresywna, a�co gorsze powieszono je na ogrodzeniu (D�bno) i�kamiennej bramie na cmentarz (Brzesko). To jeszcze inna seria znak�w informacyjnych (Wrota Pog�rza, Wrota Przesz�o�ci). Na kolejny typ znaku natrafiamy przy cmentarzu w�Starej Wsi-Golcowie (369). To spora tablica w�kolorze zielonym zawieraj�ca tylko informacje o�samym cmentarzu. Pozytywnym przyk�adem informacji wizualnej jest rozwi�zanie w�T�goborzu (353). Ustawiono tam w�neutralnym miejscu, przy ogrodzeniu cmentarza niewielk� tablic� ze stali nierdzewnej mocowan� pod lekkim skosem na s�upku betonowym wysoko�ci oko�o 80�cm do ogl�dania z�g�ry. Niekorzystne wra�enie sprawia tak�e ustawianie przy cmentarzach kilku tablic informacyjnych o�r�nej wielko�ci, kolorystyce i�formie zewn�trznej. Tu mog� przytoczy� przyk�ady z�cmentarzy w�Charzewicach (290), Marcinkowicach (352), Kamionce Ma�ej-Or�owce (357), Tymbarku (365) czy Limanowej-Jab�o�cu (368). Najbardziej wymowny �znak informacyjny� zawieszony jest na drewnianym ogrodzeniu cmentarzyka przy kapliczce przydro�nej w�Wi�niowej (374). To krzy� brzozowy, na kt�rym przyczepiono �rub� ma�� �tarcz� herbow�� z�r�cznym napisem �Cmentarz wojenny 1915�137. 137 U. Forczek-Brataniec, E. Zaj�c, Reklamy w�krajobrazie Pienin=Advertisement In the Pieniny landscape, �Pieniny: Przyroda i�Cz�owiek� 2014, t.�13, s.�101�112. Ta nadmierna r�norod no��, by nie powiedzie� chaos, dotyka w�szerszym uj�ciu ca�ego krajobrazu w�postaci na 4.1. Analiza form architektonicznych i�szaty ro�linnej cmentarzy zrealizowanych Elementami towarzysz�cymi cmentarzom by�y kamienie graniczne (Grenzesteine), czyli betonowe prostopad�o�ciany o�podstawie prostok�ta (20�cm szeroko�ci i�15�cm g��boko�ci) wkopane w�ziemi� na oko�o 50�cm. Cz�� wystaj�ca z�ziemi mia�a oko�o 30�cm i�zako�czona by�a p�koli�cie. Na �cianie czo�owej dwie wg��bne litery HV, kt�re by�y skr�tem od s��w Heeres-Vermessung, Geodezja Wojskowa138. Ka�dy cmentarz oznaczony by� takimi granicznikami umieszczanymi w�odleg�o�ci oko�o 1 metra od rogu ogrodzenia. W�zale�no�ci od kszta�tu planu cmentarza ustawiano cztery lub wi�cej takich s�upk�w. Mo�na je jeszcze zobaczy� na kilku cmentarzach (306 ��kta Dolna, 333�Cichawa, 345 Muszyna, 346 Krynica, 359 Jaworzna, 360 S�upia). gromadzenia wszelkiego typu reklam i�informacji wizualnej degraduj�cych nawet bardzo warto�ciowe fragmenty krajobrazu. 138 NAK, WUOngwOP, jedn. 29/275/0/-/64, s.�19, rys. wykonany 29 wrze�nia 1916 w�skali 1�:�4. Rozdzia� 5 5.1. Cmentarz �o�nierski w krajobrazie Okre�lenie stawianych projektantom cmentarzy zada�, zwi�zanych z�harmonijnym wpisywaniem ich dzie� w�istniej�cy krajobraz1 przy jednoczesnym uwzgl�dnieniu warto�ci artystycznych wznoszonych obiekt�w, znalaz�o odzwierciedlenie w�cytowanych ju� wielokrotnie Ustaleniach Ministerstwa Wojny, z�kt�rych odpowiednie fragmenty raz jeszcze przytocz�: Ze wzgl�d�w artystycznych cmentarze nale�y wedle mo�liwo�ci zak�ada� w�miejscach, z�kt�rych roztacza si� widok na urokliwy krajobraz, lub te� na przyk�ad w�pobli�u lub samym lesie, na �adnie po�o�onych pastwiskach, ��kach nizinnych z�malowniczymi grupami drzew, kt�re mo�na w��czy� w�kompleks cmentarny. W�miar� mo�liwo�ci cmentarze powinny by� widoczne w�ca�ej okaza�o�ci i�zgrupowaniu z�dr�g i�linii kolejowych2. W�kwestii opieki nad grobami, zalecano �jak najdoskonalsze wpisanie si� w�kszta�t przyrodniczy terenu oraz przede wszystkim jego tw�rcze wykorzysta nie�3. Przypomn� jeszcze cytowane ju� wcze�niej zalecenia, by nowe cmentarze 1 R.�Broch, H.�Hauptmann, op. cit., s.�3; autorzy wymieniaj� trzy problemy zwi�zane z�zak�adaniem cmentarzy. �1. uzale�nienie od lokalizacji istniej�cych ju� grob�w masowych, kt�rych przenoszenia w�miar� mo�liwo�ci nale�a�o unika�, 2. konieczno�� oszcz�dzania uprawnej ziemi, 3. nale�a�o cmentarze wkomponowa� w�konkretny krajobraz (s.�5), referenci artystyczni bezwiednie inspirowani rozmieszczeniem rozrzuconych mogi� w�wyznaczonych na cmentarze miejscach musieli zaj�� si� tak�e wystrojem tych cmentarzy i�wkomponowaniem ich w�krajobraz tak, aby za ka�dym razem wyb�r miejsca by� uzasadniony i�usprawiedliwiony� [podkre�lenia�� J.S.]; J. Pa�osz, op. cit., s.�143, autor zwraca uwag�, i� �w�r�d architekt�w austro-w�gierskich sk�onno�� do lokowania cmentarzy w�pi�knym krajobrazie czy w�pobli�u pi�knych dzie� natury wynika�a [...] z�powszechnego w�tym okresie sposobu pojmowania pi�kna i�wywodzi�a si� jeszcze z�okresu o�wiecenia i�romantyzmu�. 2 �. StA.KA, KM 1915 Pr�s 16-50 1-2 akt 26598/1915, 4. Armee-Etappenkommando, Algemeine hygienische, technische und k�nstlerische Direktiven f�r die Errchtung von Milit�rfriedh�fen. 3 NAK, WUOngw OK, jedn. 29/275/0/-/9; K.�u. k. 4. Armeekommando. Qu.Nr. 12.450 ex 1917 K.�u. k. 3/1. Sappeurkompagnie, Bestimmungen f�r die Errichtung, Erhaltung, Ausschm�ckung und Evidenz der Kriegergrabst�tten; jedn. 29/275/0/-/4. Ustalenia dotycz�ce stworzenia, upi�kszenia oraz ewidencji miejsc poch�wku ofiar wojny. lokowa� w�s�siedztwie kapliczek i�przydro�nych krzy�y, kt�re s� tak�e fragmentem krajobrazu, a�tak�e wskazanie, by na wzniesieniach zak�ada� cmentarze tylko wtedy, gdy jest to uzasadnione stoczonymi tam walkami czy istniej�cymi ju� grobami4. Analizuj�c pod k�tem artystycznym i�krajobrazowym wszystkie cmentarze na badanym obszarze, zaryzykuj� tez�, �e obydwa te kryteria spe�nia� mog� g��wnie obiekty samodzielne, cho� warto wymieni� tak�e kilka le��cych na lub przy cmentarzach cywilnych. Wy�szy poziom artystyczny prezentuj�: Brzesko 276, Bochnia 314, Krynica 346, Nowy S�cz 350, Mszana Dolna 363 i�Limanowa 366. Po�r�d tych sze�ciu, szczeg�lne miejsce nale�y przyzna� cmentarzowi w�Bochni, kt�ry poza niew�tpliwymi warto�ciami artystycznymi znakomicie zosta� wkomponowany w�krajobraz miejski. Usytuowany na stoku cmentarza komunalnego jest widoczny z�ni�ej po�o�onej cz�ci miasta, a�monumentalny, kamienny krzy� pomnika rysuje si� na tle drzew nekropolii miejskiej5. Stoj�c za� przy krzy�u i�spogl�daj�c w�d� widzimy u�st�p ca�e pole grobowe, a�dalej zabudowania p�nocnej cz�ci Bochni. Ostateczn�, ocen� wyboru lokalizacji cmentarza �o�nierskiego mo�na sformu�owa� znaj�c odpowied� na pytanie, czy dzia�k� wybra� tw�rca cmentarza, czy te� zosta�a ona mu narzucona. Trzy kolejne obiekty �o�nierskie wzniesione w�obr�bie za�o�e� cywilnych, cho� reprezentuj� skromniejsz� opraw� architektoniczn� s� przyk�adem bardzo trafnego wyboru lokalizacji i�wykorzystania walor�w krajobrazowych. Cmentarz �o�nierski 298 jest cz�ci� nekropoli cywilnej w�Tymowej usytuowanej wysoko nad drog�, na stoku wzg�rza. Po�o�enie to zapewnia pi�kny widok w�kierunku po�udniowym z�szerok� panoram� na dolin� rzeczki Tym�wki i�pasmo wzg�rz za ni�. Jeszcze dwa cmentarze �o�nierskie, wchodz�ce w�sk�ad za�o�e� cywilnych zas�uguj� na uwag� nie ze wzgl�du na ciekaw� opraw� architektoniczn�, ale w�a�nie na po�o�enie i�pi�kne widoki, jakie mo�na z�nich ogl�da�. Mam na my�li Domos�awice 291 i�Laskow� 358 (tu pierwotna oprawa architektoniczna nadawa�a cmentarzowi pewn� oryginalno��). Tyle o�cmentarzach po�o�onych w�obr�bie nekropolii cywilnych. Tw�rcy cmentarzy samodzielnych, w�spos�b mniej skr�powany mogli realizowa� zalecenia MW, uwzgl�dniaj�c zar�wno kryteria artystyczne, jak te� wykorzystuj�c istniej�ce walory krajobrazu, cho� pe�n� swobod� dzia�a� ogranicza�a im np.�konieczno�� uszanowania istniej�cych ju� mogi� zbiorowych czy 4 Tu warto zwr�ci� uwag� na brak konsekwencji we wskazaniach, by wznosi� cmentarze na wzg�rzach i�zapewni� pi�kne widoki z�drugiej za� strony zak�ada� je na wzniesieniach tylko w�wczas, gdy istnia�y ju� tam wcze�niej mogi�y lub by�y to miejsca stoczonych bitew. 5 https://zabytek.pl/pl/obiekty/bochnia-cmentarz-komunalny [dost�p: 20.04.2020]. Cmen tarz komunalny w�Bochni jest po�o�ony na terenie tzw. G�ry Salomona i�za�o�ony zosta� 5 listopada 1787 roku. Jest jednym z�najstarszych cmentarzy w�Polsce. Cz�� wojskow� z�okresu I�wojny �wiatowej za�o�ono w�1916 roku. Wykonywali go g��wnie je�cy rosyjscy pod kierownictwem ppor. Mieczys�awa von Wyszy�skiego. 5.1. Cmentarz �o�nierski w�krajobrazie prowizorycznych cmentarzyk�w. W�pierwszej fazie wznoszenia cmentarzy pojawi�a si� tak�e idea, by nowe za�o�enia tworzy� tam, gdzie toczy�a si� bitwa, gdzie groby mia�y by� jej widomym �ladem, �wiadkiem wydarze�. By wskaza�, kt�re cmentarze najlepiej wkomponowano w�krajobraz, trzeba najpierw zdefiniowa� gdzie najch�tniej je lokalizowano. Upraszczaj�c, wznoszono je w przestrzeniach otwartych, cz�ciowo otwartych lub zamkni�tych. Do pierwszych zaliczam pola uprawne, ��ki i�niezalesione wzg�rza, do drugich niewielkie, rzadkie zagajniki. Przestrzeni� zamkni�t� b�d� �r�dle�ne polany, gdzie r�wnie� lokowano cmentarze. I�drugi podzia� na tereny p�askie, lekko pochy�e, stoki wzg�rz i�same wzg�rza. O�krajobrazie w�miniskali mo�na r�wnie� m�wi� w�odniesieniu do miejsc, w�kt�rych sta�y ju� kapliczki przydro�ne, cz�sto w�otoczeniu starych drzew6. Pewien problem w�dzisiejszym klasyfikowaniu cmentarzy samodzielnych pojawia si� w�przypadkach, gdy znacznie zmieni�a si� szata ro�linna im towarzysz�ca, co w�istotny spos�b mo�e zatrze� pierwotne za�o�enia kompozycyjne tw�rc�w. St�d, w�moim przekonaniu, jak�kolwiek kategoryzacj�, w�odniesieniu do wi�kszo�ci obiekt�w, mo�na przeprowadza� g��wnie w�oparciu o�dokumentacj� projektow� i�fotograficzn� z�lat I�wojny �wiatowej. Do cmentarzy zrealizowanych w�przestrzeniach otwartych (po�r�d p�l i�na �a-godnych stokach) zaliczy�em: 333 w�Cichawie, 337 w�Grabinie, trzy po�o�one blisko siebie cmentarze 305, 306, 307 w���kcie Dolnej oraz 338 w�Nieprze�ni. Pierwszy z�nich ju� opisywa�em dodam wi�c tylko, �e jest to jeden z�bardziej malowniczo po�o�onych cmentarzy. Po�r�d, po horyzont ci�gn�cych si�, p�l uprawnych jedynym punktem, kt�ry rzuca si� w�oczy jest samotna, okaza�a lipa, wskazuj�ca w�a�nie to miejsce. Cmentarz w�Grabinie usytuowany jest na poziomym plateau wtopionym w�lekki stok w�r�d p�l, na skraju ma�ego zagajnika. W�lecie, id�c w�g�r� poln� drog� nie od razu go dostrzegamy, gdy� zas�oni�ty jest ro�linami uprawnymi i�krzewami. Jesieni� za�o�enie ukazuje si� szybciej, a�bia�a �wie�yczka� �ciany pomnikowej odcina si� od z�otego t�a rosn�cych za ni� krzew�w. Odwraca-j�c si� w�kierunku po�udniowym zobaczymy szerok� panoram� p�l i�zalesionych pag�rk�w. Trzy blisko siebie le��ce �r�dpolne cmentarze nr�305, 306 i�307 w���kcie Dolnej s� �wiadectwem stoczonych tu bardzo ci�kich walk, zw�aszcza przez 47.�RDP. Niewielki teren, pe�en jar�w i�ma�ych zagajnik�w kosztowa� �ycie wielu �o�nierzy walcz�cych armii. Na trzech cmentarzach w���kcie Dolnej pochowani s� tylko �o�nierze niemieccy, w�liczbie 291, polegli 6, 7 i�12 grudnia 1914. Obiekty s� nie U. Forczek-Brataniec, M. Brataniec, Cmentarze I�wojny �wiatowej pomnik rozproszony w�krajobrazie, [w:] Materia�y z�konferencji naukowej �Znaki pami�ci�, Gorlice, 27.10.2007�, s.�77�84. Autorzy przyj�li bardziej rozbudowane konfiguracje usytuowania cmentarzy �o�nierskich w�krajobrazie. Ustalili trzy g��wne przedzia�y: na otwart� przestrze�, skraj lasu i�las. W�ich ramach dokonali kolejnego podzia�u na szczyt wzg�rza, stok wzg�rza i�dolin�. Powsta�o tym sposobem 9 r�nych wariant�w usytuowania cmentarzy w�krajobrazie. tylko po�o�one blisko siebie, ale ich plany i�oprawa architektoniczna tak�e bardzo podobne. Wkomponowane w�lekko opadaj�cy teren tworz� ciekaw�, cho� ma�o widoczn�, po�r�d ro�lin uprawnych, grup�, akcentowan� dwoma okaza�ymi d�bami (305, 307). Zagro�ony jest najmniejszy cmentarzyk 307, kt�ry w�porze wczesnej jesieni praktycznie ca�kowicie ginie w�napieraj�cej na� kukurydzy. Dzi�ki temu, �e cmentarze s� po�o�one na niewielkiej pochy�o�ci, w�krajobrazie otwartym, w�a�ciwie z�ka�dego z�nich otwiera si� szeroki widok na szczyty Beskidu Wyspowego. Trzeba wreszcie doda�, �e tu realizowano koncepcj� �cis�ego powi�zania wznoszonych cmentarzy z�rzeczywistym polem bitwy, w�kt�rej stawa�y si� one �wiadectwem zmaga� i�po�wi�cenia �ycia walcz�cych �o�nierzy7. Cmentarz 338 w�Nieprze�ni, po�o�ony wysoko nad drog� relacji Grabina-Zawada, poni�ej szczytu wzg�rza, zwanego przez mieszka�c�w Turkawk�, w�krajobrazie otwartym z�szerok� panoram� w�kierunku p�nocnym. Prawdopodobnie zaraz po wojnie by� dobrze widoczny z�wymienionej wy�ej drogi. Dzisiaj ginie w�otaczaj�cych go drzewach. Cmentarze, zak�adane na polanach le�nych lub w�niewielkich zagajnikach to: Rajbrot-Koby�a 300, Kr�l�wka 308, Leszczyna 310, Wola Nieszkowska 340 i�Droginia 371. Na fotografii (w�okresie budowy) cmentarza w�Rajbrocie-Kobyle po�o�onego na p�nocnym stoku wzg�rza 613 Koby�a, widzimy spor� dzia�k�, po lewej stronie biegnie droga le�na, po prawej wida� �any zb�. Z�trzech stron otacza dzia�k� las a�teren opada w�kierunku p�nocnym. W�obrysie cmentarza stoj� dwa wysokie krzy�e, widoczne s� mogi�y i�troch� krzew�w8. Mo�na za�o�y�, �e cmentarz mia� by� usytuowany na du�ej polanie bukowego lasu, z�kt�rej p�nocnego boku otwiera� si� widok na ni�ej po�o�one tereny. Nie mo�na wykluczy�, �e i�cmentarz m�g� by� tak�e z�tych teren�w widoczny. Po stu latach las rozr�s� si� znacznie i�teraz obiekt ten mo�na zaliczy� do cmentarzy le�nych. Na polu grobowym ro�nie kilka drzew li�ciastych, a�ca�o�� pokrywa bujna, niska ziele� (trawy, paprocie, kwiaty polne). Jest malowniczy i�nieco tajemniczy, ale mocno schowany w�lesie. Bardzo podobny los spotka� cmentarz w�Drogini. Po�o�ony na du�ej polanie, na stoku wzg�rza Tuleja, by� widoczny z�daleka, dzisiaj ca�kowicie zakry� go otaczaj�cy las. Nie odnalaz�em �adnych zdj�� z�okresu budowy cmentarza 340 w�Woli Nieszkowskiej, na p�nocno-wschodnim stoku wzg�rza Wichras, 7 Na cmentarzu 306, ju� po wojnie, postawione s� przez rodziny poleg�ych dwa pomniki w�formie wysokich granitowych prostopad�o�cian�w. Jeden wystawi� ojciec dw�ch syn�w Adolfa (20 lat) i�Richarda (19 lat) Cuny, kt�rzy polegli 6 grudnia 1914 roku. Na drugim pomniku inskrypcja tekstowa. 8 Cmentarz 338 w Nieprze�ni za�o�ono w miejscu kr�tkiej potyczki, w kt�rej Austro-W� gry ponios�y znaczne straty. Cmentarze na Kobyle 300 i�w�Rajbrocie 303 to tak�e obiek ty zwi�zane z�miejscami ci�kich walk. Wzg�rze Koby�a przechodzi�o kilkakrotnie z�r�k do r�k a�na tych cmentarzach jest pochowanych blisko 200 �o�nierzy z�47.R.D.P., ponad 150�austro-w�gierskich i�niemal 420 Rosjan. 5.1. Cmentarz �o�nierski w�krajobrazie ale jego dzisiejszy stan dok�adnie odpowiada opisanemu wy�ej obiektowi na Kobyle. Dwa bardzo du�e cmentarze w�Kr�l�wce i�Leszczynie powsta�e � podobnie jak te w���kcie Dolnej � w�miejscach zaci�tych walk, maj� nieco zbli�on� lokalizacj�. Usytuowane s� na �agodnych stokach wzniesie�. S�dz�c z�fotografii z�okresu budowy obydwa za�o�ono w�dosy� rzadkich laskach iglastych (sosnowych?), w�kt�rych wykarczowano dodatkow� przestrze� dla pola grobowego9. Poniewa� obydwa mia�y bogat� opraw� architektoniczn�, przeto wysokie artefakty na obydwu (kaplica, wysoki kamienny krzy�) widoczne by�y dobrze na tle mocnej zieleni drzew iglastych. Kolejny raz zrealizowano koncepcj� usytuowania cmentarza na stoku, mocnego przerzedzenia szaty le�nej, otwarcia perspektywy na ni�ej le��ce tereny i�szerok� panoram� wzg�rz w�my�l zasady �widzie� i�by� widzianym�10. Oczywi�cie przez dziesi�tki lat ziele� wysoka zmieni�a charakter cmentarzy z�p�otwartych w�zamkni�te (le�ne), a�zagajniki iglaste przeistoczy�y si� w lasy mieszane z przewag� drzew li�ciastych. Skraj lasu jest miejscem lokalizacji cmentarzy w�Rajbrocie (303) i�S�upii (360). Pierwszy usytuowany blisko drogi Much�wka-Rajbrot, na lekkim stoku przy lesie, drugi na skraju lasu, pod szczytem wzg�rza. Cmentarz w�Rajbrocie jest jednym z�najbardziej warto�ciowych za�o�e� na opisywanym obszarze zar�wno pod wzgl�dem artystycznym, jak te� ze wzgl�du na bardzo trafny wyb�r miejsca w�zastanym krajobrazie. Prezentuje si� bardzo malowniczo od strony wspomnianej wy�ej drogi, a�stoj�c przed jego bram� i�patrz�c na wsch�d widzimy wij�c� si� po�r�d p�l drog�, ma�e k�py drzew mi�dzy nimi oraz ci�g niewysokich, zalesionych wzg�rz zamykaj�cych widnokr�g. Pierwotne za�o�enia projektowe s� czytelne do dzisiaj11. Ciekawym pomys�em by�o usytuowanie cmentarza w�S�upii. Wysoka kamienna piramida, wysuni�ta przed cmentarz widoczna by�a z�daleka. Jednocze�nie z�poziomu piramidy roztacza� si� szeroki widok na Kostrz� i�Beskid Wyspowy. Dzisiaj cmentarz ginie w�zagajniku, a�piramid� dostrzega si� w�r�d drzew dopiero 9 Ibidem, s.�359, Kr�l�wka; s.�357, Leszczyna, s.�357; NAK, WUOngwOK jedn. 29/275/0/ /62. 10 U. Forczek-Brataniec, M. Brataniec, Studium powi�za� widokowych cmentarzy I�wojny �wiatowej jako narz�dzia ochrony ich ekspozycji, na przyk�adzie obiekt�w zlokalizowanych w Dolinie S�k�wki, [w:] Materia�y z�konferencji �Znaki Pami�ci III�� �ladami I�wojny �wia towej�, s.�54�61. Na badanym przez autor�w terenie Doliny S�k�wki szereg cmentarzy komponowany by� w�powi�zaniu wzrokowym z�innymi, tworz�c co� na kszta�t siatki. Z�jednego cmentarza mo�na by�o zobaczy� jeden lub kilka innych po�o�onych w�okoli cy. Na badanym przeze mnie terenie tego typu powi�zanie wzrokowe mog�o wyst�powa� mi�dzy cmentarzami w���kcie Dolnej, Kr�l�wce, Leszczynie i���kcie G�rnej oraz mi�dzy cmentarzami w�Starej Wsi-Golc�wce i�Limanowej-Jab�o�cu, cho� nale�a�oby przeprowa dzi� studia krajobrazowo topograficzne w�po��czeniu z�analiz� map. 11 Ze wzgl�du na wyj�tkowe po�o�enie, warto�ci artystyczne i�malowniczo�� ca�o�ci ten w�a �nie cmentarz wybra�em na ok�adk� ksi��ki. 5.1. Cmentarz �o�nierski w�krajobrazie z�bardzo bliska. Jedyne co zosta�o z�wizji projektanta, to � po wyj�ciu z�lasu � mo�liwo�� ogl�dania tego samego krajobrazu co 100 lat temu. Pisz�c o�poszukiwaniu w�a�ciwej ekspozycji cmentarzy i�ich miejsca w�krajobrazie nie mo�na zapomnie� o�kompleksie cmentarnym w�Charzewicach, w�sk�ad kt�rego wchodz� dwie samodzielne mogi�y (288, 289) i�du�y, rozbudowany cmentarz (290). Kompleks ten jest kolejnym przyk�adem upami�tnienia walk w�miejscu ich przebiegu, odtwarzaj�cym tras� ataku. To kolejny cmentarz typu le�nego, kt�ry pierwotnie wpisany by� w�szrok�,�czyteln� przecink� le�n�. Poniewa� usytuowany jest na dosy� stromym stoku, a�jego bardzo wysoki pomnik stoi w�najwy�szej cz�ci, zaraz po wybudowaniu by� on zapewne widoczny z�drogi Jurk�w Melsztyn. W�2018 roku, w�czasie zbierania materia��w do ksi��ki ani pomnik, ani cmentarz z�tej drogi widoczne nie by�y. Jednym z�najwy�ej, a�na pewno najpi�kniej po�o�onym obiektem jest cmentarz 336 w�Gierczykach. Jest on niewielki i�usytuowany na szczycie wzg�rza widokowego, kt�re w�czasie walk stanowi�o doskona�y punkt obserwacyjny, b�d�c z�tego powodu wa�nym miejscem strategicznym dla obu walcz�cych stron. Ze wzg�rza i�spod cmentarza rozci�ga si� szeroka panorama na dolin� Raby, Pog�rze Boche�skie, a�przy dobrej widoczno�ci tak�e na Tatry. Inne cmentarze, po�o�one najwy�ej na szczytach lub tu� pod nimi, le�� w�Okr�gu X. Mo�na kolejno wymieni�: Kamionk� Ma��-Or��wk� 357, Jaworzn� 359, Star� Wie�-Golc�w 369 i�Wi�niow� 373. Wszystkie usytuowane z�dala od osiedli, blisko las�w lub w�nich (Wi�niowa), pod szczytami wzg�rz, zapewne kiedy� by�y tak�e widoczne z�ni�ej po�o�onych dr�g. Trud doj�cia do nich nagrodzony jest mo�liwo�ci� podziwiania wspania�ych widok�w. Mo�na chwali� ich projektant�w za doskona�y wyb�r miejsc dla poch�wku poleg�ych, ale tak�e doceni� wysi�ek, do jakiego zmuszani byli walcz�cy �o�nierze w�tych g�rskich, ekstremalnych zimowych warunkach. Nie wymieni�em g��wnego za�o�enia cmentarnego 368 Limanowa-Jab�oniec. Jest to cmentarz po�o�ony wyj�tkowo na grzbiecie wzniesienia, po obydwu jego stronach (pisa�em o�nim wcze�niej wystarczaj�co du�o). Z�punktu analizy krajobrazu znowu mo�na konkludowa�, �e pomys� takiej lokalizacji by� trafiony, �e widoki w�kierunku po�udniowo-zachodnim na odleg�e wzg�rza dostarczaj� wielu pozytywnych wra�e�, �e wkr�tce po sko�czeniu budowy cmentarz, a�zw�aszcza jego czerwona kopu�a widoczna by�a z�daleka, �e z�tarasu widokowego widoczne by�y zabudowania Limanowej, a�w�drug� stron� g�rowa� nad tarasem postument zako�czony krzy�em. Ale wszystko zgin�o w�koronach drzew. Tu na chwil� wr�c� do jednego z�punkt�w wytycznych MW, �by wyr�ni� cmentarze, nad kt�rymi b�dzie utrzymana opieka oraz te, kt�re b�d� pozostawione same sobie�. Ot� wydaje si�, �e prawie wszystkie wy�ej wymienione (z�wyj�tkiem 357 i�368) mo�na zaliczy� do drugiej grupy, cho�by ze wzgl�du na ich usytuowanie. Podsumowuj�c. W�terenie otwartym zachowa�y si� cmentarze 5.1. Cmentarz �o�nierski w�krajobrazie w���kcie Dolnej, Cichawie, Grabinie i�Gierczykach. Za�o�enie w�Nieprze�ni tak�e cz�ciowo zakry� rosn�cy dooko�a zagajnik. Projektowane na p� otwartych polanach, czy rzadkich laskach zamieni�y si� w�cmentarze le�ne (Rajbrot-Koby�a, Leszczyna, Kr�l�wka, Wola Nieszkowska, Droginia) Zachowa� si� jeden cmentarz wzniesiony na skraju lasu, kt�rego ten nie wch�on��. To cmentarz 303 w�Rajbrocie. Wi�kszo�� samodzielnych obiekt�w w�Okr�gach IX i�X wzniesiono na stokach lub w�pobli�u szczyt�w wzg�rz. Dzisiaj cmentarze mo�na podzieli� na trzy kategorie: usytuowane w�obr�bie za�o�e� cywilnych, za�o�one na terenach otwartych (pola, ��ki) i�otoczone ze wszystkich stron lasem (le�ne). O�ile w�przypadku niekt�rych du�ych cmentarzy pierwotne koncepcje prze-strzenno-krajobrazowe tw�rc�w zosta�y zatarte przez nadmierny wzrost otaczaj�cej je szaty ro�linnej�� szczeg�lnie drzew�� o�tyle w�wersji widzianej oczami tw�rc�w, prawie w�niezmienionej formie, przetrwa�y ma�e cmentarze i�cmentarzyki zak�adane przy kaplicach i�kapliczkach przydro�nych. Chcia�bym jeszcze wspomnie� o�niewielkim cmentarzu w�Nowym S�czu-Zabe�czu (351) nie ze wzgl�du na walory artystyczne czy krajobrazowe, ale na specyfik� tego miejsca. Po�o�ony na uboczu, mimo dokonanych, niekorzystnych zmian w�jego uk�adzie i�nie najlepszego stanu robi, mo�e ze wzgl�du na zachowany drzewostan, du�e wra�enie. Rozdzia� 6 6.1. Czas destrukcji W�drugiej po�owie 1918 roku wi�kszo�� cmentarzy zosta�a zbudowana, na niekt�rych trwa�y jeszcze prace uzupe�niaj�ce. Ale ju� w�kwietniu tego roku Dow�dztwo Wojskowe w�Krakowie (Oddzia� ds. Grob�w Wojennych) skierowa�o pismo do C.K.�Prezydium Urz�du Namiestnikowskiego we Lwowie w�sprawie zniszczenia za�o�e� cmentarnych. Czytamy w�nim, �e Oddzia� Uprz�tania P� Bitewnych nr�IX w�Wi�niczu zg�osi� nast�puj�ce z�o�liwe uszkodzenia: na cmentarzu wojennym w�Or��wce, przy bramie wej�ciowej, zosta�a u�amana �rodkowa podp�rka betonowego krzy�a. W�kaplicy na cmentarzu wojennym w�Jab�o�cu okna od przedniej strony oraz przeszklenia w�drzwiach od strony cmentarza zosta�y rozbite. Herb na pomniku hrabiego Thuna-Hohensteina oraz tablic� z�inskrypcj� wielokrotnie powa�nie uszkodzono przez rzucanie kamieniami. Na cmentarzu wojennym w�Golczowie [Golcowie�� J.S.] gwa�townym szarpni�ciem wyrwano furtk� wej�ciow� z�zawias�w, wybito os�on� zamka i�uszkodzono s�upki. OUPB nr�VIII w�Brzesku tak�e odnotowa�, �e �na cmentarzu w�D�bnie przewr�cono liczne kamienne coko�y�. Na terenie OUPB nr�VI w�Tuchowie uszkodzono marmurowe tablice z�inskrypcjami na cmentarzu 163 (w�Tuchowie). Z�cmentarzy 191, 192, 193 (w�Lubczy Szczepanowskiej) ukradziono paliki podtrzymuj�ce drzewka. Wyj�tkowo przygn�biaj�ce by�y doniesienia, �e: wiele cmentarzy, w�szczeg�lno�ci du�y cmentarz wojenny w�Limanowej, zosta�o zanieczyszczonych niezliczonymi odchodami ludzkimi, pozostawionymi zw�aszcza przy pomnikach oraz na �cie�kach1. Wojna si� sko�czy�a. W�ci�gu dw�ch lat (1919�1921) pa�stwo polskie podpisa�o traktaty pokojowe z�Niemcami, Austri�, W�grami i�Rosj� Radzieck�. Wszystkie zobowi�zywa�y Polsk� do opieki nad grobami wojennymi po�o�onymi na jej terytorium, prowadzenia ewidencji poleg�ych, grob�w i�cmentarzy, dostarczania wykaz�w zmar�ych zainteresowanym pa�stwom. 3 listopada 1918 roku powsta� Oddzia� Grob�w Wojennych dzia�aj�cy przy Polskiej Komendzie Wojskowej NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/17, s.�266�268. w�Krakowie, za� w�1919 r. utworzono, przy Ministerstwie Spraw Wojskowych, G��wny Urz�d Opieki nad Grobami Wojennymi. Jego fili� w�Krakowie by� Wojskowy Urz�d Opieki nad Grobami Wojennymi z�siedzib� przy ul.��w.�Marka 35. W�jego kompetencjach znalaz�y si�: prowadzenie centralnego katastru poleg�ych i�cmentarzy, sprawdzanie identyczno�ci zw�ok, wystawianie metryk zgon�w, a�tak�e konserwowanie i�ko�czenie budowy cmentarzy poleg�ych po 1918 roku. Urz�d Opieki nad Grobami Wojennymi w�1920 roku przeprowadzi� weryfikacj� istniej�cych cmentarzy �o�nierskich, ich stanu oraz informacji o�poleg�ych. Pod-j�to r�wnie� pewne prace remontowe2. Urz�d przechodzi� wiele reorganizacji a�sprawy grob�w wojennych znalaz�y si� ostatecznie w�Ministerstwie Spraw Wewn�trznych, za� Referat przej�� Wydzia� Komunikacyjno-Budowlany Urz�du Wojew�dzkiego w�Krakowie. Trwa�y konserwacje cmentarzy, uroczy�cie obchodzono na cmentarzach �wi�to Zmar�ych, kultywowano tradycje legionowe3. Pomimo to doniesienia o�kolejnych zniszczeniach na cmentarzach austro-w�gierskich p�yn�y nadal. Dokonywali ich ludzie, ale i�czynniki atmosferyczne. Do Urz�du Opieki nad Grobami Wojennymi w�Krakowie wp�yn�o pismo z�Posterunku Policji Pa�stwowej w�Limanowej, datowane na 6.10.1920�r., informuj�ce o�dokonaniu kradzie�y kamienia z�cmentarza wojskowego w�Starej Wsi. J�zef Kuna lat 47, zam. w�Starej wsi rozebra� w�kilku miejscach szkarp� murowan� stanowi�c� ogrodzenie na cmentarzu wojskowym w�Starej wsi �Jab�o�cu� i�kamienie z�tego muru przewi�z� do domu i�wymurowa� z�nich fundament pod domem mieszkalnym4. Oficer Ewidencyjny w�Limanowej z�Powiatowej Komendy Uzupe�nie� w�Nowym S�czu, 9 wrze�nia 1920 roku z�o�y� meldunek w�Dow�dztwie Okr�gu Generalnego (Oddzia� X) w�Krakowie, opieraj�c si� na doniesieniu Policji Pa�stwowej w�Skrzydlnej, �e cmentarz w�Szczyrzycu zosta� na skutek ulewnych deszczy tak podmulonym, �e przy kolejnych ulewach mo�e �atwo ulec zniszczeniu5. Co ciekawsze uszkodzenia te zosta�y dostrze�one przez referenta por. Jana Guzowskiego i�przez niego opisane w�raporcie z�objazdu s�u�bowego po powiatach Nowy S�cz, Gorlice, Tarn�w ju� 28 czerwca 1920�r. Napisa� on, �e w�Szczyrzycu mur podmyty i�usuwa si�, zarz�dzona naprawa przez nadz�r budowl.-kwater. w�Nowym S�czu, w�porozumieniu z�zarz�dem klasztoru O.O.�Cysters�w, na koszt Z.B.W. w�Krakowie. Natomiast ocena cmentarzy w�powiecie Nowy S�cz wypad�a pozytywnie: Cmentarze wojskowe w�stanie dobrym, budowa solidna, przewa�nie kamie� spajany cementem, groby i��cie�ki przewa�nie zaro�ni�te traw�6. 2 J.�Schubert, Austriackie cmentarze�, op. cit., s.�33, 34. 3 K.�Gardu�a, L.�Og�rek, op. cit., s.�52, 53. 4 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/25, s.�1137�1139. 5 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/25, s.�1023. 6 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/25, s.�1661. 6.1. Czas destrukcji Doniesienia o�zniszczeniach i�zaniedbaniach na cmentarzach �o�nierskich na terenie Okr�gu Generalnego w�Krakowie dociera�y z�r�nych miejscowo�ci (np.�z�Lubczy Szczepanowskiej, Wadowic czy �ywca)7, co znalaz�o odbicie w�pi�mie Ministerstwa Spraw Wojskowych, Sekcji Wyzna� Niekatolickich i�Opieki nad Grobami Wojennymi do Dow�dztwa Okr�gu Generalnego w�Krakowie z�dnia 30�lipca 1920�r. w�sprawie uporz�dkowania cmentarzy wojennych, w�kt�rym stwierdzono, �e �jeszcze w�tym roku zniszczone mogi�y wojenne musz� by� uporz�dkowane i�zaopatrzone w�krzy�e, cmentarze za� ogrodzone�. Nakazano r�wnie�, by w�ci�gu 15 dni dostarczy� informacj�, jakie cmentarze i�ile mogi� nale�y uporz�dkowa�, ile og�em nale�y sporz�dzi� nowych krzy�y i�tablic8. Z�po�owy roku 1921 zachowa�o si� pismo Dow�dztwa Okr�gu Generalnego w�Warszawie dotycz�ce zniszcze� na cmentarzach. Czytamy w�nim: niszczenie grob�w wojennych tak z�wojny europejskiej, jak polskiej przybra�o rozmiary zastraszaj�ce. Z�raport�w Urz�du Opieki nad Grobami Wojennymi przy D. O.�Gen. W. dowiaduj� si�, �e 50% grob�w na terenie D. O.Gen. W. uleg�o dewastacji. Przede wszystkiem padaj� ofiar� krzy�e, rozkradane przez ludno�� na opa�. Przykre fakty wy�ej wymienione wyrabiaj� nam ujemn� opini� za granic�, szczeg�lnie za� s� wyzyskiwane przez pa�stwo niemieckie, kt�re zostawi�o nam cmentarze we wzorowym porz�dku [�]9. Informacje o�aktach wandalizmu i�bezczeszczeniu cmentarzy Wielkiej Wojny odnotowano w�prasie Przemy�la i�Lwowa. Na terenie Ma�opolski Wschodniej dosz�y jeszcze animozje narodowo�ciowe. Rusini niszczyli cmentarze i�groby polskie i�niemieckie, utrzymuj�c w�dobrym stanie w�asne z�lat 1918�1919. Niekt�re cmentarze wiejskie ko�o Lwowa zosta�y tak zniszczone, �e trzeba je by�o zlikwidowa� i�skomasowa�10. Do opieki nad grobami wojennymi w��czono r�wnie� organizacje spo�eczne, takie jak zawi�zany w�1920 roku Polski �a�obny Krzy�, kt�ry kilka lat p�niej przybra� nazw� Polskie Towarzystwo Opieki nad Grobami Bohater�w. W�Ma�opolsce Wschodniej, zw�aszcza za� w�wojew�dztwie lwowskim o�ywion� dzia�alno�� prowadzi�o towarzystwo pod nazw� Stra� Mogi� Bohater�w Polskich. 7 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/27, s.�429; w�Lubczy Szczepanowskiej niszczone by�o ogrodzenie, cmentarza, a�wewn�trz wypasane by�o byd�o. Przewidywano zatrudnienie dozorcy; jedn. 29/275/0/-/26, s.�1047, w�Wadowicach na cmentarzu wojskowym by�o blisko 4000 grob�w cmentarz nie by� ogrodzony, co tak�e umo�liwia�o wchodzenie na jego teren byd�a, kt�re niszczy�o r�wnie� same groby; jedn. 29/275/0/-/27, s.�406; tak�e Dow�dztwo Garnizonu w��ywcu 27.08.1921�r. stwierdza�o, �e na tutejszym cmentarzu znajduje si� przesz�o 100 grob�w wojennych z�czas�w austriackich, w�tym 27 polskich, groby austriackie s� zupe�nie zaniedbane, zakl�s�e i�zr�wnane z�ziemi�. Brak masy krzy�y i�tablic z�napisami oraz napisy na tablicach z�arte przez rdz�. 8 NAK.�WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/25, s.�837. 9 Ibidem, s.�829. 10 J.�Schubert, Austriackie cmentarze�, s.�34, 35. Pa�stwo polskie w�kwestiach cmentarnictwa wojskowego dzia�a�o zar�wno wewn�trz, jak i podpisuj�c dalsze umowy mi�dzynarodowe. W�1933 roku przygotowano ustaw� o�grobach i�cmentarzach wojennych, trzy lata p�niej Minister Spraw Wewn�trznych wyda� rozporz�dzenie, przewiduj�ce mo�liwo�� jakichkolwiek zmian budowlanych na cmentarzach wojennych tylko za zgod� wojewody. Kolejny istotny krok w�porz�dkowaniu organizacji na cmentarzach wojennych nast�pi� w�po�owie lat trzydziestych, kiedy to Ministerstwo Wyzna� Religijnych i�O�wiecenia Publicznego ustanowi�o zakaz chowania zw�ok os�b cywilnych na cmentarzach wojennych i�kwaterach wojennych cmentarzy miejscowych. Je�li za� chodzi o�dzia�ania na forum mi�dzynarodowym Polska parafowa�a w�1929 roku I�konwencj� Genewsk� zwi�zan� z�traktowaniem je�c�w wojennych, w�tym r�wnie� kwestie poch�wk�w. Dwadzie�cia lat p�niej zast�piono j� II Konwencj�, w�kt�rej sprawy grobownictwa wojennego znalaz�y si� tak�e na poczesnym miejscu11. Pomimo stara� pa�stwa, w�tym wojska oraz towarzystw spo�ecznych, cmentarze wojenne z�okresu I�wojny �wiatowej nie by�y � przez cz�� spo�ecze�stwa�� uznawane. Zmieni� si� ich status: przesta�y by� symbolem m�stwa, po�wi�cenia i�czczenia bohater�w � sta�y si� tylko miejscem wiecznego spoczynku �o�nierzy dawnych armii zaborczych. Jakby zapomniano, �e w�tych armiach walczy�o i�poleg�o tak�e wielu Polak�w. Bli�sze by�y cmentarze, na kt�rych pochowano legionist�w, obro�c�w Lwowa i�Przemy�la czy te� �o�nierzy polskich poleg�ych w�walkach z�bolszewikami. Te z�okresu austriackiego by�y zaniedbane i�opuszczone, a�nawet niszczone czy bezczeszczone. Wiele z�nich, po�o�onych w�lasach, na odleg�ych polach zarasta�o, mogi�y si� zapada�y, przyroda tak�e przyczynia�a si� do dzie�a zniszczenia. Tam gdzie g��wnym materia�em by�o drewno destrukcja post�powa�y znacznie szybciej. Informacje dotycz�ce los�w cmentarzy w�czasie II wojny �wiatowej s� znikome. Tam, gdzie spoczywali �o�nierze niemieccy, Wehrmacht prowadzi� drobne prace konserwacyjne czy remontowe (w�G�adyszowie znajdowa�a si� tabliczka informacyjna o�przeprowadzonych tam w�latach 1941�1942 pracach remontowych)12. Na kilku cmentarzach austro-w�gierskich pochowano tak�e �o�nierzy niemieckich (Rozdziele, Nowy Wi�nicz). Jednocze�nie wraz z�niszczeniem cywilnych cmentarzy �ydowskich okupanci zdewastowali po�o�one na niekt�rych z�nich kwatery lub pojedyncze groby �o�nierzy �yd�w, z�czas�w Wielkiej Wojny. Taki los spotka� pojedyncz� macew� �o�niersk� w�My�lenicach, wi�kszo�� grob�w �o�nierzy �yd�w w�Nowym S�czu, mogi�y w�Bieczu, Ja�le, Gorlicach, O�pinach i�Tuchowie. Mo�na si� zastanawia�, co powstrzyma�o Niemc�w przed zniszczeniem jedynego 11 Ibidem. 12 K.�Gardu�a, L.�Og�rek, op. cit., s. 53; autorzy prowadz�c prace w�terenie tak�e uzyskali pewne informacje kt�re mog�y �wiadczy� o�prowadzeniu przez Niemc�w prac konserwa cyjnych w�latach 1940�1942. 6.2. Ku lepszemu 125 samodzielnego cmentarza �o�nierzy wyznania moj�eszowego nr�293 w�Zakliczynie czy kwater �o�nierskich na cmentarzach cywilnych w�Bochni i�Brzesku Na kilku cmentarzach austro-w�gierskich spocz�li r�wnie� �o�nierze polscy z�1939 roku (Bochnia, Mszana Dolna, Nowy S�cz) rosyjscy z�Armii Czerwonej z�lat 1944�1945 (Limanowa-Jab�oniec, Wieliczka, Por�bka Uszewska), milicjanci i�pracownicy UB (Limanowa, Brzesko)13. Praktycznie do lat sze��dziesi�tych dwudziestego wieku cmentarze Wielkiej Wojny pozostawa�y w�zapomnieniu. Niszczono tablice inskrypcyjne w�j�zyku niemieckim, a�nied�ugo po wojnie nawet zacierano cementem napisy niemieckie na betonowych drogowskazach informacyjnych14. 6.2. Ku lepszemu Pod koniec lat sze��dziesi�tych wszcz�to, z�du�ym udzia�em spo�ecznik�w, pierwsze prace konserwatorskie. Dzi�ki Oddzia�owi PTTK w�Gorlicach odnowiono kilka cmentarzy projektu Du�ana Jurkovi�a. Wtedy te� przeprowadzono pierwsze remonty (Prze��cz Ma�ostowska, Beskidek, Wirchne). Kwatery �o�nierskie na cmentarzach cywilnych wzi�a w�opiek� m�odzie� szkolna15. W�latach 1976�1978 studenci z�ko�a Przewodnik�w Beskidzkich z�Lublina opracowali wst�pne inwentaryzacje nekropoli wojennych okolic Gorlic. W�latach 70. i�80. przeprowadzono dalsze remonty z�funduszy gminnych (Limanowa, Limanowa-Jab�oniec, Golc�w, Bogoniowice, Olszyny). W�dawnym wojew�dztwie nowos�deckim za�o�ono, w�tych latach, wielu obiektom karty konserwatorskie. Warto tak�e odnotowa� zainteresowanie nekropoliami �o�nierskimi przez Mi�dzyresortow� Komisj� ds.�Cmentarzy Zabytkowych, kt�ra zajmowa�a si� ewidencj� cmentarzy. Od roku 1984 intensywnie zacz�� dzia�a� w�Polsce �Austriacki Czarny Krzy�� (�ssterreichisches Schwarzes Kreuz), organizacja spo�eczna, opiekuj�ca si� w�ca�ej Europie mogi�ami �o�nierzy austro-w�gierskich z�lat I�wojny �wiatowej oraz miejscami pami�ci z�lat II wojny �wiatowej w�Austrii. Z�funduszy tej organizacji, w�1987 roku, zrealizowano ca�kowity remont dw�ch du�ych cmentarzy w�Przemy�lu. Przedstawiciele �Czarnego Krzy�a� wielokro� odwiedzali i�odwiedzaj� nadal cmentarze w�tych miejscach, gdzie walczyli �o�nierze Monarchii Naddunajskiej (od Lubelszczyzny, po Beskidy). Organizacja ta uczestniczy�a r�wnie� w�remoncie cmentarzy w�Krempnej (1991) i�Kamionce Ma�ej-Or��wce (1992). W�roku 1980 w�rejestrze zabytk�w znalaz� si� cmentarz na Rotundzie, co �wiadczy�o o�dostrze�eniu warto�ci artystycznych zwi�zanych z obiektem, a�zarazem niejako wymusza�o podj�cie dzia�a� konserwatorskich16. Od tego czasu 13 J.�Schubert, Austriackie cmentarze�, s.�35, 36. 14 K.�Gardu�a, L.�Og�rek, op. cit., s.�53. 15 Ibidem, s.�55. 16 Ibidem. chyba wszystkie cmentarze z�Wielkiej Wojny znalaz�y si� albo w�Wojew�dzkich Rejestrach Zabytk�w Nieruchomych albo w�Wojew�dzkiej lub Gminnej Ewidencji Zabytk�w. Nie spos�b w�tak kr�tkim materiale odnotowa� wszystkie wydarzenia zwi�zane z�cmentarzami �o�nierskimi na przestrzeni ostatnich kilkudziesi�ciu lat. Mo�na tylko powiedzie�, �e od ko�ca lat osiemdziesi�tych XX wieku zainteresowanie histori� I�wojny �wiatowej i�samymi cmentarzami, powsta�ymi w�jej wyniku, znacznie wzros�o zar�wno w�r�d turyst�w, spo�ecznik�w, jak i naukowc�w i�konserwator�w zabytk�w. Odremontowano dziesi�tki cmentarzy (nie zawsze trafnie), zorganizowano szlaki turystyczne z�nimi zwi�zane, od pocz�tku lat dziewi��dziesi�tych ukaza�o si� mn�stwo artyku��w i�ksi��ek na temat cmentarzy, odby�o si� wiele konferencji naukowych z�nimi zwi�zanych. Informacje o�wszystkich cmentarzach �o�nierskich mo�na znale�� w�Internecie17. Na badanym obszarze pierwsze remonty mia�y miejsce na pocz�tku lat osiemdziesi�tych (1981). Znalaz�y si� w�r�d nich cmentarze 278 w�Jadownikach Pod-g�rnych, 286 w�Olszynach, 366 w�Limanowej, 368 w�Limanowej-Jab�o�cu, 369�w�Starej Wsi-Golcowie. Kolejne cmentarze 337 w�Grabinie, 338 w�Nieprze�ni, 342�w��apanowie, 341 w�Zoni rewaloryzowano w�latach 1988/89. Kilka lat p�niej podj�to remonty na czterech kolejnych obiektach: w�Kamionce Ma�ej-Or��wce 357 i�Tymbarku 365 (1991/92) i�S�upii 360 (1993). Dwukrotnemu remontowi poddano cmentarz 358 w�Laskowej (1992,1997). Tak�e w�1997 roku dokonano kolejnego remontu na Jab�o�cu. Niewielki cmentarz 352 w�Marcinkowicach by� tak�e remontowany dwukrotnie w�1988 i�1994. W�latach 1998� 1999 najpierw przeprowadzono remont w�Tymowej 298 i�Gierczykach 336, a�potem przysz�a kolej na du�e obiekty w�Rajbrocie-Kobyle 300, Kr�l�wce 308, a�rok 17 Jedn� z�pierwszych pozycji naukowych na temat cmentarzy �o�nierskich by�a praca Urszuli Oettingen Cmentarze z�okresu I�wojny �wiatowej w�wojew�dztwie kieleckim, Warszawa�Krak�w 1988. Jedn� z�pierwszych konferencji naukowych, w�kt�rej podejmowano tak�e temat cmentarzy wojennych by�y I�IV Zjazdy Konserwatorskie w�Halinie 1981�1984; w�roku 1995 wysz�a ksi��ka O.�Dudy, Cmentarze I�wojny �wiatowej w�Galicji Zachodniej; oko�o roku 2000 ukaza�o si� polskie t�umaczenie ksi��ki R.�Brocha i�H.�Hauptmanna, Zachodniogalicyjskie groby bohater�w z�lat wojny �wiatowej 1914�1915; w�latach 1999�2005 wydano prac� J.J.P.�Drogomira, Polegli w�Galicji Zachodniej 1914�1915(1918); w�2005 roku A. Partridge przygotowa�a prac� Cmentarze wojenne z�lat 1914�1918 w�Ma�opolsce�� Otw�rzcie bramy pami�ci; pozycje przewodnikowe: w�latach 1995�1998 wysz�y III�tomy przewodnika R.�Frodymy Galicyjskie cmentarze wojenne; R.�Frodyma, Cmentarze wojenne z�I�wojny �wiatowej Okr�g I, Nowy �migr�d, Okr�g II�� Jas�o, Krosno 2015; Cmentarze wojenne z�I�wojny �wiatowej na ziemi tarnowskiej, Krosno 2006; w�Gorlicach w�latach 2007�20014 odby�o si� 6 kolejnych konferencji naukowych �Znaki Pami�ci� I�VI uwie�czonych wydaniem Materia��w z�konferencji; w�latach 2016�2019 przeprowadzono remonty ponad dwudziestu cmentarzy z�okresu I�wojny �wiatowej g��wnie w�woj. podkarpackim, np.�w�2019 r cmentarze cm.�61 Wirchne, 66 Ma�ost�w, 49 Blechnarka, 52 Zdynia, 44 D�ugie, Tarn�w 201 cm.��ydowski; w�2019 roku dr A. Partridge przygotowa�a w�Gorlicach bardzo interesuj�c� wystaw� zatytu�owan� Gr�b Tw�j w�odleg�ej gdzie� krainie� 6.3. Stan zachowania cmentarzy wcze�niej w�Leszczynie�310 i�Woli Nieszkowskiej 341. Tak�e dwa razy prowadzono prace remontowe na cmentarzu 359 w�Jaworznej (1992, 1997). Na pocz�tku XXI wieku przysz�a kolej na przeprowadzenie prac na �r�dpolnych cmentarzach w���kcie Dolnej 307 w�roku 2000 i�305 w�roku 2001. W�tym samym roku wyremontowano obiekt w�niedalekiej ��kcie G�rnej 304. Ostatnie remonty mia�y miejsce w�roku 2012 w�T�goborzu 353 i�w�2018 w��egocinie 302 i�Krynicy 34618. Te trzy ostatnie wykonano starannie, co bardzo poprawi�o ich stan i�przyczyni�o si� do podniesienia ich warto�ci estetycznych, cho� nie ustrze�ono si� drobnych b��d�w. Z�wszystkich miejsc poch�wk�w �o�nierskich na badanym terenie w�Rejestrze Zabytk�w Nieruchomych Wojew�dztwa Ma�opolskiego (Rejestr A�� stan na 20 pa�dziernika 2018 roku) znalaz�y si� pi��dziesi�t trzy obiekty, w�Ewidencji Wojew�dzkiej Zabytk�w 12 i�w�Ewidencji Gminnej 4. Do Wojew�dzkiego Rejestru Zabytk�w najwcze�niej wpisano zesp� pa�acowo parkowy w�Brzesku Okocimiu a�wi�c r�wnie� mogi�� wsp�ln� 277 w�tym parku, oraz cmentarz komunalny w�Bochni wraz z�cz�ci� �o�niersk� 314. Najp�niej w�Rejestrze tym znalaz�y si� cmentarze w�Rajbrocie-Kobyle nr�300 i�Sobolowie 339 (w�2017 roku) oraz kwatery �o�nierskie w�Wi�niczu Nowym nosz�ce wsp�lny numer 311 (w�2018 roku). 6.3. Stan zachowania cmentarzy Analiza terenowa i�konieczno�� opracowania dokumentacji fotograficznej, przeprowadzone w�roku 2018 pozwoli�a mi na przygotowanie uwag na temat stanu zachowania cmentarzy. Ze wzgl�du na ograniczon� obj�to�� opracowania nie b�d� m�g� przedstawi� stanu ka�dego z�odwiedzanych za�o�e�. Na ca�ym analizowanym obszarze w�z�ym stanie jest 8 cmentarzy i�dwie samodzielne mogi�y wsp�lne. W�dawnym Okr�gu VIII to cmentarze 275 Brzesko, 280 Por�bka Uszewska, 288, 289 mogi�y wsp�lne w�Charzewicach, w�Okr�gu IX 312 Wi�nicz Stary i�339 Sobol�w, natomiast w�Okr�gu X 351 Nowy S�cz-Zabe�cze i�360 S�upia. Cmentarzyk 355 przy kaplicy w �bikowicach, cmentarze 361 w�Kra-snem-Lasocicach i 373 w Wi�niowej praktycznie nie istniej�. Na drugim biegunie mamy 14 cmentarzy, kt�rych stan mo�na nazwa� bardzo dobrym. Cz�� z�nich zosta�a poddana zabiegom rewaloryzacyjnym w�ostatnich latach cz�� wcze�niej. Mo�na do nich zaliczy� cmentarze: 302 w��egocinie, 303�w�T�goborzu, 314 w�Bochni, 341 w�Zoni, 346 w�Krynicy, 350 w�Nowym S�czu, 359 w�Jaworznej, 362 w�Szczyrzycu, 363 w�Mszanie Dolnej, 365 w�Tymbarku, 366�w�Limanowej, 368 w�Limanowej-Jab�o�cu i�376 w�Suchorabie. 18 Daty remont�w spisane z�tablic informacyjnych na cmentarzach. Stan pozosta�ych cmentarzy mo�na og�lnie okre�li� jako �redni lub dobry. Postaram si�, nawet skr�towo, przedstawi� komentarz do dw�ch wymienionych wy�ej grup, a�nast�pnie odnios� si� do sytuacji, kt�re mog� zagrozi� cmentarzom z�grupy trzeciej. Spo�r�d 10 cmentarzy, kt�rych stan uzna�em za z�y w�najgorszym jest nie-w�tpliwie cmentarz 373 w�Wi�niowej, z kt�rego pozosta�o pi�kne miejsce i�zestaw zniszczonych nagrobk�w, fragmenty �eliwnych krzy�y na mogi�y zbiorowe, a�wszystko ginie w�bujnej ro�linno�ci le�nej. To samo mo�na powiedzie� o�nie istniej�cym dzisiaj cmentarzyku nr�355 przy kaplicy w��bikowicach. Pozosta�o�ci po jednym z��adniejszych cmentarzy w�Okr�gu X czyli to, co zosta�o z�cmentarza 361 w Krasnem-Lasocicach s� dzisiaj wci�ni�te w�naro�nik cmentarza parafialnego na dzia�ce rz�du 100�m2. Na tej ma�ej przestrzeni zgromadzono ponad 40 znak�w nagrobnych. S� tu znaki indywidualne dla �o�nierzy austro-w�gierskich i�rosyjskich, du�e krzy�e �eliwne dla tych samych armii, r�ne inne znaki nagrobne. Ich uk�ad przypomina wystaw� w�magazynie handlowym albo lapidarium. Co gorsze tylko dwa krzy�e �eliwne na mogi�y wsp�lne pozosta�y naturalne, reszt� pomalowano srebrn� farb�. To samo zrobiono z�tabliczkami imiennymi. Ca�o�� sprawia upiorne wra�enie. �miem twierdzi�, �e �rumowisko le�ne� w�Wi�niowej robi mniej przygn�biaj�ce wra�enie ni� �cmentarz� 361 w�Krasnem-Lasocicach. Podobne odczucia budz� cmentarze 312 w�Wi�niczu Starym i�275 w�Brzesku (kwatera �ydowska). Pierwszy z�niewielkiego, ale bardzo starannie zaprojektowanego cmentarza, otoczonego wysokim murem kamiennym z�podkre�lon� bram�, zamieni� si� w�chaotyczn� mieszanin� grob�w cywilnych z�kilkoma pozosta�ymi mogi�ami �o�nierskimi i�r�wnie chaotycznie rosn�cymi iglakami. Kwatera nr�275, a�w�a�ciwie jej pozosta�o�ci ginie w�bujnej ro�linno�ci, nie jest w��aden spos�b oddzielona od cz�ci cywilnej, a�z�pojedynczych, indywidualnych znak�w nagrobnych (niewielkich macew) stoj�ca pozosta�a tylko jedna. Umieszczona na niej owalna tabliczka imienna zachowa�a tylko kolor, a�jakiekolwiek zapisane tam informacje nie s� do odczytania. Pozosta�ych 20 macew indywidualnych zosta�o rozbite lub wbite w�ziemi�19. Widoczna, po�r�d ro�linno�ci jest wi�ksza macewa (ok. 160�cm szeroko�ci i�190 wysoko�ci) pe�ni�ca rol� �ciany pami�ci i�dwie mniejsze ustawione po jej obu stronach. Cmentarz nr�339 w�Sobolowie zaprojektowany zosta� jako dosy� swobodne za�o�enie przestrzenne z�ciekawym wej�ciem i�drewnianym krzy�em na piramidzie kamiennej, otoczone wysokimi ja�owcami z�tarasowym uk�adem mogi� wsp�lnych20. Dzisiejszy stan tego cmentarza pozostawia du�o do �yczenia. 19 Kiedy w�1999 roku pisa�em artyku� o��o�nierskich cmentarzach �ydowskich w�Galicji, sta�y jeszcze wszystkie macewy indywidualne, cz�� z�nich by�a uszkodzona, na cz�ci mo�na by�o odczyta� tabliczki imienne. 20 R.�Frodyma, op. cit., s.�105, 106; autor pisze, �e cmentarz otoczony by� �ywop�otem. 6.3. Stan zachowania cmentarzy W�1987�roku zosta� odnowiony przez parafian pod kierunkiem ks. proboszcza Stanis�awa Bobulskiego21. Wprawdzie wtedy cz�ciowo odtworzono krzy�, ale wykonano go nie z�drewna, a�z�metalu. Wsp�czesny uk�ad przestrzenny nie odpowiada pierwotnemu, a�groby cywilne wnikaj� pomi�dzy mogi�y �o�nierskie. Ju� od wej�cia widoczny jest chaos. W�Charzewicach stan og�lny ca�ego zespo�u cmentarnego mo�na uzna� za �redni, ale mogi�y wsp�lne nosz�ce numery 288 i�289 nie maj� pe�nego ogrodzenia, kt�re wed�ug rysunk�w projektowych mia�o sk�ada� si� z�betonowych s�up�w po��czonych �ywop�otem. Wed�ug K.�Gardu�y i�L.�Og�rka s�upki by�y w�1988 roku po��czone drutem kolczastym. Do dzisiaj pozosta�y same s�upki. Stoj�ce krzy�e �poplamiono� jasn� farb�, a�otoczenie obu mogi� robi z�e wra�enie. Dwa cmentarze, r�ni�ce si� usytuowaniem i�skal� s� dzisiaj w�nienajlepszym stanie i�wymagaj� szybkiej interwencji. Chodzi o�po�o�ony na przedmie�ciach Nowego S�cza cmentarz nr�351 Zabe�cze oraz usytuowany w�lesie na wzg�rzu cm.�360 w�S�upii. Obydwa ulegaj� degradacji. Na pierwszym brakuje na postumentach �eliwnych krzy�y indywidualnych, kamienna �cianka pomnikowa jest mocno zniszczona, a�jeden ze s�upk�w ogrodzenia mocno si� odchyli�. Warto r�wnie� przy rewaloryzacji powr�ci� do pierwotnego kszta�tu krzy�a na �ciance pomnikowej (tzw. Herrschaftszeichen � znak panowania). Jestem przekonany, �e szybka interwencja mo�e jeszcze ten bardzo �klimatyczny� cmentarzyk uratowa�. Dzisiaj schowany w�lesie, po wybudowaniu widoczny z�daleka, cmentarz 360 w�S�upii nie jest w�z�ym stanie, ale wymaga interwencji konserwatorsko-budowlanej. Zmiany wymaga drewniana furtka, jeden z�krzy�y ma g�rn� cz�� od�aman�, naro�ny s�up w�murowanym ogrodzeniu wyra�nie p�ka. Dwa du�e krzy�e na mogi�y wsp�lne zosta�y pomazane bia�� farb�. Warto si� pokusi� o�wyci�cie kilkunastu drzew, by ods�oni� stoj�c� przed cmentarzem piramid� kamienn�, Zastanowi� si� mo�na, czy nie odtworzy� pierwotnego uk�adu mogi�, gdy� bez nich ustawienie znak�w nagrobnych sprawia wra�enie przypadkowego. W�r�d czternastu cmentarzy w�bardzo dobrym stanie na kilku albo nie dopilnowano pewnych, z�pozoru drobnych szczeg��w, albo niekorzystne zmiany dokonane zosta�y ju� po zako�czeniu remont�w. My�l� tu o�cmentarzach 326 w�Mszanie Dolnej, 346 w�Krynicy, 359 w�Jaworznej i�362 w�Szczyrzycu. Niewielki cmentarzyk w�Mszanie Dolnej w�a�ciwie jest w�bardzo dobrym stanie, ale trzy du�e krzy�e �eliwne (austro-w�gierski, niemiecki i�rosyjski) wkomponowane w�kamienny mur ogrodzenia, zosta�y cz�ciowo pokryte farb� w�kolorze srebrnym, co jest sprzeczne z�pierwotnym ich wygl�dem. Cmentarz 346 w�Krynicy zosta� w�2018 roku ca�kowicie odnowiony. Sprawia bardzo dobre wra�enie, 21 K.�Gardu�a, L.�Og�rek, op. cit., s.�128; ks. Stanis�aw Bobulski wyda� ma�� ksi��eczk� Na sze cmentarze w�I�wojny �wiatowej, Sobol�w 1989, b�d�c� �wyci�giem� z�dzie�a R.�Brocha i�H.�Hauptmanna oraz przedstawiaj�c� kr�tk� histori� Austriackiego Czarnego Krzy�a. ale pope�niono jeden b��d merytoryczny. Ot� w�spisie �o�nierzy pochowanych na tym cmentarzu (w�sumie 23) znajduje si� dw�ch Rosjan�� jeden nieznany, nazwisko drugiego jest znane. Tymczasem na tabliczkach imiennych przymocowanych do znak�w nagrobnych nieznany �o�nierz dopisany jest do dw�ch nazwisk austro-w�gierskich, a�nazwisko znanego Rosjanina tak�e pojawia si� z�innym �o�nierzem austro-w�gierskim. Tym samym w�r�d znak�w nagrobnych nie ma odr�bnego, przeznaczonego dla pochowanych Rosjan, co jednak jest sprzeczne z�zasadami poch�wk�w �o�nierskich w�armii Monarchii Naddunajskiej. Je�li za� chodzi o�znaki nagrobne to w�pierwotnym projekcie G.�Ludwiga nie by�o ich wcale, Ca�o�� cmentarza podzielona by�a na trzy cz�ci. Na �rodku ka�dego pola sta�a �cianka pomnikowa. Wed�ug Brocha na cmentarzu mia�y by� krzy�e �eliwne montowane na krzy�ach betonowych. K.�Gardu�a i�L.�Og�rek podaj�, �e w�roku 1988 na polu grobowym cmentarza sta�o 14 betonowych nagrobk�w z�krzy�ami, za� R.�Frodyma pisze, i� na znakach nagrobnych nie by�o tabliczek imiennych (1998)22. Skromny cmentarz 359 w�Jaworznej wygl�da dzisiaj bardzo schludnie i�jest w�a�ciwie dobrym przyk�adem renowacji, Jest jednak kilka �ale� Odwo�uj�c si� ponownie do rysunk�w projektowych z�roku 1917 trzeba zwr�ci� uwag�, �e pierwotne ogrodzenie by�o inne, krzy� pomnikowy sta� na osi wej�cia, znacznie bli�ej bramki, kt�ra r�wnie� wygl�da�a inaczej23. Sam krzy� mia� tak�e bardziej bogate wyko�czenie oraz obdasznic�. Przede wszystkim za� uk�ad mogi� by� czytelny i�sk�ada� si� z�dw�ch d�ugich mogi� wsp�lnych usytuowanych po dw�ch bokach cmentarza (po lewej pochowano Austriak�w po prawej Rosjan). W�cz�ci �rodkowej, za krzy�em, umieszczono jedn� mogi��, za ni� za� dwie obok siebie. Prosty, czytelny uk�ad. Zagadk� pozostaje, jakie krzy�e umieszczono na mogi�ach. Odwo�uj�c si� znowu do rysunku mo�na odczyta�, �e na ka�dej z�mogi� by� pojedynczy znak nagrobny. I�tu mo�na si� powo�a� ponownie na R.�Brocha, kt�ry napisa�, �e sta�y tam krzy�e �eliwne z�emaliowanymi tablicami24. Czy sta�y, kiedy je zniszczono lub usuni�to? Wed�ug kr�tkiego opisu cmentarza z�przed dwudziestu lat przedstawionego przez R.�Frodym�, ogrodzenie sk�ada�o si� ze s�upk�w betonowych po��czonych stalow� rurk�, bramka by�a stalowa, kuta, natomiast mieszka�cy ustawili prymitywne krzy�e25. Dzisiaj przy tylnej �cianie cmentarza stoi 8 drewnianych krzy�y �aci�skich przykrytych dwuspadowymi daszkami. 22 K.�Gardu�a, L.�Og�rek, op. cit., s.�95; R.�Frodyma, op. cit., s.�119. 23 NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/46, s.�511, 515; w�sprawozdaniach G.�Ludwiga jest szkic cmentarza. Mogi�y wsp�lne s� tylko, dwie po prawej R, po lewej A. Pomnik (krzy�) usytuowany jest w�tylnej cz�ci cmentarza na osi wej�cia, po obu stronach krzy�a i�wej�cia zaznaczone s� drzewa (4). W�ko�o cmentarza �ywop�ot. 24 R.�Broch, H.�Hauptmann, op. cit., s.�406. 25 R.�Frodyma, op. cit., zdj. 32. Na zdj�ciu widzimy, �e jeszcze sta�y resztki krzy�a pomniko wego i�bramka oraz fragmenty ogrodzenia. 6.3. Stan zachowania cmentarzy Pole grobowe pozostaje puste, pokryte tylko traw�. Obraz cmentarza jest poprawny, ale nieprawdziwy. Niezrozumia�a, dla mnie, zmiana wygl�du kaplicy nast�pi�a po remoncie cmentarzyka 362 w�Szczyrzycu usytuowanego przy skrzy�owaniu dr�g. Ca�� kapliczk� z�zewn�trz ob�o�ono nieregularnym kamieniem w�kolorze bia�o kremowym z�ciemniejszymi wstawkami. Nieco innym kamieniem ob�o�ony jest murek mi�dzy chodnikiem a�poziomem cmentarza, jeszcze inaczej ob�o�ono s�upki ogrodzenia cmentarnego. O�ile w�s�upkach nawi�zano do wersji pierwotnej, o�tyle kapliczka wygl�da dziwnie. Trzeba doda�, �e zar�wno na fotografiach archiwalnych, jak i�akwareli Leo Perlbergera, opracowanej w�latach wojny, kapliczka by�a tynkowana w�kolorze bia�ym lub jasnym. Posiada�a drobne, ale typowe detale architektoniczne (delikatnie podkre�lenie otworu drzwiowego, profilowany gzymsik podokapowy czy te� lekko cofni�te p�yciny na �cianach bocznych). Kapliczka z�akwareli Perlbergera by�a jedn� z�licznych tego typu obiekt�w ubarwiaj�cych krajobraz Galicji. Nawet dzisiaj, przy drogach i�dr�kach mo�na spotka� kapliczki wygl�daj�ce bardzo podobnie do tej w�Szczyrzycu z�pocz�tku lat dwudziestych dwudziestego wieku (�egocina, Kamyk, �apczyca)26. Chcia�bym, ko�cz�c opisanie cmentarzy w�bardzo dobrym stanie zwr�ci� uwag� na za�o�enie nr�341 Zonia. Obiekt zaprojektowany na planie prostok�ta, z�wej�ciem na �rodku d�u�szego boku, podzielony jest na dwie cz�ci. Wed�ug szkicu rozmieszczenia mogi� z�lat wojny po prawej stronie znajduj� si� poch�wki austro-w�gierskie, po lewej rosyjskie. Bli�ej wej�cia przygotowano sze�� mogi� pojedynczych, w g��bi � 17 mogi� wsp�lnych. Na zdj�ciu z�roku 1998 widoczne s� jeszcze podniesione w�stosunku do poziomu cmentarza mogi�y. Na krzy�ach �eliwnych �du�ych� zawieszone s� prostok�tne tabliczki imienne27. Na pewno cmentarz remontowany by� w�1987 roku (podobnie jak w�Sobolowie), ale prawdopodobnie potem poddany zosta� kolejnemu remontowi. Dzisiaj pole grobowe jest wyr�wnane (nie s� widoczne mogi�y), prawdopodobnie zostawiono uk�ad krzy�y, kt�re tak�e odnowiono, a�tabliczki imienne zamieniono na owalne. Na pewno bardzo udanym zabiegiem jest wprowadzenie grup piwonii wzd�u� �cie�ki pomi�dzy wej�ciem a��ciank� pami�ci z�krzy�em. Bardzo o�ywi�y one cmentarz i�uczyni�y go bli�szym wizji zawartej w�Ustaleniach MW z�roku 1916. Jednocze�nie jest to jedyny cmentarz na analizowanym terenie, na kt�rym posadzono kwiaty. Pozosta�e miejsca poch�wk�w s� w�stanie �rednim. Mo�na dostrzec mankamenty r�nej natury, kt�re na pewno warto usun��. Na kilku cmentarzach krzy�e nagrobne zosta�y pomalowane srebrn� farb� (332 Brzezie, 345 Muszyna, 366 26 Obecna zmiana wygl�du kapliczki dziwi tym bardziej, �e jest ona wraz z cmentarzem wpi sana do Wojew�dzkiego Rejestru Zabytk�w nieruchomych wojew�dztwa ma�opolskiego w�2009 roku [A-165/M], chyba �e �remontu� dokonano wcze�niej. W�trakcie mojego po bytu w�Szczyrzycu w�2018 roku na cmentarzu ustawiona by�a du�a bia�a tablica z�napisem �sprzedam� i�poni�ej numer telefonu. 27 R.�Frodyma, op. cit., zdj. 25. 6.3. Stan zachowania cmentarzy Limanowa).Ten sam �zabieg� powt�rzono na cz�ci tabliczek imiennych w�Starym S�czu 348 i�w�Krasnym-Lasocicach 361. Z�kolei s�upki ogrodzenia i�postumenty pod krzy�e pomalowano w�kolorze popielatym w�Cichawie 333 i�Zoni 341. Zar�wno w�Kamionce Ma�ej-Or��wce 357, jak w�Kasinie Wielkiej 364 i�Limanowej 366 powinny by� wymienione tabliczki imienne wykonane niezgodnie z�pierwotnymi (wielko��, kolor, kr�j liter). Na cmentarzu w�Drogini brakuje �ma�ych� krzy�y �eliwnych na postumentach. Na niekt�rych obiektach konieczne s�, niewielkie na razie, korekty budowlane np. w�Sierakowicach 216 kilka s�upk�w ogrodzenia jest uszkodzonych, a�obelisk w��cianie pomnikowej tak�e wymaga odnowy ��cznie z�napisem. Wymiany wymagaj� r�wnie� tabliczki imienne na nagrobkach. Na �ciance pomnikowej w�Jadownikach Podg�rnych 278 nale�y odnowi� p�aszczyzn� t�a i�sam� inskrypcj�. W�Wojniczu-Zakrzowie 284 uszkodzony jest krzy� centralny i�inskrypcja na nim. Na cmentarzu 308 w�Kr�l�wce kilka steli nagrobnych zosta�o opartych o�mur, a�z�jednej odpad�a �eliwna tablica imienna. Cz�� s�upk�w ogrodzeniowych w�Por�bce Uszewskiej 280 dorobiono mocno upraszczaj�c boniowanie oraz nakrywaj�cy element (wykonany w�formie p�yty chodnikowej). Wymiany wymagaj� tak�e pr�ty stalowe mi�dzy s�upkami, kt�re staj� si� du�ym dysonansem w�odniesieniu do finezyjnej bramki. W�Brzesku-Okocimiu, w�parku pa�acowym, na postumencie mogi�y wsp�lnej 277 namalowano jasn� farb� kilka du�ych liter. Na wielu cmentarzach warto podj�� zabiegi korekcyjne zieleni oraz poprawi� stan alejek cmentarnych. Do pierwszej grupy zaliczam kolejno: Sierakowice 216, Brzesko 276, Wojnicz-Zamo�cie 282, Wojnicz 285, Lipnic� Murowan� 299, Rajbrot 300, �egocin� 301, ��kt� G�rn� 304, ��kt� Doln� 307, Niegowi� 335, Wol� Nieszkowsk� 340, K�pan�w 343, Tarnaw� 344, Muszyn� 345, Wi�niowa 373 i�Gd�w 375. �cie�ki i�alejki cmentarne powinny by� poprawione na cmentarzach�w: Wojniczu 285, Domos�awicach 291, Rajbrocie-Kobyle 303 i�D�br�wce Polskiej 349. Korekta powierzchni pola grobowego przyda si� w�Trzcianie 309. W�Sierakowicach, Niegowici, Tarnawie, Muszynie i�Gdowie krzewy zas�aniaj� du�e cz�ci �cianek pomnikowych i�ich korekta ods�oni rzeczywisty kszta�t samych �cianek. W�Brzesku cz�� drzew jest zbyteczna, cho� mo�e wystarczy tylko korekta samych koron. Poniewa� otoczenie cmentarza przy kaplicy w�Wojniczu-Zamo�ciu jest nieciekawe warto je zas�oni� �ywop�otem lub iglakami kolumnowymi. Przed jednym ze znak�w nagrobnych w�Wojniczu ro�nie du�y bukszpan, kt�ry zas�ania ten znak w�znacznym stopniu. W�Lipnicy Murowanej grupa drzew zas�ania cz�� nagrobk�w. Specyficzn� sytuacj� mamy wok� cmentarza 307 w���kcie Dolnej. Ot� niemal do samego ogrodzenia dochodz� pola rolnik�w, na kt�rych ro�nie kukurydza, kt�ra w�okresie najwi�kszego wzrostu dominuje cmentarz. Widoczne s� tylko du�y d�b i�agresywna tablica informacyjna. Wydaje si�, �e cmentarz powinien mie� nawet niewielk� stref� ochronn�. 6.3. Stan zachowania cmentarzy W�Rajbrocie, po prawej stronie �ciany pomnikowej rozsia�y si� m�ode d�by, kt�re dzisiaj s� pewn� ozdob�, ale w�przysz�o�ci b�d� gro�ne dla ca�ego cmentarza. Agresywna ro�linno�� jest problemem cmentarzy le�nych, takich jak Rajbrot-Koby�a 300 czy Wola Nieszkowska 340. W�okresie letnim te miejsca maj� specyficzny klimat, ale doj�cie do poszczeg�lnych krzy�y jest mocno utrudnione. Podobnie jak w�Brzesku, ma�a korekta drzew przyda�a si� w�K�panowie i�Wi�niowej przy kapliczce 374. Zwr�ci� jeszcze musz� uwag� na dwa miejsca poch�wk�w �o�nierskich le��cych w�obr�bie cmentarzy cywilnych. My�l� o�kwaterze 332 w�Brzeziu i�masowej mogile 377 w�Kro�cienku. W�obydwu przypadkach miejsca te straci�y ca�kowicie pierwotny charakter. W�Brzeziu, z�cmentarza pozosta�y tylko dwa s�upki betonowe (jeden uszkodzony) oraz dwa typy krzy�y. �Du�e� a�urowe �eliwne krzy�e dla mogi� wsp�lnych (jeden austro-w�gierski i�jeden rosyjski) oraz krzy�e kute dla mogi� indywidualnych (tak�e jedno- i�dwuramienne). W�obr�bie kwatery jest 8�grob�w ob�o�onych kraw�nikami lastrykowymi. B��dny jest tekst tablicy po�o�onej na pierwszym grobie od wej�cia. Ogrodzenie kwatery tak�e wsp�czesne, metalowe typu sztachetowego28. Mogi�a wsp�lna 377 w�Kro�cienku zewn�trznie identyczna jak cywilne, lastrykowe groby obok. R�ni si� tylko tym, �e ustawiono na niej 3 oryginalne �aci�skie krzy�e kute z�glori� wg projektu J.�Szczepkowskiego, a�o�ich pionowe ramiona oparto stoj�ce na p�ycie lastrykowej 3 �ma�e krzy�e� austro-w�gierskie29. Mogi�a wymaga przebudowy w�oparciu o�indywidualny projekt wraz z�poprawn� informacj�, dotycz�c� pochowanego w�niej �o�nierza (�o�nierzy). Mam nadziej�, �e nie tylko � z racji renesansu zainteresowania cmentarzami wojennymi � coraz wi�cej cmentarzy i�cmentarzyk�w dawnych Okr�g�w VIII, IX i�X doczeka si� dzia�a� przywracaj�cych im wygl�d nadany przez tw�rc�w krakowskiego Oddzia�u ds. Grob�w �o�nierskich. 28 Na rysunkach z�lat powojennych kwatera sk�ada�a si� z�7 mogi�, w�kt�rych po kolei pochowano: mog. 1�3 R, (w�tym 1 oficer), mog. 2�4R, mog. 3�2R, mog. 4�1R, mog. 5�1R, 6�mog.�� 1A mog. 7�2A. Tre�� tablicy: Zbiorowa mogi�a �o�nierzy polskich i�rosyjskich poleg�ych w�okresie wojny �wiatowej. Cze�� ich pami�ci. Uk�ad krzy�y na mogi�ach nie odpowiada spisowi poleg�ych i�miejscom ich pochowania. 29 J.J.P.�Drogomir, op. cit., t.�III, s.�324. Autor wymienia tylko jedno nazwisko pochowanego �o�nierza Samuel Hecht, zmar�y 4.06.1916, nazywaj�c to miejsce poch�wku �grobem wojennym�, dodaj�c jednocze�nie uwag�, �e plan cmentarza nie zachowa� si�. Zwracam na to uwag� ze wzgl�du na to, �e dzisiaj na mogile stoj� 3 krzy�e J.�Szczepkowskiego i�3��ma�e� austro-w�gierskie. Wg R.�Brocha w�Kro�cienku na cmentarzu miejscowym znajdowa�a si� jedna mogi�a pojedyncza, na kt�rej ustawiono krzy� �eliwny zamontowany na betonie (s.� 408). Sk�d wi�c tych 6 krzy�y? Zar�wno K.�Gardu�a, i�L.�Og�rek, op. cit., s.�91, jak R.� Frodyma, op. cit., s.�152 podaj�, �e w�mogile pochowano przypuszczalnie 4 �o�nierzy austro-w�gierskich, a�na grobie by� napis w�j. polskim Cze�� pami�ci poleg�ych w�obronie Ojczyzny w�I�wojnie �wiatowej. Napisu dzisiaj nie ma. Pos�owie Wydaje si�, �e wytyczone na pocz�tku pracy cele zosta�y osi�gni�te. Przeprowadzi�em zar�wno analiz� uk�ad�w przestrzennych cmentarzy, jak te� zaprezentowa�em wachlarz form i�rozwi�za� architektonicznych zastosowanych na cmentarzach przez artyst�w je projektuj�cych, poczynaj�c od ogrodze�, poprzez elementy pomnikowe, znaki nagrobne a� do towarzysz�cej szaty ro�linnej. Dla wielu cmentarzy uda�o si� por�wnanie wizji projektowej z�ostateczn� realizacj�1. Szczeg�ln� uwag� zwr�ci�em na zestawienie zaproponowanej w�projektach szaty ro�linnej ze zrealizowan� i�pozosta�� do dzisiaj. Niejako na drugim planie postawi�em sobie pytanie, czy tw�rcy cmentarzy brali pod uwag� wskaz�wki przygotowane przez Ministerstwo Wojny. Wi�kszo�� ma�ych cmentarzy, zw�aszcza po�o�onych w�obr�bie za�o�e� cywilnych, zaprojektowano w�oparciu o�proste plany i�z�nieco skromniejsz� opraw� architektoniczn�. Natomiast wa�niejsze, reprezentacyjne cmentarze, zar�wno samodzielne, jak usytuowane na/lub przy obiektach cywilnych, mog�y by� projektowane z�uwzgl�dnieniem swobodniejszych plan�w i�ciekawszych rozwi�za� architektonicznych. Wype�niano zalecenia dotycz�ce projektowania miejsc poch�wk�w �o�nierskich przy kapliczkach przydro�nych. Starano si� nowe, samodzielne cmentarze wpisywa� w�istniej�cy krajobraz, zapewniaj�c im jednocze�nie ciekaw� ekspozycj�. Oczywi�cie ka�dy z�projektant�w owe og�lne wytyczne realizowa� wedle w�asnej wizji artystycznej2. Por�wnuj�c dokonania poszczeg�lnych autor�w zaryzykuj� twierdzenie, i� najbardziej wszechstronnym tw�rc� by� Gustav Ludwig, spod r�ki kt�rego wysz�y zar�wno �klasyczne� dzie�a architektoniczne (Limanowa-Jab�oniec), jak i rozwi�zania w�tradycyjnym materiale, jakim jest drewno (Kamionka Ma�a-Or��wka, 1 Por�wnanie mog�o by� przeprowadzone tylko w�odniesieniu do tych cmentarzy, dla kt� rych zachowa�a si�, nawet szcz�tkowa, dokumentacja projektowa. 2 W�sprawozdaniach Gustawa Ludwiga z�wizytacji cmentarzy znalaz�em potwierdzenie, �e projektanci starali si� wprowadza� w��ycie zalecenia MW. Oto jego s�owa w�odniesieniu do zak�adanego cmentarza 348 w�Starym S�czu: �by pochowa� razem 36 os�b (24 Austria k�w i�12 Rosjan) wybrano cz�� cmentarza na osi, a�groby zosta�y u�o�one wok� du�ego pomnika, nowe za�o�enie umo�liwia zastosowanie artystycznych wytycznych. Z�kolei i�z�ulicy pomnik i�groby b�d� doskonale widoczne [podkre�lenie J.S.]�. Tymbark. Limanowa). On r�wnie� zaprojektowa� ciekawe i�bardzo popularne w�ca�ej Galicji Zachodniej znaki nagrobne oraz �wskrzesi� na kilku projektowanych przez siebie cmentarzach motyw starorzymskiego krzy�a, tzw. Herrschaftszeichen�� znaku panowania, krzy�a zwyci�stwa3. �w krzy� odnale�� mo�emy na czterech cmentarzach Okr�gu X. W�dw�ch przypadkach wie�czy �ciany pami�ci (351 Nowy S�cz-Zabe�cze, 375 Gd�w), w�Laskowej 358 ustawiono go na prostopad�o�ciennym, kamiennym bloku, dostawionym do wschodniego naro�nika muru. W�Limanowej stoi na szczycie o�miobocznego pomnika, na �rodku tarasu po p�nocnej stronie drogi biegn�cej grzbietem wzg�rza Jab�oniec (vis-a-vis kaplicy-mauzoleum O. Muhra). Doda� trzeba, i� w�Nowym S�czu-Zabe�czu i�w�Laskowej w�trakcie remont�w zniekszta�cono proporcje krzy�y. Wysoko mo�na oceni� umiej�tno�ci tego architekta w�wyszukiwaniu ciekawych lokalizacji dla nowych cmentarzy w�krajobrazie beskidzkim (Golc�w, Jaworzna, S�upia) cho� tutaj mia� u�atwione zadanie z�racji urody samego krajobrazu4. Zaprojektowa� tak�e najwi�ksz� liczb� cmentarzy zar�wno samodzielnych, jak i�wpisanych w�za�o�enia cywilne. Z�kolei Robert Motka opracowa� niepowtarzalny zestaw cmentarnych form i�detali architektonicznych, kt�re czyni� jego obiekty rozpoznawalnymi od pierwszego rzutu oka (Brzesko, Charzewice, Wojnicz). Oryginalne s� zw�aszcza jego kute bramki i�krzy�e centralne uwzgl�dniaj�ce ciekawe rozwi�zania metaloplastyczne (Por�bka Uszewska, Olszyny, Tymowa), a�tak�e betonowe znaki nagrobne w�formie �kapliczki� z�wkomponowanymi krzy�ami, czy formy s�upk�w dla ogrodze� i�bramek. Motka wprowadzi� na kilku cmentarzach beton w�miejsce kamienia (Olszyny, Wojnicz-Zakrz�w, Tymowa). Wi�kszo�� jego realizacji usytuowana jest na cmentarzach cywilnych. Lokalizacje wyszukiwane przez Franza Starka pod przysz�e cmentarze (Rajbrot-Koby�a 300, Rajbrot 303, Gierczyce 336, Grabina 337, ��kta G�rna 304 i�Dolna 305, 306, 307) by�y r�wnie interesuj�ce, jak wskazywane przez Gustava Ludwiga. Jemu przypad� teren, na kt�rym toczy�y si� zaci�te walki i�poleg�a znaczna liczba �o�nierzy st�d du�e cmentarze, na kt�rych Stark ca�� opraw� architektoniczn� zaproponowa� w�kamieniu (Rajbrot 303, Kr�l�wka 308, Leszczyna 310). 3 A. Partridge, op. cit., s. 127. autorka pisze, i� wstawiaj�c krzy�e w�tym kszta�cie na cmen tarzach G. Ludwig �nada� im now� rang�: pomnik�w wielko�ci i�dumy cesarstwa austro -w�gierskiego�. 4 Inny przyk�ad �wiadcz�cy o��wiadomym wyszukiwaniu w�a�ciwej ekspozycji cmentarza: G.�Ludwig poda� w sprawozdaniu z objazdu cmentarzy ziemi limanowskiej: �Daleko widoczne z�ulicy na tle brz�z le�� 2 wsp�lne groby 3 Austriak�w i�4 Rosjan. Wi�kszy kamie� pami�tkowy ma sprawi�, �e to odpowiednie miejsce przestrzenne i�bardziej widoczne. I�jeszcze jeden opis: Kasina Wielka dwa groby wsp�lne W�pobli�u linii kolejowej i�w�bez-po�rednim pobli�u stacji kolejowej teren opada ku Kasinie Wielkiej i�stopniowo ku wsi, a�wznosi si� w�innej cz�ci ku wspania�ej panoramie g�r, kt�ra tworzy doskona�e t�o dla dw�ch grob�w wsp�lnych 34 i�35�. Zgeometryzowane formy, tak�e w�kamieniu, zastosowa� architekt dla ma�ego cmentarzu nr�312 w�Wi�niczu Starym. Warto tak�e zwr�ci� uwag� na niepowtarzalne kapliczki s�upowe w���kcie G�rnej 304 i��apanowie 342. Cmentarze bitwy pod Limanow� i��apanowem poziomem artystycznym i�rozwi�zaniami architektonicznymi, w�og�lnej ocenie, nieco odbiegaj� od tych wznoszonych we wschodniej cz�ci Galicji Zachodniej (Okr�gi Gorlice, �migr�d, �u�na). Spo�r�d siedemdziesi�ciu sze�ciu cmentarzy, kt�re analizowa�em, ciekawych pod wzgl�dem artystycznym lub krajobrazowym mo�na doliczy� si� oko�o dwudziestu; monumentalnych zrealizowano osiem (Nowy S�cz 350, Limanowa-Jab�oniec 368, Brzesko 276, Bochnia 314, Charzewice 290, Rajbrot 303, Leszczyna 310 i�Kr�l�wka 308). Wsp�lnym mianownikiem dla wszystkich s� znaki nagrobne. Z�wyj�tkiem cmentarza w�Tymbarku na pozosta�ych odnajdziemy r�ne odmiany krzy�y �eliwnych (�ma�ych� i��du�ych�), z��elaza kutego i�lanego, betonowych i�kamiennych. Rzadziej stosowano stele betonowe z�p�ytami imiennymi z��eliwa. Tylko dla Tymbarku Gustav Ludwig zaprojektowa� bardzo oryginalne krzy�e drewniane. Wsp�czesne, proste krzy�e z�drewna, ustawiono b��dnie w�Starej Wsi-Golcowie. Dla bardzo wielu cmentarzy wsp�lnym rozwi�zaniem s� ogrodzenia, sk�adaj�ce si� ze s�upk�w (w�r�nych kszta�tach z�kamienia i�betonu) i�rozpi�tych mi�dzy nimi rurek lub �a�cuch�w �elaznych. Chcia�bym jeszcze zwr�ci� uwag� na dzisiejsze problemy i�zagro�enia zwi�zane z�cmentarzami �o�nierskimi. Nadal aktualny jest podzia� na te, kt�re s� cz�ci� cmentarzy cywilnych oraz za�o�enia samodzielne. Pierwszym mo�na �atwiej zapewni� lepsz� dba�o�� o�stan nagrobk�w, trawnik�w czy ro�linno�ci. �atwiej tak�e dostrzec konieczno�� dzia�a� rewaloryzacyjnych. Problemem jest �upi�kszanie� mogi�, krzy�y i��cianek pomnikowych wszelkiego typu sztucznymi kwiatami i�innymi dekoracjami. Naganne jest pokrywanie �eliwnych krzy�y srebrolem lub podobnymi farbami, a�tak�e malowanie postument�w pod krzy�e. Na kilku obiektach nasadzone krzewy li�ciaste lub iglaste, zas�aniaj� �cianki pomnikowe i�znaki nagrobne (Niegowi�, Gd�w, Tarnawa). Kwestia dobierania odpowiednich ro�lin czy drzew jest tak�e bardzo wa�na. Tam, gdzie drzewa by�y, a�zosta�y z�konieczno�ci wyci�te, warto pomy�le� o�posadzeniu nowych (Tarnawa, �apan�w). Cmentarze samodzielne, w�wi�kszo�ci po�o�one s� z�dala od osiedli, w�r�d p�l, w�lasach lub na trudno dost�pnych wzg�rzach. G��wnym zagro�eniem dla tych za�o�e� jest ro�linno��. Samosiejki krzew�w i�drzew stwarzaj� zagro�enie dla�wn�trz cmentarzy, natomiast ro�linno�� niska z�wyj�tkiem p�nej jesieni w�wielu miejscach utrudnia nawet doj�cie do poszczeg�lnych znak�w nagrobnych. Prawd� jest, �e w�takim stanie cmentarze sprawiaj� wra�enie malowniczych i�tajemniczych zarazem, ale nie u�atwia to ich zwiedzania, a��odczytanie� wn�trza pola grobowego jest mocno utrudnione. Widoczne mogi�y stanowi� ju� rzadko��, uk�ad krzy�y nie do ko�ca jest zrozumia�y. Powstaje pytanie, kto mia�by regularnie dba� o�t� ro�linno��. A�mo�e tak po�o�one cmentarze �o�nierskie winny si� znale�� pod opiek� �o�nierzy WOT? Kolejnym problemem s� drzewa. Te posadzone 100 lat temu cz�sto s� przemieszane z�p�niejszymi i�tym samym odczytanie pierwotnego za�o�enia jest trudne lub niemo�liwe. Pod tym k�tem warto przyjrze� si� przynajmniej tym najbardziej warto�ciowym cmentarzom i�przy kolejnych renowacjach pomy�le� te� o�korekcie szaty ro�linnej. Niestety na niekt�rych cmentarzach widzi si� tak�e zniszczenia dokonane przez ludzi nie ze z�ej woli. My�l� tu na przyk�ad o�cmentarzu 290 w�Charzewicach, gdzie na froncie g��wnego pomnika kto� zamocowa� dwa wsp�czesne uchwyty na flagi. Po co? Ale na tym samym cmentarzu �posmarowanie� farbami czy kred� krzy�y na mogi�ach zbiorowych 288 i�289 to niestety jest dewastacja. Jest kilka temat�w wsp�lnych dla wszystkich cmentarzy. Jednym z�nich jest, w�moim przekonaniu, ujednolicenie wszelkich tablic informacyjnych. Skoro 100 lat temu mo�na by�o wymy�li� jeden wsp�lny znak dla wszystkich cmentarzy Galicji Zachodniej to, czy dzisiaj jest to niemo�liwe? W�odpowiednio zaprojektowanych tablicach informacyjnych warto prezentowa� tzw. Sterbebildy zawieraj�ce wizerunek i�podstawowe dane o�poleg�ym �o�nierzu5. Odwiedzaj�cy cmentarz b�d� mogli po��czy� wizerunek poleg�ego �o�nierza i�kr�tkie informacje o�nim z�jego miejscem spoczynku. Na wszystkich obiektach wpisanych do rejestru zabytk�w winny si� znale�� mi�dzynarodowe znaki ochrony konserwatorskiej lub polski znak zabytku chronionego prawem, podnosz�ce w�odbiorze spo�ecznym ich znaczenie i�zapewniaj�ce inne do nich podej�cie. Tak�e zachowane z�lat Wielkiej Wojny drzewa powinny otrzyma� oznakowanie zaliczaj�ce je do pomnik�w przyrody. Kolejny problem to konieczno�� cz�stszych kontroli stanu cmentarzy, dzi�ki kt�rym b�dzie mo�na wcze�niej dostrzec zniszczenia i�naprawi� je mniejszym nak�adem koszt�w. Czy nie nadchodzi ju� czas na za�o�enie muzeum cmentarzy I�wojny �wiatowej, gdzie mog�y by znale�� si� niszczej�ce elementy detalu cmentarnego (np. bramki Roberta Motki, czy jego krzy�e centralne), kt�re zast�pione zostan� kopiami. A�mo�e potrzebne s� lapidaria przy wa�niejszych cmentarzach z�czas�w I wojny �wiatowej? Chyba warto o�tym pomy�le�. Sterbebildy � �obrazy �mierci� zamawiane by�y przez rodziny poleg�ych lub zmar�ych �o�nierzy. Zawiera�y wizerunek zmar�ego z�informacj� o�dacie i�miejscu urodzenia, wieku, jednostce wojskowej, w�jakiej s�u�y� ewentualnie miejscu i�dacie �mierci; niekiedy podawano zaw�d, wykonywany przed wst�pieniem do wojska. Bywa�y uzupe�nione strofami poezji lub inskrypcj� religijn�. Na odwrocie znajdowa�y si� cz�sto obrazy religijne. Sterbebildy popularne w�niemieckoj�zycznych krajach monarchii naddunajskiej i�katolickich pa�stwach niemieckich by�y rozdawane lub rozsy�ane do bliskich i�znajomych rodziny poleg�ego. Bibliografia Broch R., Hauptmann H., Zachodniogalicyjskie groby bohater�w z�lat wojny �wiatowej 1914�1915, przek�ad filologiczny H.�Sznytka, oprac., wst�p i�przypisy J.J.P.�Drogomir, Tarn�w. Bator J., Wojna Galicyjska. Dzia�ania armii austro-w�gierskiej na froncie p�nocnym (galicyjskim w�latach 1914�1915), Krak�w 2008. Blajda C., �egocina dawna i�wsp�czesna (w�700-lecie powstania wsi), �egocina 1993. Centek J., Bitwa pod Limanow� i�rola w�niej Legion�w Polskich, [w:] �Nie wierz�c nam, �e chcie� to m�c�. Legiony i�ich wp�yw na spraw� polsk� w�latach 1914� 1918, red. Z.�Girzy�ski, J.�K�aczkow, Seria O�niepodleg�o�� i�jej trwanie, Toru� 2018, s.�69�91. Centek J., Dzia�ania niemieckiej 47. Rezerwowej Dywizji Piechoty w�bitwie pod Limanow���apanowem w�1914 roku, [w:] Front Wschodni I�Wojny �wiatowej. Studia z�dziej�w militarnych i�polityczno-spo�ecznych, red. M. Baczkowski, K.�Rusza�a, Krak�w 2013, s.�29�48. Forczek-Brataniec U., Brataniec M., Cmentarze I�wojny �wiatowej pomnik rozproszony w�krajobrazie, [w:] Materia�y z�konferencji �Znaki Pami�ci�, Gorlice 27.10.2007�r., Gorlice 2008, s.�71�84. Forczek-Brataniec U., Brataniec M., Studium powi�za� widokowych cmentarzy I�wojny �wiatowej jako narz�dzie ochrony ich ekspozycji, na przyk�adzie obiekt�w zlokalizowanych w Dolinie S�k�wki, [w:] Materia�y z�konferencji �Znaki Pami�ci III�� �ladami I�wojny �wiatowej�, Gorlice 24.10.2009�r., Gorlice 2010, s.�54�62. Forczek-Brataniec U., Brataniec M., Gorlice Cemetery�� a�funeral space in the lanscape = Cmentarz w�Gorlicach�� przestrze� funeralna w�krajobrazie, �Czasopismo Techniczne� 2018, s.�21�34. Forczek-Brataniec U., Zaj�c E., Reklamy w�krajobrazie Pienin = Advertisement In the Pieniny landscape, �Pieniny: Przyroda i�Cz�owiek� 2014, t.�13, s.�101�112. Frodyma R., Galicyjskie cmentarze wojenne. Przewodnik, t III: Brzesko�Bochnia� Limanowa, Pruszk�w 1998. Chrudzimska-Uhera K., Jan Szczepkowski �ycie i�tw�rczo��, Milan�wek 2008. Duda O., Cmentarze I�Wojny �wiatowej w�Galicji Zachodniej 1914�1918, Warsza wa 1995. Drogomir J.J.P., Polegli w�Galicji Zachodniej 1914�1915 (1918). Wykazy poleg�ych i�zmar�ych pochowanych na 400 cmentarzach wojskowych w�Galicji Zachodniej, Tarn�w 1999, t.�I. Drogomir J.J.P., Polegli w�Galicji Zachodniej 1914�1915 (1918). Wykazy poleg�ych i�zmar�ych pochowanych na 400 cmentarzach wojskowych w�Galicji Zachodniej, Tarn�w 2002, t.�II. Drogomir J.J.P., Polegli w�Galicji Zachodniej 1914�1915 (1918). Wykazy poleg�ych i�zmar�ych pochowanych na 400 cmentarzach wojskowych w�Galicji Zachodniej, Tarn�w 2005, t.�III. Gardu�a K., Og�rek L., �ladami I�wojny �wiatowej mi�dzy Rab� a�Dunajcem, Krak�w 1988. Julier F., Bitwa pod Limanow� 1914, O�wi�cim 2015. Kleveman L.C., Lw�w. Portret utraconego miasta, przek�ad D. Guzik, Krak�w 2019. �opata M., Groby �ydowskich �o�nierzy wielkiej wojny w�Galicji, [w:] Materia�y z�konferencji naukowej �Znaki Pami�ci�, Gorlice 27.10.2007�r., Gorlice 2008, s.�5�26. Nowy S�cz i�S�decczyzna w�czasie I�wojny �wiatowej, red. G.�Olszewski, Nowy S�cz 2015. Pa�osz J., �mierci� z��czeni. O�cmentarzach z�I�wojny �wiatowej na terenach Kr�lestwa Polskiego administrowanych przez Austro-W�gry, Krak�w 2012. Partridge A., Otw�rzcie bramy pami�ci. Cmentarze wojenne z�lat 1914�1918 w�Ma�opolsce, Krak�w 2005. Partridge A., Dzia�alno�� Heinricha Karla Scholza w�Kriegsgreaberabteilung Krakau w�latach 1916�1918 w��wietle jego tw�rczo�ci rze�biarskiej, [w:] Materia�y z�konferencji �Znaki Pami�ci III�� �ladami I�wojny �wiatowej�, Gorlice, 24.10.2009�r., Gorlice 2010. P�omie�czyk A.P., Armia austro-w�gierska, Wydawnictwo Polska Organizacja Wojskowa, nr�6, cz. 1, Warszawa 1916. Roth J., Bitwa pod Limanow�-�apanowem grudzie� 1914 Die Schlacht von Limanowa-�apan�w Dezember 1914, �Zeszyty Muzeum Regionalnego Ziemi Limanowskiej� 2018, t.�VI. Rymsza-Mazur W., To�samo�� miejsc zwi�zanych z�austro-w�gierskimi za�o�eniami zapleczy militarnych we wsp�czesnej architekturze krajobrazu�� projekty, kreacje konserwatorskie, realizacje = Identity of places linked to the Austro-Hungarian military facility arrangements In contemporary landscape architecture�� desings, conservation creations, executions, �Teka Komisji Urbanistyki i�Architektury� 2018, t.�46, s.�373�394. Schubert J., Austriackie cmentarze wojenne w�Galicji z�lat 1914�1918, Krak�w 1992. Schubert J., Austro-W�gierskie cmentarze wojskowe z�okresu I�wojny �wiatowej w�Krakowie i�okolicy, [w:] Cemetery art�� Sztuka cmentarna�� L�art de cimetiere, red.�O.�Czerner, I.�Juszkiewicz, Wroc�aw 1995, s.�143�174. Schubert J., �ydzi w�armii austriackiej przed I�wojn� �wiatow�. Izraelickie cmentarze wojskowe z�okresu I�wojny �wiatowej na terenach dawnej Galicji Zachodniej, [w:] Studia z�historii architektury i�urbanistyki po�wi�cone profesorowi J�zefowi Tomaszowi Frazikowi, Krak�w 1999, s.�243�267. Wo�ny T., Bitwa pod Limanow� i��apanowem oraz jej strategiczne znaczenie, [w:] W�s�u�bie Rzeczpospolitej. Dzieje wojen i�wojskowo�ci w�badaniach regionalnych, red. R.�Kowalski, Nowy Targ 2016, s.�73�97. Yazman M.�., Gdzie� jest ta Galicja panie dow�dco? Mehmecik w�Europie. Turcy na froncie galicyjskim 1916�1917, przek�ad z�tureckiego i�oprac. naukowe P.�Nykiel, Krak�w 2016. Zawidzka I., Przewodnik po cmentarzu �ydowskim w�Bochni, Bochnia 2018. Zawidzka I., Kapliczki, figury i�krzy�e przydro�ne w�powiecie boche�skim, Bochnia 2005. Miejsca kwerendy �r�d�owej Narodowe Archiwum w�Krakowie (NAK), Zbi�r nr�29/275 Wojskowy Urz�d Opieki nad grobami wojennymi Okr�gu Korpusu nr�V w�Krakowie. (WUOngwOKr) Plany, szkice, rysunki, zdj�cia. �sterreichisches Staats Archiv (�St.A), Kriegsarchiv (KA) Austriackie Archiwum Pa�stwowe, Archiwum Wojskowe; zbi�r dokument�w Ministerstwa Wojny 9�Wydzia� Grob�w Wojennych, rok 1915, 1916. Vojensk� �st�edni archiv Praha, Wojskowe Archiwum Historyczne w�Pradze. Konsultacje: Muzeum w Bochni im. Stanis�awa Staszica; Muzeum Regionalne Ziemi Limanowskiej. Netografia https://plus.gazetakrakowska.pl/limanowski-malarz-ktorego-obraz-ostatnio-stalsie-glosny-w- mediach/ar/11950692 [dost�p: 13.03.2020]. https://limanowa.in/index.php/aktualnosci/obraz-z-cmentarza-zabrany-do-konserwacji/44355 [dost�p: 13.02.2020]. http://eksploatorzy.com.pl/viewtopic.php?f=171&t=5653&view=next [dost�p: 28.02.2020]. https://www.austro-wegry.eu/viewtopic.php?f=54&t=1440 [dost�p: 15.02.2020]. https://pl.wikipedia.org/wiki/Krzy�_�elazny_# [dost�p: 12.03.2020]. http://img.iap.pl/s/122/8160/Edytor/File/Aktualnosci/O_Bitwie_Limanowskiej_ wersja_polska.pdf [dost�p: 12.03.2020]. https://en.m.wikipedia.org/wiki/Mausoleum_of_M�r�.e.ti [dost�p: 23.06.2020]. http://cmentarze.jasonek.pl/cmentarz/cmentarz-wojenny-z-i-wojny-nr-344tarnawie-cm-parafialny [dost�p 20.12.2019 ] Mapy Mapa nr 1. Szkic bitwy pod Limanow� i �apanowem. �r�d�o: F. Julier, Bitwa pod Limanow� 1914, O�wi�cim 2015, s. 23, szkic 1. Mapa nr 2. Mapa Okr�g�w cmentarnych na zachodniogalicyjskich polach bitewnych podleg�ych Dow�dztwu Wojskowemu w Krakowie. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, zbi�r 29/275, jednostka zbioru 29/275/0/-/16. Mapa nr 3. Schemat usytuowania omawianych cmentarzy. �r�d�o: K. Gardu�a, L. Og�rek, �ladami I wojny �wiatowej mi�dzy Rab� a Dunajcem, Krak�w 1988. Tabele Tabela 1. Liczba pochowanych �o�nierzy w�poszczeg�lnych Okr�gach z�podzia�em wed�ug przynale�no�ci armijnej. Okr�g VIII Brzesko Numer cmentarza Miejscowo�� Liczba pochowanych A N R Inni 216 Sierakowice 7 7 - - - 275 Brzesko* 21 21 - - - 276 Brzesko 512 445 3 64 - 277 Brzesko-Okocim** 9 9 - - - 278 Jadowniki Podg�rne* 76 66 - 10 - 280 Por�bka Uszewska* 67 41 - 26 - 281 D�bno* 65 31 9 25 - 282 Wojnicz-Zamo�cie 40 8 - 32 - 284 Wojnicz-Zakrz�w 44 42 2 - - 285 Wojnicz* 21 21 - - - 286 Olszyny* 24 23 - 1 - 287 Roztoka 34 34 - - - 288 Charzewice** 13 - 13 - 289 Charzewice** 29 29 - - - 290 Charzewice 161 109 - 52 - 291 Domos�awice* 53 49 - 4 - 297 Czch�w* 96 88 - 8 - 298 Tymowa* 92 63 - 29 - Razem : 1364 1086 14 264 0 Uwaga: dane odno�nie liczby pochowanych wg Jerzy J.P.�Drogomir, op. cit., t.�II, III. A�� armia austro-w�gierska; N � armia niemiecka; R � armia rosyjska Razem miejsc poch�wk�w �o�nierskich: 18; w�tym cmentarzy 15; samodzielnych mogi� wsp�lnych ** 3; cmentarzy �o�n. na cm.�miejscowych * 9 (w�tym cm.�275 na cm.�gminy �ydowskiej); cmentarzy samodzielnych: 6. Tabela 2. Liczba pochowanych �o�nierzy w�poszczeg�lnych Okr�gach z�podzia�em wed�ug przynale�no�ci armijnej. Okr�g IX Bochnia Numer cmentarza Miejscowo�� Liczba pochowanych A N R Inni 299 Lipnica Murowana* 62 10 - 52 - 300 Rajbrot-Koby�a 241 96 28 117 - 301 �egocina 89 13 67 8 1 302 �egocina * 276 22 152 102 - 303 Rajbrot 538 56 179 303 - 304 ��kta G�rna 161 25 76 60 - 305 ��kta Dolna 124 124 - 306 ��kta Dolna 110 110 - 307 ��kta Dolna 57 57 - 308 Kr�l�wka 993 96 291 606 - 309 Trzciana* 185 36 52 97 - 310 Leszczyna 860 117 143 600 - 311 Nowy Wi�nicz* 191 51 140 - 312 Stary Wi�nicz* 37 1 36 - 313 Bochnia* 20 19 1 - 314 Bochnia * 420 398 4 17 1 332 Brzezie* 14 3 11 - 333 Cichawa 52 8 44 - 334 Che�m* ? ? ? ? ? 335 Niegowi�* ? ? ? ? ? 336 Gierczyce 86 54 32 - 337 Grabina 215 130 85 - 338 Nieprze�nia 174 123 51 - 339 Sobol�w* 314 168 146 - 340 Wola Nieszkowska 497 227 270 - 341 Zonia 324 178 146 - 342 �apan�w* 28 23 1 4 - 343 K�pan�w 9 5 4 - 344 Tarnawa* 32 16 16 - Razem: 6109 1875 1284 2948 2 A�� armia austro-w�gierska; N � armia niemiecka; R � armia rosyjska Razem miejsc poch�wk�w �o�nierskich: 29; w�tym cmentarzy 29; samodzielnych mogi� wsp�lnych** 0; cmentarzy �o�n. na cm.�miejscowych* 13 (w�tym cm.�313 na cmentarzu �ydowskim); cmentarzy samodzielnych: 16. Liczba pochowanych �o�nierzy na cmentarzach w�Che�mie i�Niegowici nie jest znana. Tabela 3. Liczba pochowanych �o�nierzy w�poszczeg�lnych Okr�gach z�podzia�em wed�ug przynale�no�ci armijnej. Okr�g X Limanowa Numer cmentarza Miejscowo�� Liczba pochowanych A N R Inni 233 Rabka* 32? 31? - 1? - 345 Muszyna* 22 22 - - - 346 Krynica* 43 40 - 3 - 347 Barcice* 43 37 - 6 - 348 Stary S�cz* 57 31 - 26 - 349 D�br�wka Polska 53 52 - 1 - 350 Nowy S�cz* 1372 904 117 269 82 351 Nowy S�cz-Zabe�cze 21 18 - 3 - 352 Marcinkowice 33 28 - 5 - 353 T�goborze* 6 2 - 4 - 355 �bikowice 6 2 - 4 - 357 Kamionka Ma�a-Or��wka 248 83 11 154 - 358 Laskowa* 96? 43? - 53? - 359 Jaworzna 33? 5? - ? - 28 360 S�upia 89 60 - 29 - 361 Krasne-Lasocice 212 166 4 42 - 362 Szczyrzyc 30 22 - 8 - 363 Mszana Dolna* 33 21 2 10 - 364 Kasina Wielka 21 20 1 - 365 Tymbark* 34 23 3 7 1 366 Limanowa* 34 33? - 1? - 367 Mordarka** 5 5 - - 368 Limanowa-Jab�oniec 439 141 1 297 -? 369 Stara Wie�-Golc�w 79 47 - 32 - 370 Jordan�w* 4 1 - 3 - 371 Droginia 191 28? 3? 5? - 155 372 My�lenice* 2 2 - - 373 Wi�niowa 39 29 - 10 - 374 Wi�niowa 12 10 - 2 - 375 Gd�w* 13 12 - 1 - 376 Suchoraba 43 2? 0 2 - 39 377 Kro�cienko* 1 1 - - 378 Zakopane* 36? 36? - - Razem : 3382 1957 142 978 83 A�� armia austro-w�gierska; N � armia niemiecka; R � armia rosyjska Razem miejsc poch�wk�w �o�nierskich: 33; w�tym cmentarzy 32; samodzielnych mogi� wsp�lnych** 1 (367 Mordarka); cmentarzy �o�n. na cm.�miejscowych 16; cmentarzy samodzielnych 16. Uwagi: r�nica pomi�dzy og�ln� liczb� pochowanych a�sum� dodanych czterech kolumn cz�ciowych wynosz�ca 222 jest pochodn� braku danych dotycz�cych cmentarzy 359 Jaworzna, 371 Droginia i�376 Suchoraba. * cmentarz 365 w�Tymbarku jest w�a�ciwie za�o�eniem samodzielnym stykaj�cym si� tylko jednym bokiem z�cmentarzem cywilnym. Podobna sytuacja dotyczy�a cm.�350 a�w�Nowym S�czu, kt�ry usytuowano obok istniej�cego za�o�enia cywilnego (tam tak�e chowano zmar�ych �o�nierzy, a�cz�� ta nosi�a numer 350b). Liczby pochowanych podane w�tabelce dla cmentarza 350 w�Nowym S�czu obejmuj� te dwie cz�ci (350a i�350b). Jako trzeci cmentarz, oznaczony liczb� 350c, przyjmuje si� lu�ne poch�wki �o�nierskie na miejscowym cmentarzu izraelickim, gdzie pochowano 24 �o�nierzy austro-w�gierskich i�4�rosyjskich. Tym samym liczba wszystkich pochowanych �o�nierzy na cm.�350 wynosi 1400. � cmentarz 361 w�Krasnem-Lasocicach pierwotnie by� za�o�eniem samodzielnym, obecnie jest cz�ci� miejscowego cmentarza parafialnego. *** na cm.��ydowskim 372 w�My�lenicach w�jednej mogile pochowano 2 �o�nierzy. Trzy groby pojedyncze na cm.�cywilnym w�Jordanowie oznaczono numerem 370; mogi�a wsp�lna na cm.�cywilnym w�Kro�cienku nosi numer 377. Liczby dotycz�ce pochowanych �o�nierzy podawane przez L.�Og�rka i�K.�Gardu�� w�ksi��ce �ladami I�wojny �wiatowej mi�dzy Rab� a�Dunajcem w�por�wnaniu z�danymi podawanymi przez J.J.P.�Dragomira s� r�ne w�odniesieniu do kilkunastu cmentarzy. Najwi�ksze r�nice dotycz� cmentarzy: 371 w�Drogini, 376 w�Suchorabie a�tak�e 334 w�Che�mie i�335 w�Niegowici (Okr�g IX). Na opracowywanym terenie znajdowa�o si� w�sumie 80 miejsc poch�wk�w, w�tym: cmentarzy �o�nierskich 76; samodzielnych mogi� wsp�lnych 4; cmentarzy �o�n. na cm.�miejscowych: 37; samodzielnych cmentarzy �o�nierskich 39. Obecnie zachowanych jest 77 miejsc poch�wk�w, w�tym: cmentarzy �o�nierskich 74; samodzielnych mogi� wsp�lnych 3; cmentarzy �o�n. na cm.�miejscowych 35; samodzielnych cmentarzy �o�nierskich 39. Tabela 4. ��czna liczba pochowanych �o�nierzy z�podzia�em wed�ug przynale�no�ci armijnej Okr�g ��czna liczba pochowanych A N R Inni VIII Brzesko 1364 1086 14 264 0 IX Bochnia 6108 1875 1284 2948 1 X Limanowa 3382 1957 142 978 83 Razem: 10854 4918 1440 4190 84 A�� armia austro-w�gierska; N � armia niemiecka; R � armia rosyjska ��czna liczba pochowanych �o�nierzy armii austro-w�gierskiej na 76 cmentarzach i�4 samodzielnych mogi�ach wsp�lnych to 4918. ��czna liczba �o�nierzy niemieckich pochowanych na 32 cmentarzach to 1440. ��czna liczba �o�nierzy rosyjskich pochowanych na 60 cmentarzach i�samodzielnej mogile wsp�lnej to 4190. Liczba �o�nierzy innych armii pochowanych na 3 cmentarzach 83. Liczba wszystkich �o�nierzy pochowanych na analizowanym obszarze to 10�854. * w�podanych liczbach nadal pozostaje r�nica 222 �o�nierzy pomi�dzy ��czn� liczb� pochowanych a�kolumnami sk�adowymi opisana przy tabeli nr�3. Tabela 5. Cmentarze, na kt�rych pochowano �o�nierzy niemieckich. Okr�g VIII Brzesko Nr cmentarza Miejscowo�� Liczba pochowanych 276 Brzesko 3 281 D�bno 9 284 Wojnicz-Zakrz�w 2 Razem: 14 Tabela 6. Cmentarze, na kt�rych pochowano �o�nierzy niemieckich. Okr�g IX Bochnia Nr cmentarza Miejscowo�� Liczba pochowanych 300 Rajbrot-Koby�a 28 301 �egocina 67 302 �egocina 152 303 Rajbrot 179 304 ��kta G�rna 76 305 ��kta Dolna * 124 306 ��kta Dolna* 110 307 ��kta Dolna* 57 308 Kr�l�wka 291 309 Trzciana 52 310 Leszczyna 143 314 Bochnia 4 342 �apan�w 1 Razem: 1284 Tabela 7. Cmentarze, na kt�rych pochowano �o�nierzy niemieckich. Okr�g X Limanowa Nr cmentarza Miejscowo�� Liczba pochowanych 350 Nowy S�cz 117 357 Kamionka Ma�a-Or��wka 11 361 Krasne-Lasocice 4 363 Mszana Donna 2 364 Kasina Wielka 1 365 Tymbark 3 368 Limanowa-Jab�oniec 1 371 Droginia 4 Razem: 143 Na 24 cmentarzach �o�nierskich pochowano ��cznie 1441 �o�nierzy niemieckich. * cmentarze, na kt�rych pochowano tylko �o�nierzy niemieckich. Tabela 9. Cmentarze na kt�rych pochowano �o�nierzy Legion�w Polskich Tabele 151 Tabela 8. Cmentarze z�podzia�em armijnym A+ N + R 17 cmentarzy A�+R 37 A+ N 3 364 Kasina Wielka, 284 Wojnicz-Zakrz�w N + R 0 A 12 216 Sierakowice, 275 Brzesko, 277 Brzesko-Okocim, 285 Wojnicz, 287 Roztoka, 289 Charzewice, 359 Jaworzna, 367 Mordarka, 372�My�lenice, 376 Suchoraba, 377 Kro�cienko, 378 Zakopane N 3 305, 306, 307 ��kta Dolna R 1 288 Charzewice Wieloarmijne 3 301 �egocina, A, N, R, 1 Bu�gar, 350 Nowy S�cz, Niemcy, W�osi, Polacy, Czarnog�rcy Serbowie, nn., 365 Tymbark, A, N, 1 Serb Nr cmentarza Miejscowo�� Liczba pochowanych 299 Lipnica Murowana 2 350 Nowy S�cz 19 352 Marcinkowice 9 363 Mszana Dolna 2 366 Limanowa 8 Razem: 40 Tabela 10. Dziesi�� cmentarzy z�najwi�ksz� liczb� pochowanych �o�nierzy Nr cmentarza Miejscowo�� Liczba pochowanych 350 Nowy S�cz* 1393 (1440) 308 Kr�l�wka 993 310 Leszczyna 860 303 Rajbrot 538 276 Brzesko 512 340 Wola Nieszkowska 497 368 Limanowa-Jab�oniec 439 314 Bochnia 419 341 Zonia 324 339 Sobol�w 314 Uwaga: liczb� pochowanych na cmentarzu 350 w�Nowym S�czu* jest r�na w�zale�no�ci od �r�de�: K.�Gardu�a i�L.�Og�rek � 1301, J.J.P.�Drogomir, 350a�639, 350b�733, 350c (�ydowski) 28 � razem 1372 (1400), O.�Duda � 1301, Nowy S�cz i�S�decczyzna� � 639 + 733 = 1372 + 28 = 1400. Nr cmentarza Miejscowo�� Liczba pochowanych 216 Sierakowice 7 332 Brzezie 14 343 K�pan�w 9 347 Wi�niowa 12 353 T�goborze 6 355 �bikowice 6 359 Jaworzna 5 370 Jordan�w 4 Tabela 12. Cmentarze przy kaplicach i�kapliczkach miejscowych Nr cmentarza Miejscowo�� 282 Wojnicz-Zamo�cie, cmentarz przy XIX-wiecznej kaplicy MB Loreta�skiej 355 �bikowice, ma�y cmentarzyk przy XIX-wiecznej kaplicy, w�miejscu dawnego cmentarza cholerycznego (bardzo zniszczony) 367 Szczyrzyc, niewielki cmentarz przy XIX-wiecznej kapliczce przydro�nej. 373 Wi�niowa, niewielki cmentarzyk przy XIX-wiecznej kapliczce przydro�nej Tabela 13. Kapliczki s�upowe na cmentarzach �o�nierskich Nr cmentarza Miejscowo�� 304 ��kta G�rna 342 �apan�w Tabela 14. Kaplice w�obszarze cmentarzy Nr cmentarza Miejscowo�� 310 Leszczyna, niewielka kaplica kamienna (Franz Stark) 357 Kamionka Ma�a-Or��wka, kaplica drewniana (Gustav Ludwig) 358 Limanowa-Jab�oniec, kamienna kaplica-mauzoleum (Gustav Ludwig) Tabela 15. Nie zachowane do naszych czas�w samodzielne mogi�y wsp�lne i�cmentarze Nr cmentarza Miejscowo�� 367 Mordarka, mogi�a wsp�lna przy kapliczce MB Bolesnej, zlikwidowana w�latach mi�dzywojennych 370 Jordan�w, pojedyncze mogi�y na cmentarzu parafialnym zlikwidowane w�latach mi�dzywojennych 372 My�lenice, mogi�a indywidualna na cmentarzu gminy �ydowskiej zniszczona w�czasie II wojny �wiatowej Ilustracje Ryc. 1a. Ryc. 1b. Ryc. 1a. Armaty u�ywane w bitwie pod Limanow���apanowem. Ze zbior�w Krzysztofa Biernata. �r�d�o: https://www.miasto.limanowa.pl/pl/5518/0/bitwa-pod-limanowa.html [dost�p: 10.11.2019.] Ryc. 1b. Pole walki na Jab�o�cu, 12 grudnia. �r�d�o: F. Julier, Bitwa pod Limanow� 1914, O�wi�cim 2015, s.�193. Ryc. 1c. Ryc. 1d. Ryc. 1c. Zbiorowa mogi�a �o�nierzy rosyjskich poleg�ych w walkach na Jab�o�cu. �r�d�o: wystawa sta�a w Muzeum Historii Militarnej w Wiedniu (Heeresgeschichtliches Museum Wien). Ryc. 1d. Poczt�wka z czas�w I wojny �wiatowej zatytu�owana �Bohaterska �mier� pu�kownika Muhra�. �r�d�o: https://www.miasto.limanowa.pl/pl/5518/0/bitwa-pod-limanowa.html [dost�p: 10.11.2019]. Cz�� II. Groby i cmentarze pierwotne Groby wsp�lne Ryc. 2a. Ryc. 2b. Ryc. 2a. Stary Wi�nicz, mogi�y wsp�lne na cmentarzu miejscowym. �r�d�o: R. Broch, H. Hauptmann, Zachodniogalicyjskie groby bohater�w z lat wojny �wiatowej 1914�1915, Tarn�w, s.�341. Ryc. 2b. Cmentarz nr 303, Rajbrot-Koby�a. Prowizoryczny cmentarz wojskowy. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, zbi�r 29/275 jednostka zbioru 29/275/0/-/61. Cz�� II. Groby i cmentarze pierwotne Groby indywidualne Ryc. 2c. Ryc. 2d. Ryc. 2c. Cmentarz nr 366, Limanowa. Prowizoryczne poch�wki �o�nierskie. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/61. Ryc. 2d. Cmentarz nr 301, �egocina. Mogi�y pojedyncze �o�nierzy pochowanych prowizorycznie na cmentarzu w pobli�u ko�cio�a. Na pierwszym planie gr�b Karla F�rchlendichla B�nnia poleg�ego 9 grudnia 1914 roku. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/61. Cz�� II. Groby i cmentarze pierwotne Ekshumacje Ryc. 2e. Ryc. 2e. Szkic z�zaznaczonymi miejscami poch�wk�w�pierwotnych do ekshumacji (+) w�rejonie �egociny wykonany przez IX Oddzia� Uprz�tania P�l Bitewnych w�Bochni. �egocina w�maju 1916. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/35, s.�15. Cz�� II. Groby i cmentarze pierwotne Ekshumacje Ryc. 2f. (1) Ryc. 2f. (2) Ryc. 2f. Ekshumacje z mogi� pierwotnych. (1) Wola Ciekli�ska; (2) Wola Rz�dzi�ska. Miejscowo�ci poza obszarem badanym. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/61. Cz�� II. Groby i cmentarze pierwotne Budowa cmentarzy Ryc. 2g. (1) Ryc. 2g. (2) Ryc. 2g. Prace budowlane wykonywali g��wnie je�cy rosyjscy. (1) prace budowlane w terenie; (2) prace betoniarskie przy wykonywaniu postument�w betonowych dla krzy�y mogilnych. �r�d�o: ze zbior�w autora. Cz�� II. Groby i cmentarze pierwotne Budowa cmentarzy Ryc. 2h. Ryc. 2i. Ryc. 2h. Cmentarz nr 276 w�Brzesku w�trakcie budowy. Sko�czone elementy to mur kamienny i��cianka pomnikowa (Denkmalwand). W�miejscu p�niejszego pomnika krzy� drewniany, tymczasowe drewniane krzy�e nagrobne. Widoczne posadzone m�ode drzewka. Ryc. 2i. Cmentarz nr 216 w�Sierakowicach/Miko�ajewicach w�trakcie budowy. �r�d�o: obydwa zdj�cia ze zbior�w p. Roberta Koz�owskiego. Cz�� III. Uko�czone cmentarze �o�nierskie. Stan z czas�w I wojny �wiatowej Ryc. 3a. Ryc. 3b. Ryc. 3c. Ryc. 3d. Ryc. 3a. Cmentarz nr 314, Bochnia. Widok ca�ego cmentarza �o�nierskiego usytuowanego na miejscowym cmentarzu cywilnym. Projekt Karl Sch�lich. �r�d�o: R. Broch, H. Hauptmann, op. cit., s.�347. Ryc. 3b. Cmentarz nr 368, Limanowa-Jab�oniec. Kaplica-mauzoleum pu�kownika O. Muhra. Projekt Gustav Ludwig. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/61 Ryc. 3c. Cmentarz nr 80, Por�bka Uszewska. Centralna cz�ci cmentarza ze �cian� pomnikow� (Denkmalwand) i wie�cz�cym j� masywnym krzy�em. Pod nim �drzewo �mierci� czyli kuta krata z miejscem na tabliczki imienne. Projekt: Robert Motka. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn.29/275/0/-/61. Ryc. 3d. Cmentarz nr 336, Gierczyce. Cmentarz usytuowany na wzg�rzu. W�rogach ogrodzenia posadzono 4 ma�e drzewa. Projekt: Franz Stark. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/61. Cz�� III. Uko�czone cmentarze �o�nierskie. Stan z czas�w I wojny �wiatowej Ryc. 3e. Ryc. 3f. Ryc. 3e. Cmentarz nr 284, Wojnicz Zakrz�w. Jedyny na analizowanym obszarze cmentarz �o�nierski na planie ko�a. Otoczony murem betonowym, z dwoma wej�ciami. Elementem centralnym jest wysoki, stylizowany krzy� betonowy. Projekt: Robert Motka. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn.29/275/0/-/61. Ryc. 3f. Cmentarz nr 302, �egocina. Centralna cz�� cmentarza ze �cian� pomnikow� � o�tarzem oraz wie�cz�cym j� stylizowanym krzy�em zamkni�tym dwuspadowym daszkiem. W�centralnej cz�ci �ciany pomnikowej tablica inskrypcyjna w otoczeniu ma�ych drzew. Projekt: Franz Stark. �r�d�o: R. Broch, H. Hauptmann, op. cit., s.�355. Cz�� III. Uko�czone cmentarze �o�nierskie. Stan z czas�w I wojny �wiatowej Ryc. 3g. Ryc. 3h. Ryc. 3g. Cmentarz nr 276 w�Brzesku po zako�czeniu budowy. Widoczne indywidualne znaki mogilne, pomnik centralny i�budynek bramny. Elementy zieleni towarzysz�cej: sadzonki drzewek po obu stronach wej�cia oraz w�naro�niku muru cmentarnego (w�a�urowej altanie z�filarami kamiennymi i�poziom� belk� betonow� oraz nieokre�lona ro�lina w��ardinierze). �r�d�o: zbiory autora. Ryc.�3h. Cmentarz nr 287 w�Roztoce. Widoczne trzy typy znak�w mogilnych, pierwotne z�deseczek, prowizoryczne brzozowe z�drewnianymi tabliczkami imiennymi oraz docelowe krzy�e �eliwne na podstawach betonowych (te nie maj� jeszcze tabliczek imiennych). Mi�dzy kamiennymi s�upkami ogrodzenia rozpi�te druty kolczaste. �r�d�o: zbiory autora. Cz�� III. Uko�czone cmentarze �o�nierskie. Stan z czas�w I wojny �wiatowej Ryc. 3i. Ryc. 3i. Cmentarz nr 360 w�S�upii. Na pierwszym planie kamienna piramida o�wysoko�ci blisko 6 metr�w. Zwraca uwag� frontowa cz�� ogrodzenia cmentarza wykonana w�formie drewnianej kratownicy. Zast�piono j� p�niej pe�nym murem. Wok� cmentarza las sosnowy. �r�d�o: NAK, WUOngwOK,jedn.29/275/0/-/61. Ryc. 3j. Cmentarz nr 369 w�Starej Wsi-Golcowie. Widok od strony lasu ponad cmentarzem. Widoczny ca�y cmentarz wraz z�oryginalnym krzy�em drewnianym (wykonany z�po��czonych okr�glak�w drewnianych, wysoko�� blisko 11�m 50 cm). W tle szeroka panorama pasm g�rskich. �r�d�o: zbiory p. Roberta Koz�owskiego. Cz�� IV. Cmentarze w projektach artyst�w krakowskiego Oddzia�u ds. Grob�w Wojennych Plany cmentarzy Ryc. 4a. Ryc. 4b. Ryc. 4d. Plany najwi�kszych, cmentarzy pod wzgl�dem liczby pochowanych na nich �o�nierzy: Ryc. 4a. Cmentarz nr 350, Nowy S�cz (ok. 1300). �r�d�o: NAK, WUOngwOK; N. S�cz jedn. 29/275/0/-48. Ryc. 4b. Cmentarz nr 308, Kr�l�wka (933). �r�d�o: O. Duda, Cmentarze I wojny �wiatowej w Galicji Zachodniej, Warszawa 1995, s.�335. Ryc. 4c. Niezrealizowany (pierwszy) plan�cmentarz nr 308, Kr�lowka. �r�d�o: NAK, WUOngwOK jedn.29/275/0/-/35, s.�343. Ryc. 4d. Cmentarz nr 310, Leszczyna (860). �r�d�o: O. Duda, op. cit., s.�337. Cz�� IV. Cmentarze w projektach artyst�w krakowskiego Oddzia�u ds. Grob�w Wojennych Plany cmentarzy Ryc. 4f. Plany najwi�kszych, cmentarzy pod wzgl�dem liczby pochowanych na nich �o�nierzy: Ryc. 4e. Cmentarz nr 303, Rajbrot (538). �r�d�o: O. Duda, op. cit., s.�332. Ryc. 4f. Cmentarz nr 276, Brzesko (523). �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/36. Cz�� IV. Cmentarze w projektach artyst�w krakowskiego Oddzia�u ds. Grob�w Wojennych Plany cmentarzy Ryc. 5a. Ryc. 5b. Ryc. 5c. Ryc. 5d. Cmentarze o planach nieregularnych: Ryc. 5a. Cmentarz nr 368, Limanowa-Jab�oniec. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/46. Ryc. 5b. Cmentarz nr 365, Tymbark. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/46. Ryc. 5c. Cmentarz nr 290, Charzewice. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/36. Ryc. 5d. Cmentarz nr 301, �egocina. �r�d�o: R. Broch, H. Hauptmann, op. cit., s.�352. Cz�� IV. Cmentarze w projektach artyst�w krakowskiego Oddzia�u ds. Grob�w Wojennych Plany cmentarzy Ryc. 6a. Ryc. 6b. Ryc. 6c. Ryc. 6d. Ryc. 6e. Cmentarze o planach symetrycznych: Ryc. 6a. Cmentarz nr 348, Stary S�cz. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn.29/275/0/-/48. Ryc. 6b. Cmentarz nr 284, Wojnicz-Zakrz�w. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/36. Ryc. 6c. Cmentarz nr 363, Mszana Dolna. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/46 Ryc. 6d. Cmentarz nr 357, Kamionka Ma�a-Or��wka. �r�d�o: NAK,WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/46. Ryc. 6e. Cmentarz nr 360, S�upia. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/46. Cz�� IV. Cmentarze w projektach artyst�w krakowskiego Oddzia�u ds. Grob�w Wojennych Plany cmentarzy Ryc. 7a. Ryc. 7b. Kwatery i indywidualne groby �o�nierskie na izraelickich cmentarzach wyznaniowych. Kwatery: Ryc. 7a. Cmentarz nr 275, Brzesko. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/36. Ryc. 7b. Cmentarz nr 313, Bochnia. �r�d�o: NAK,WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/35. Cz�� IV. Cmentarze w projektach artyst�w krakowskiego Oddzia�u ds. Grob�w Wojennych Plany cmentarzy Ryc. 7c. Ryc. 7d. Ryc. 7e. Kwatery i indywidualne groby �o�nierskie na izraelickich cmentarzach wyznaniowych. Groby indywidualne: Ryc. 7c. Cmentarz nr 372, My�lenice. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/48 Ryc. 7d. Cmentarz nr 437, Nowy Targ. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/48. Ryc. 7e. Cmentarz nr 350c, Nowy S�cz. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/48. Cz�� IV. Cmentarze w projektach artyst�w krakowskiego Oddzia�u ds. Grob�w Wojennych Oprawa architektoniczna cmentarzy Ryc. 8a. Ryc. 8b. Ryc. 8c. Obiekty kubaturowe, pomniki, oprawa architektoniczna cmentarzy. Rysunki projektowe wykonywano zar�wno dla obiekt�w kubaturowych, jak te� krzy�y i�pomnik�w centralnych, ogrodze�, bram, furtek oraz znak�w nagrobnych: Ryc. 8a. Cmentarz nr 368, Limanowa-Jab�oniec, przekr�j przez kaplic� O. Muhra. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/46. Ryc. 8b. Cmentarz nr 368, pomnik na tarasie dolnym. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/46. Ryc. 8c. Ogrodzenie i�wej�cie na cmentarz nr 368, Limanowa-Jab�oniec. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/46. Cz�� IV. Cmentarze w projektach artyst�w krakowskiego Oddzia�u ds. Grob�w Wojennych Oprawa architektoniczna cmentarzy Ryc. 8d. Obiekty kubaturowe, pomniki, oprawa architektoniczna cmentarzy. Ryc. 8d. Cmentarz nr 310, Leszczyna, kaplica, rzuty, przekr�j, elewacje Franz Stark. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/35. Cz�� IV. Cmentarze w projektach artyst�w krakowskiego Oddzia�u ds. Grob�w Wojennych Oprawa architektoniczna cmentarzy Ryc. 8e. Ryc. 8f. Ryc. 8e. Cmentarz nr 365, Tymbark, projekt krzy�a centralnego. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/46. Ryc. 8f. Rysunki projektowe furtek i a�urowych krzy�y kutych. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/64. Cz�� IV. Cmentarze w projektach artyst�w krakowskiego Oddzia�u ds. Grob�w Wojennych Oprawa architektoniczna cmentarzy Ryc. 9a. Ryc. 9b. Ryc. 9c. Ryc. 9d. Rysunki architektoniczno-budowlane uzupe�niane by�y autorskimi wizjami przestrzennymi, wykonywano tak�e modele ca�ych za�o�e� cmentarnych: Ryc. 9a. Cmentarz nr 314, Bochnia (Robert Motka). �r�d�o: R. Broch, H. Hauptmann, op. cit., s.�311. Ryc. 9b. Cmentarz nr 300, Rajbrot-Koby�a (Franz Stark). �r�d�o: R. Broch, H. Hauptmann, op. cit., s.�361. Ryc. 9c. Cmentarz nr 361, Krasne-Lasocice (Gustav Ludwig). �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/46. Ryc. 9d. Cmentarz nr 368, Limanowa-Jab�oniec, makieta (Gustav Ludwig). �r�d�o: R. Broch, H. Hauptmann, op. cit., s.�433. Cz�� IV. Cmentarze w projektach artyst�w krakowskiego Oddzia�u ds. Grob�w Wojennych Oprawa architektoniczna cmentarzy Ryc. 9e. Ryc. 9f. Rysunki autorskie i modele cmentarzy: Ryc. 9e. Cmentarz nr 310, Leszczyna, model (F. Stark). �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn.29/275/0/-/62. Ryc. 9f. Cmentarz nr 303, Rajbrot (F. Stark). �r�d�o: R. Broch, H. Hauptmann, op. cit., s.�363. Cz�� IV. Cmentarze w projektach artyst�w krakowskiego Oddzia�u ds. Grob�w Wojennych Oprawa architektoniczna cmentarzy Ryc. 10a. Ryc. 10b. Ryc. 10c. Projekty krzy�y na mogi�y wsp�lne autorstwa Gustava Ludwiga. Ryc. 10a. Dla �o�nierzy austro-w�gierskich. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/64. Ryc. 10b. Dla �o�nierzy niemieckich. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/64. Ryc. 10c. Wysokie krzy�e �eliwne w obudowie betonowej. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/46. Cz�� IV. Cmentarze w projektach artyst�w krakowskiego Oddzia�u ds. Grob�w Wojennych Oprawa architektoniczna cmentarzy Ryc. 10d, Ryc. 10e. Tzw. ma�e krzy�e na mogi�y indywidualne �o�nierzy Monarchii (G.�Ludwig). �r�d�o: NAK, WUOngwOK jedn. 29/275/0/-/64. Cz�� IV. Cmentarze w projektach artyst�w krakowskiego Oddzia�u ds. Grob�w Wojennych Oprawa architektoniczna cmentarzy Ryc. 10g. Ryc. 10f., Ryc. 10g. Projekty krzy�y drewnianych na mogi�y indywidualne cmentarza 365, Tymbark (G.�Ludwig). �r�d�o: NAK, WUOnGW, jedn. 29/275/0/-/46. V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Mury i ogrodzenia Ryc. 11a. Ryc. 11b. Ryc. 11c. Ogrodzenie cmentarza odgrywa�o wa�n� rol� zabezpieczaj�c�, ale i symboliczn�, oddzielaj�c przestrze� jego wn�trza (sacrum) od cz�ci zewn�trznej (profanum). Reprezentacyjne, wi�ksze cmentarze, otoczone by�y murami kamiennymi lub betonowymi. Rzadziej takie ogrodzenie mo�na spotka� na mniejszych cmentarzach. Ryc. 11a. Cmentarz nr 368, Limanowa-Jab�oniec. Ryc. 11b. Cmentarz nr 303, Rajbrot. Ryc. 11c. Cmentarz nr 310, Leszczyna. V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Mury i ogrodzenia Ryc. 11d. Ryc. 11e. Ryc. 11f. Ryc. 11d. Cmentarz nr 371, Droginia. Ryc. 11e. Cmentarz nr 358, Laskowa. Ryc. 11f. Cmentarz nr 363, Mszana Dolna. V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Mury i ogrodzenia Ryc. 12b. Ryc. 12c. Na kilku cmentarzach zastosowano po��czenie pe�nego muru ze s�upkami, mi�dzy kt�rymi wprowadzono segmenty metalowe lub kraw�dziaki drewniane (Ryc. 12a. Cmentarz nr 341, Zonia; Ryc. 12b. Cmentarz nr 300, Rajbrot-Koby�a). Wi�kszo�� cmentarzy ogrodzona jest r�nego typu s�upkami (pacho�kami) kamiennymi lub betonowymi ��czonymi rurkami stalowymi, �a�cuchami lub parkanami drewnianymi. Ryc. 12c. Cmentarz nr 375, Gd�w. V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Mury i ogrodzenia Ryc. 12e. Ryc. 12f. Ryc. 12d. Cmentarz nr 344, Tarnawa. Ryc. 12e. Cmentarz nr 340, Wola Nieszkowska. Ryc. 12f. Cmentarz nr 307, ��kta Dolna. V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Bramy i furtki Ryc. 13a. Ryc. 13b. Ryc. 13c. Projektanci cmentarzy starali si� w�mniejszym lub wi�kszym stopniu akcentowa� wej�cie na cmentarz. Na analizowanym obszarze najbardziej rozbudowane jest wej�cie, o�charakterze propylonu, na cmentarz nr 276 w�Brzesku (Ryc. 13a) wg projektu Roberta Motki. Franz Stark zaprojektowa� monumentalne bramy kamienne dla cmentarzy nr 303 w Rajbrocie (Ryc. 13b) i�cmentarz nr 310 w Leszczynie (Ryc. 13c). V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Bramy i furtki Ryc. 13d. Rozbudowana furtka z��elaza kutego na reprezentacyjny cmentarz nr 368 LimanowaJab�oniec jest dzie�em Gustava Ludwiga (Ryc. 13d.). Spo�r�d furtek skromniejszych w�skali, ale dopracowanych pod wzgl�dem artystycznym zwracaj� uwag� dzie�a Roberta Motki: cmentarz nr 286 w Olszynie (Ryc. 13e) oraz cmentarz nr 344 w Tymowej (Ryc. 13f). V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Krzy�e i pomniki centralne Ryc. 14a. Ryc. 14b. Na wielu cmentarzach g��wnym, centralnym elementem kompozycyjnym by�y wysokie krzy�e z�drewna, kamienia, betonu, �elaza: Ryc. 14a. Cmentarz nr 336, Gierczyce, krzy� drewniany � F. Stark (kopia). Ryc. 14b. Cmentarz nr 365, Tymbark, rze�biony krzy� centralny � G. Ludwig (kopia). V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Krzy�e i pomniki centralne Ryc. 14c. Ryc. 14c. Cmentarz nr 302, �egocina, drewniany stylizowany krzy� � F. Stark (kopia z�dodan� figur� Chrystusa). V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Krzy�e i pomniki centralne Ryc. 14e. Ryc. 14d. Cmentarz nr 303, Rajbrot, pot�ny, stylizowany krzy� kamienny (F. Stark). Ryc. 14e. Cmentarz nr 314, Bochnia, stylizowany krzy� kamienny z�p�askorze�b� Thanatosa w�cz�ci coko�owej (autor cmentarza: Karl Sch�lich, p�askorze�ba: Heinrich Scholz). V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Krzy�e i pomniki centralne Ryc. 14f. Ryc. 14f. Cmentarz nr 281, D�bno, krzy� stalowy � R. Motka (kopia). V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Krzy�e i pomniki centralne Ryc. 15a. Ryc. 15b. Robert Motka zaprojektowa� dla trzech cmentarzy ozdobne kute �elazne krzy�e z du�� ilo�ci� motyw�w ro�linnych i spiralnych, odbiegaj�ce swoimi kszta�tami i oryginalnymi formami od�innych i zawieraj�ce wiele tre�ci symbolicznych. Ryc. 15a. Cmentarz nr 280, Por�bka Uszewska. �cianka pomnikowa ozdobiona jest takim krzy�em. W cz�ci coko�owej �drzewo �mierci� z tabliczkami imiennymi 24 poleg�ych �o�nierzy. Ryc. 15b. Cmentarz nr 285, Wojnicz, krzy� kuty osadzony na kamiennym cokole. U�jego�podstawy tablica inskrypcyjna. V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Krzy�e i pomniki centralne Ryc. 15c. Ryc. 15c. Cmentarz nr 298, Tymowa. W sklepiony p�koli�cie otw�r w �ciance pomnikowej wstawiony wysoki kuty krzy�, w formie symbolicznego drzewa �mierci. W jego g�rnej cz�ci figura Chrystusa ukrzy�owanego. (najprawdopodobniej wsp�czesna). V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Krzy�e i pomniki centralne Ryc. 16b. Pomniki centralne mia�y r�n� skal� i mniej lub bardziej rozbudowan� form�. Ryc. 16a. Cmentarz nr 350, Nowy S�cz (projekt cmentarza G. Ludwig, autor rze�by Franz Mazura). Ryc. 16b. Cmentarz nr 276, Brzesko, pomnik centralny (R. Motka). V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Krzy�e i pomniki centralne Ryc. 16c. Ryc. 16c. Cmentarz nr 290, Charzewice, pomnik centralny (R. Motka). V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Krzy�e i pomniki centralne Ryc. 16d. Ryc. 16e. Ryc. 16f. Pomniki centralne: Ryc 16d. Cmentarz nr 364, Kasina Wielka (G. Ludwig). Ryc. 16e. Cmentarz nr 348, Stary S�cz (G. Ludwig). Ryc. 16f. Cmentarz nr 308, Kr�l�wka (F. Stark). V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych �ciany pomnikowe Jednym z element�w dekoracyjnych w linii ogrodzenia cmentarza, by�a tzw. �cianka pomnikowa (Denkmalwand) o bardzo r�nych formach. W za�o�eniach otoczonych murem mog�o to by� jego podniesienie, przybieraj�ce kszta�t tr�jk�ta lub lekkiego zaokr�glenia, cz�sto zwie�czone krzy�em. Umieszczane tam by�y tablice inskrypcyjne; Ryc. 17a. Cmentarz nr 276, Brzesko (R. Motka). Ryc. 17b. Cmentarz nr 303, Rajbrot. Ryc. 17c. Cmentarz nr 300, Rajbrot-Koby�a (obydwa cm. w Rajbocie, F. Stark). V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych �ciany pomnikowe Ryc. 17d. Ryc. 17f. Przy innym typie ogrodzenia formy �cianki pomnikowej zale�a�y bardziej od wyobra�ni architekta: Ryc. 17d. Cmentarz nr 337, Grabina. Ryc. 17e. Cmentarz nr 344, Tarnawa. Ryc. 17f. Cmentarz nr 307, ��kta Dolna (wszystkie cm. F. Stark). V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Znaki nagrobne Ryc. 18a. Ryc. 18b. Ryc. 18c. Krzy�e nagrobne wg projektu Gustava Ludwiga. Wysokie, �eliwne, na mogi�y wsp�lne �o�nierzy austro-w�gierskich, niemieckich i rosyjskich: Ryc. 18a. Cmentarz nr 341, Zonia. Ryc. 18b. Cmentarz nr 310, Leszczyna. Ryc. 18c. Cmentarz nr 360, S�upia � krzy� w obudowie betonowej. V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Znaki nagrobne Ryc. 18d. Ryc. 18e. Ryc. 18f. Ryc. 18g. Ryc. 18h. Ryc. 18i. Krzy�e nagrobne wg projektu Gustava Ludwiga. Ma�e krzy�e �eliwne nak�adane na p�aszczyzn� czo�ow� podstaw: Ryc. 18d. Cmentarz nr 358, Laskowa. Ryc. 18e cmentarz w�Drogini 371. Ryc. 18f. Cmentarz nr 357, Kamionka Ma�a-Or��wka. Ma�e krzy�e �eliwne, mocowane na podstawach od g�ry: Ryc. 18g. Cmentarz nr 347, Barcice. Ryc. 18h. Cmentarz nr 281, D�bno. Ryc. 18i. Cmentarz nr 276, Brzesko. V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Znaki nagrobne Ryc. 19a. Ryc. 19c. Ryc. 19b. Ryc. 19d. R�ne typy krzy�y �elaznych kutych i�lanych: Ryc. 19a. Cmentarz nr 335, Niegowi�. Ryc. 19b. Cmentarz nr 314, Bochnia. Ryc. 19c. Cmentarz nr 300, Rajbrot-Koby�a. Krzy� lany wg projektu Jana Szczepkowskiego. Ryc. 19 d. Cmentarz 376 Suchoraba. Jedyny na ca�ym badanym terenie krzy� z��eliwa lanego o�niepowtarzalnym kszta�cie ramion i�dekoracji tabliczki imiennej. V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Znaki nagrobne Ryc. 19e. Ryc. 19f. Ryc. 19g. Przyk�ady znak�w nagrobnych projektu Roberta Motki: Ryc. 19e., Ryc. 19g. Cmentarz nr 276, Brzesko (groby oficer�w rosyjskich i�austro-w�gierskich). Ryc. 19f. Cmentarz nr 282, Wojnicz-Zamo�cie, �triada� grob�w austro-w�gierskich V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Znaki nagrobne Ryc. 20a. Ryc. 20b. Ryc. 20c. Przeznaczone dla mogi� wsp�lnych stele nagrobne z nak�adanymi p�ytami �eliwnymi zawieraj�cymi informacje o pochowanych �o�nierzach: Ryc. 20a. austro-w�gierskich, cmentarz nr 308, Kr�l�wka. Ryc. 20b. niemieckich, cmentarz nr 301, �egocina. Ryc. 20c. rosyjskich, cmentarz nr 308, Kr�l�wka. V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Ryc. 21c. Znaki nagrobne na kwaterach wojskowych za�o�onych na izraelickich cmentarzach wyznaniowych: Ryc. 21a. Cmentarz nr 275 Brzesko (R. Motka). Na pierwszym planie, po prawej stronie podstawy poprzewracanych macew indywidualnych. Ryc. 21b. Jedyna stoj�ca jeszcze macewa z nieczyteln� tabliczk� imienn�. Ryc. 21c. Cmentarz nr 313, Bochnia najlepiej zachowana kwatera �o�nierzy �yd�w. Ryc. 21d., Ryc. 21e. Cmentarz nr 350c, Nowy S�cz, indywidualne miejsca poch�wku por. Adolfa Forella (zm. 7�IV�1918) oraz doktora Ignatza Reischera (zm. 7�IV�1918). �r�d�o: Ryc.�21c. zdj�cie udost�pnione przez Bogdana Pot�p� (Muzeum im. S. Fischera w Bochni); Ryc. 21d., 21e.�dane pochowanych na cmentarzu 350c w Nowym S�czu za: Nowy S�cz i S�decz czynna w czasie I wojny �wiatowej, red. G. Olszewski, Nowy S�cz 2015, s.�209. V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Kaplice i kapliczki Ryc. 22a. Ryc. 22b. Ryc. 22c. Ryc. 22d. Ryc. 22e. Ryc. 22f. Na analizowanym obszarze zbudowano cztery du�e kaplice, wkomponowane w uk�ady przestrzenne cmentarzy, z kt�rych zachowa�y si� trzy: Ryc. 22a. Cmentarz nr 368, Limanowa-Jab�oniec. Ryc. 22b. Cmentarz nr 357, Kamionka Ma�a-Or��wka (obie autorstwa G. Ludwiga). Ryc. 22c. Cmentarz nr 310, Leszczyna (F. Stark). Oryginaln� form� architektoniczn� s� kapliczki s�upowe wg pomys��w F. Starka usytuowane na cmentarzach: Ryc. 22d. Cmentarz nr 342, �apan�w. Ryc. 22e., Ryc. 22f. Cmentarz nr 304, ��kta Dolna. V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Szata ro�linna Ryc. 23d. Ryc. 23f. Projektanci cmentarzy wojskowych przywi�zywali du�� wag� do uzupe�niania kompozycji przestrzennej zieleni�, przede wszystkim drzewami, z�kt�rych najcz�ciej stosowano d�by i�lipy (znaczenie symboliczne tych drzew): Ryc. 23a. Cmentarz nr 276, Brzesko. R. Motka w�czterech rogach cmentarza zaprojektowa� wydzielone kamiennymi s�upami miejsca, w�kt�rych posadzono drzewa. D�by i�lipy jako dominuj�ce akcenty przestrzenne: Ryc. 23b. Cmentarz nr 333, Cichawa; Ryc.�23c. Cmentarz nr 305, ��kta Dolna; Ryc. 23d. Cmentarz nr 284, Wojnicz-Zakrz�w. Korony drzew akcentuj� i�niejako wydzielaj� z�cmentarza cywilnego cz�� wojskow�: Ryc.�23e. Cmentarz nr 302, �egocina; Ryc. 23f. Cmentarz nr 309, Trzciana. V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Cmentarz �o�nierski w krajobrazie W wielu przypadkach, zw�aszcza gdy cmentarze usytuowane by�y na wzg�rzach, wyb�r miejsca zapewnia� wspania�e widoki: Ryc. 24a. Cmentarz nr 336, Gierczyce. Ryc. 24b. Cmentarz nr 306, ��kta Dolna. Ryc. 24c. Cmentarz nr 368, Limanowa-Jab�oniec (na tle krajobrazu widoczny obelisk grafa L.�von Thun und Hohensteina autorstwa G. Ludwiga). V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Cmentarz �o�nierski w krajobrazie Ryc. 24f. Ryc. 24d. Cmentarz nr 369, Stara Wie�-Golc�w. Ryc. 24e. Cmentarz nr 305, ��kta Dolna. Ryc. 24f. Cmentarz nr 303, Rajbrot wkomponowany w�skraj lasu, widok z�ni�ej biegn�cej drogi. V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Cmentarz �o�nierski w krajobrazie Ryc. 25c. Ryc. 25d. Ryc. 25e. Ma�e cmentarze wojskowe lokowane przy kapliczkach przydro�nych. Ich autorem jest G.�Ludwig. �bikowice, cmentarz nr 355 przy XIX-wiecznej kapliczce. Dzisiaj cz�� wojskowa niemal doszcz�tnie zniszczona. Ryc. 25a. Plan; Ryc. 25b. Stan z roku 2018. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/48. Ryc. 25c. Szczyrzyc, cmentarz nr 362. Plan. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-46. Ryc. 25d. Szczyrzyc, cmentarz nr 362. Zdj�cie z lat I wojny �wiatowej. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/62. Ryc. 25e. Szczyrzyc, cmentarz nr 362, stan z 2018. V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Cmentarz �o�nierski w krajobrazie Ryc. 25i. Ryc. 25f. Wi�niowa, cmentarz nr 374. Plan. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/56. Ryc. 25g. Wi�niowa, cmentarz nr 374. Zdj�cie z�I�wojny �wiatowej. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/61. Ryc. 25h. Wi�niowa, cmentarz nr 374. Stan z�2018. Ryc. 25i. Mordarka, cmentarz nr 367, a�w�a�ciwie mogi�a zbiorowa przy kapliczce i�wiekowej lipie. Prochy �o�nierzy ekshumowano po II wojnie �wiatowej i�przeniesiono na cmentarz 366 w�Limanowej. Zdj�cie z�lat I�wojny �wiatowej. �r�d�o: NAK, WUOngwOK, jedn. 29/275/0/-/61. V. Analiza form architektonicznych i zieleni ozdobnej na cmentarzach zrealizowanych Drogowskazy i znaki informacyjne Ryc. 26d. Ryc. 26e. Przy realizacji cmentarzy dbano, by doj�cie do nich by�o dobrze oznaczone. Zaprojektowano jednakowy, dla wszystkich cmentarzy w Galicji Zachodniej, betonowy drogowskaz kt�ry, w g�rnej cz�ci posiada� o�miok�tn� tablic� z owalnym miejscem na dwuj�zyczny napis Kriegerfriedhof � Cmentarz wojskowy Zugang�Droga. Na badanym obszarze zachowa�o si� jeszcze kilka takich drogowskaz�w: Ryc. 26a. Cmentarze 305, 306, 307 w���kcie Dolnej (kopia drogowskazu wykonana w�latach dziewi��dziesi�tych XX wieku). Ryc. 26b. Cmentarz nr 340 Wola Nieszkowska. Ciekawy drogowskaz betonowy w formie �ci�tej piramidy z tabliczk� �droga do cmentarza wojennego� i poni�ej strza�ka. Wsp�czesne drogowskazy do cmentarzy: Ryc. 26c. Cmentarz nr 308 Nieprze�nia; Ryc.�26d.�Cmentarz nr 365, Tymbark i Ryc. 26e. Cmentarz nr 364, Kasina Wielka. VI. Stan zachowania cmentarzy. Destrukcja i rewaloryzacja Destrukcja Ryc. 27c. Ryc. 27d. Kilka cmentarzy zosta�o albo zniszczonych przez b��dne decyzje administracyjne, np.�cmentarz nr 361 Krasne Lasocice, po przeniesieniu cmentarza wojskowego w�obr�b cywilnego, dokonano ca�kowitej zmiany uk�adu przestrzennego tej jednej z�ciekawszych nekropolii w�Okr�gu X (Ryc.�27a). Ryc. 27b. Cmentarz nr 339 Sobol�w; Ryc. 27c. Cmentarz nr 312, Stary Wi�nicz (uk�ad�obydwu kwater wojskowych zosta� zatarty tak�e przez wprowadzenie grob�w cywilnych). Ryc. 27d. Cmentarz nr 373, Wi�niowa (niemal doszcz�tnie zniszczony. Pozosta�y resztki znak�w nagrobnych). VI. Stan zachowania cmentarzy. Destrukcja i rewaloryzacja Prace rewaloryzacyjne Ryc. 28a. Ryc. 28b. Ryc. 28c. Ryc. 28d. Ryc. 28e. Ryc. 28f. Na analizowanym obszarze przeprowadzono szereg udanych prac rekonstrukcyjnych i�rewaloryzacyjnych. Ryc. 28a. Cmentarz nr 359, Jaworzna � utrzymany obrys cmentarza, nowe elementy wyposa�enia � krzy� centralny, krzy�e nagrobne. Ryc. 28b. Cmentarz nr�365, Tymbark, odtworzono centralny krzy� drewniany oraz indywidualne krzy�e nagrobne, ale zmieniono uk�ad przestrzenny cmentarza. Ryc. 28c. Cmentarz nr 341, Zonia � odtworzony krzy� centralny, wprowadzone w�przestrze� pola grobowego kwiaty, odnowiono krzy�e i�ogrodzenie. Ryc. 28d. Cmentarz nr 302, �egocina oraz Ryc. 28e. Cmentarz nr 346, Krynica. Prace rewaloryzacyjne na obydwu cmentarzach przeprowadzono w�2018 roku. Na uwag� zas�uguje przywr�cenie stanu pierwotnego z�o�enia w�Krynicy. Ryc. 28f. Cmentarz nr 363, Mszana Dolna (autor: Gustav Ludwig) ten niewielki cmentarzyk zosta� starannie odnowiony. B��dem by�o na�o�enie farby w�kolorze srebrnym na niekt�re cz�ci �eliwnych krzy�y wkomponowanych w�kamienne ogrodzenie. Ryc. 29a. Ryc. 29b. Ryc. 29c. Ryc. 29d. Ryc. 29e. Ryc. 29f. a. Matthias Grabner, poleg� 5 grudnia 1914�r., pochowany na cmentarzu nr 361 w�Krasnym-Lasocicach, gr�b nr 56; b. Johann Huber, poleg� 11 grudnia 1914�r., pochowany na cmentarzu nr 340 w�Woli Nieszkowskiej, gr�b nr 18; c. Gstottenmayer Johann, poleg� w�grudniu 1914�r., pochowany na cmentarzu nr 360 w�S�upii, gr�b nr 4; d. Weiermair Johann, zmar� w�szpitalu w�Nowym S�czu 13 stycznia 1915�r., pochowany na cmentarzu nr 350 w�Nowym S�czu, gr�b 645; e. Baldauf Aloes, poleg� 4 lutego 1915 r. ko�o Zakrzowa, pochowany na cmentarzu nr 216 w�Sierakowicach, gr�b nr 3; f. Wagner Josef, zmar� 14 marca 1915�r. w�szpitalu w�Brzesku, pochowany na cmentarzu nr�276, gr�b 155. �r�d�o: Zbiory p. Roberta Koz�owskiego. Ustalenie numer�w cmentarzy i�numer�w grobu wg R. Koz�owskiego. Streszczenie Na ca�o�� pracy sk�adaj� si� trzy w�tki. W�pierwszym przedstawiam, w�du�ym skr�cie, sytuacj� na froncie galicyjskim od sierpnia do grudnia 1914, a�tak�e szkicuj� przebieg bitwy pod Limanow� i��apanowem w�dniach 2�12 grudnia tego roku. Drugi, po�wi�cam opisowi organizacji s�u�b cmentarniczych w�armii austrow�gierskiej oraz powstaniu, w�p�nej jesieni 1915 roku, krakowskiego Oddzia�u ds. Grob�w �o�nierskich (Kriegsgr�berabteilung). Trzeci, g��wny i�najbardziej rozbudowany w�tek zawarty jest w�rozdzia�ach 3 i�4. W�rozdziale trzecim przedstawiam kr�tkie informacje o�tw�rcach cmentarzy, przeprowadzam zestawienie projekt�w wykonanych przez krakowski Oddzia� ds. Grob�w �o�nierskich, analizuj� uk�ady przestrzenne cmentarzy, opisuj�, w�du�ym skr�cie, dzieje ich budowy i�og�ln� charakterystyk�. Rozdzia� czwarty po�wi�cam analizie oprawy architektonicznej i�szaty ro�linnej cmentarzy. Obejmuje ona zar�wno ma�e formy architektoniczne (ogrodzenia, bramy, furtki, znaki nagrobne) jak te� pomniki, krzy�e centralne i��ciany pomnikowe. Du�y fragment tekstu po�wi�cam szacie ro�linnej cmentarzy, kilka zda� drogowskazom i�znakom informacyjnym. Kr�tki rozdzia� 5 to spojrzenie na cmentarz �o�nierski w�krajobrazie. W�ko�cowym fragmencie pracy szkicuj� losy cmentarzy w�XX wieku i�ostatnim dwudziestoleciu, a�tak�e oceniam ich stan zachowania. W�s�owie ko�cowym przedstawiam kilka uwag zwi�zanych z�przysz�o�ci� cmentarzy �o�nierskich na badanym obszarze. Abstract This work comprises three major threads. The first is a�general overview of the situation on the Galician front between August and December 1914, as well as an outline of the battle near Limanowa and �apan�w, which took place between the second and twelfth of December of that year. The second is devoted to a�description of the organisation of the sepulchral services of the Austro-Hungarian army and the establishment of the Krakow Department of War Graves (Kriegsgr�berabteilung) in late autumn of 1915. The third thread�the most important and extensive�is presented in chapters 3 and 4. In the third chapter, I�present brief information about the creators of the cemeteries, list and compare the designs prepared by the Krakow Department of War Graves, analyse the spatial layout of the cemeteries, and briefly describe the his-tory of their construction and general characteristics. I�devote the fourth chapter to an analysis of the architectural d�cor and plant cover of the cemeteries. It includes both small-sized architectural forms (fences, gateways, gates, gravestones) as well as monuments, central crosses and monument walls. A�large fragment of the text has been devoted to the plant cover of the cemeteries, while signposts and information plaques have been briefly touched upon. Chapter 5 is an outlook of the military cemetery in the landscape. Towards the end, I�outline the fate of the cemeteries in the twentieth century and the past two decades and assess their state of preservation. In the closing remarks, I�present commentary on the future of military cemeteries in the area under study. Suplement Ju� po zamkni�ciu materia�u do ksi��ki dowiedzia�em si� o�kolejnych pracach rewaloryzacyjnych, kt�re zmieni�y nakre�lony przeze mnie obraz kilku cmentarzy na badanym obszarze. Dotyczy to przede wszystkim cz�ci �o�nierskiej (cm.�275) po�o�onej na cmentarzu gminy �ydowskiej w�Brzesku. Jego stan w�roku 2018 by� op�akany. W�roku 2019 dokonana zosta�a rewaloryzacja obiektu polegaj�ca na odrestaurowaniu kamiennych macew, ponownym ustawieniu wszystkich macew indywidualnych oraz przywr�ceniu ich pierwotnego uk�adu. Lokalni, spo�eczni opiekunowie posadzili barwinek. Przewidziane s� dalsze prace, mi�dzy innymi odtworzenie tabliczek indywidualnych, ogrodzenie z��ywop�otu a�w�dalszej kolej-no�ci odtworzenie bramy na cmentarz1. Gmina �ydowska chce umie�ci� na pomniku centralnym (macewie centralnej) inskrypcj� na p�ycie marmurowej. Tym samym jeden z�cmentarzy w�najgorszym stanie powr�ci do stanu pierwotnego. Tak�e na o�ciennym cmentarzu nr�276 przeprowadzono jesieni� 2019 roku ca�kowit� renowacj� bramy cmentarnej, centralnego pomnika i�cz�ci muru ze-wn�trznego. Docelowo planowane s� r�wnie� renowacja grob�w oficerskich, metalowych krzy�y, element�w metalowych przy bramie oraz rekonstrukcja grob�w �o�nierskich ��cznie z�umieszczeniem tabliczek imiennych2. W�roku 2019 uporz�dkowano tak�e cmentarz nr�336 w�Gierczykach, wycinaj�c zb�dn� ziele� i�porz�dkuj�c stan mogi�. 1 Prace przy cmentarzu finansowa� IPN w�Krakowie, nadzorowa� je WUOZ Delegatura w�Tarnowie, Gmin� Wyznaniow� �ydowsk� w�Krakowie i�Komisj� Rabinack� w�Warszawie. Konsultantem by� p. Krzysztof Gardu�a, program konserwatorski i�kierownictwo prac obj�� p. Marek Sawicki, projekt tabliczek indywidualnych opracowa� J.J.P.�Drogomir. Informacj� otrzyma�em od p. M. Sawickiego. W�roku 2018 rewaloryzacji poddano 90 macew �o�nierskich na cmentarzu �ydowskim w�Tarnowie. 2 �sterreichisches Schwarzes kreuz, kriegsgr�berf�rsorge, nr�1/2020, s.�38; inicjatorem odnowienia cmentarza jest Urz�d Gminy w�Brzesku, wsparcie finansowe przysz�o z�ministerstwa kultury i�dziedzictwa narodowego. Nak�ad finansowy renowacji ma wynie�� 80�000 euro. Ryc. 1. Ryc. 2. Ryc. 1. Cz�� �o�nierska (cmentarz nr 275) na cmentarzu gminy izraelickiej w�Brzesku. Stan z�ko�ca 2019�r. po renowacji. Ryc. 2. Brama wej�ciowa na cmentarz nr�276 w�Brzesku. Stan z�ko�ca 2019�r. po�renowacji. Ryc. 3. Pomnik centralny na cmentarzu nr�276 w�Brzesku. Stan z�ko�ca 2019 r. po�renowacji. Ryc. 4. Cmentarz nr�336 w�Gierczykach po pracach porz�dkowych wykonanych w�2019�r. �r�d�o: .sterreichisches Schwarzes kreuz, kriegsgr.berf�rsorge nr�1/2020, s. 38, 39. Aneks Spis inskrypcji z cmentarzy �o�nierskich na analizowanym obszarze Okr�g�w VIII, IX, X3 216. Sierakowice Inskrypcja w�j. niemieckim na obelisku �ciany pomnikowej: Za Boga Cesarza i�Ojczyzn� 1915. Wykona� 23 baon landwery. * tre�� napisu za: R. Frodyma, op. cit., s. 21. 276. Brzesko Tablice z�inskrypcjami w�j. niemieckim na pomniku centralnym: 1. Na zachodniogalicyjskich polach bitewnych c.k. Dow�dztwo Wojskowe Krak�w wybudowa�o w�latach 1916�1917, pod kierownictwem gen. dywizji Brandnera�Edl [Edler J.S.] von Wolfszahn�378 cmentarzy �o�nierskich, z�tego na obszarze c.k. powiatu brzeskiego 42 cmentarze. * tre�� wszystkich tablic o�ilo�ci zbudowanych cmentarzy t�umaczenie w�asne. 2. Nie rozpaczajcie, �e nasze usta zamilk�y. Niech nasze groby m�wi� wam o�mi�o�ci do Ojczyzny. 3. 1914�1915. Wsp�lna nam by�a jedna my�l i�jedna t�sknota, kt�ra przywiod�a nas do �mierci�� zwyci�stwo sprawiedliwo�ci. �r�d�o: K. Gardu�a, L. Og�rek, op. cit.; R. Frodyma, op. cit. T�umaczenie tekst�w niemieckich wg autor�w tych obydwu prac. Tablica z�inskrypcj� w�j. niemieckim i�polskim na �ciance pomnikowej. 4. Wy, co�cie padli za Ojczyzn� w�boju, wr�g czy przyjaciel � dokonawszy czynu, �pijcie z��czeni w�tej ziemi pokoju, zar�wno zdobi was wieniec wawrzynu. 277. Brzesko-Okocim Inskrypcja w�j. polskim na g��wnej �cianie pomnika: Pami�ci 9 walecznych, poleg�ych za Ojczyzn� w�bitwie pod Okocimiem w�listopadzie 1914. Na dw�ch �cianach bocznych nazwiska 8 �o�nierzy austrow�gierskich. * w�rzeczywisto�ci pochowanych jest dziewi�ciu �o�nierzy austrow�gierskich. 278. Jadowniki Podg�rne Inskrypcja w�j. niemieckim na �cianie pomnikowej: 1914, Nie �alcie si�, �e usta nasze zamilk�y. Nasze groby b�d� m�wi� o�mi�o�ci do Ojczyzny. * tre�� napisu za: R. Frodyma, op. cit., s. 45. Sam napis mocno zniszczony. 280. Por�bka Uszewska Inskrypcja w�j. niemieckim na tarczy herbowej na krzy�u ze �cianki pomnikowej: Zmarli wype�niwszy obowi�zek. * w�dolnej cz�ci �cianki �drzewo �mierci� z�24 nazwiskami pochowanych �o�nierzy. 284. Wojnicz-Zakrz�w Inskrypcja w�j. niemieckim na krzy�u centralnym: W��mierci jest pok�j. 285. Wojnicz Inskrypcja w�j. niemieckim na tarczy herbowej na krzy�u centralnym: Wy, przemijaj�cy, to co wielkiego czynicie jest Nieprzemijaj�ce. * tarcza herbowa mocno zardzewia�a. 286. Olszyny Tablica z�inskrypcj� w�j. niemieckim na �ciance pomnikowej: Dla chwa�y Ojczyzny dotkni�cie �mierci przetapia ciasn� skorup� �ycia najubo�szych w�szlachetny Gral. 287. Roztoka Inskrypcja w�j. niemieckim na �ciance pomnikowej: Musia�a zapa�� noc w�naszych oczach, aby wam za�wita� nowy dzie�. * tekst inskrypcji wg R. Frodyma, op. cit., s.�53. 290. Charzewice Tablice z�inskrypcjami w�j. niemieckim na pomniku centralnym: 1. 1914, Ziemio, by�em dla Ciebie dobry, Ziemio, Ty pi�a� moj� krew, Ziemio, zgin��em dla Ciebie, Ziemio teraz mnie os�aniasz. Spis inskrypcji z cmentarzy �o�nierskich na�analizowanym obszarze Okr�g�w VIII, IX, X 2. 1914, Musicie powstrzyma� �zy, �adne �ycie nie jest wieczne, Cze�� temu, kt�ry poleg� w�chwale za cesarza i�Ojczyzn�. * jedna z�tablic uszkodzona, druga ma�o czytelna. 291. Domos�awice Tablica z�inskrypcj� w�j. niemieckim na �ciance pomnikowej: 1914�1915 Od Boga na ziemi� z�dom�w pod bro�, przez zwyci�stwo i��mier� do Boga zn�w. 300. Rajbrot-Koby�a Tablica z�inskrypcj� w�j. niemieckim na �cianie pomnikowej: Na� wysoko�ci, tam gdzie czysto��, wo� i�blask Otoczeni zieleni� wie�ca g�r wolno�ci�Po starciu z�wrogiem, pokonaniu go, nadszed� ich czas, �o�nierze cesarscy�udali si� na spoczynek [w�wieczno�ci]. Hans Hauptmann * p�yty nie odnotowali K. Gardu�a i�L. Og�rek oraz F. Frodyma. Zosta�a wklejona po 1998 roku. Jest to jedyny tekst na badanym terenie podpisany nazwiskiem kapitana H. Hauptmanna. 301. �egocina Tre�� nieistniej�cej tablicy w�j. niemieckiej na frontowej �cianie ko�cio�a parafialnego w��egocinie: Pod stra�� tego Domu Bo�ego spoczywa 81 wojownik�w wiernie sprzymierzonych armii Austro-W�gier i�Rzeszy Niemieckiej. * tekst inskrypcji wg R. Broch, H. Hauptmann, op. cit., s. 352. 302. �egocina Tablica z�inskrypcj� w�j. niemieckim na �ciance pomnikowej (o�tarza): Przybyli�my w�szaro�ci dnia powszedniego, a�przekroczyli�my pr�g �ycia ukoronowani wawrzynem. * identyczna tre�� tablicy znajduje si� na cmentarzu 309 w�Trzcianie. Tablica odnowiona w�b. dobrym stanie. 303. Rajbrot Tablica z�inskrypcj� w�j. niemieckim na �ciance pomnikowej: Brama �mierci prowadzi wiernych do nie�miertelno�ci. * w�2018 roku pozosta�o puste miejsce po p�ycie inskrypcyjnej. 306. ��kta Dolna Inskrypcja w�j. niemieckim na pomniku z�lewej strony �cianki pomnikowej: Czas, kt�remu si� ofiarowali�my, da� wi�cej, da� niesko�czenie wi�cej ni� Was wzi��. Da� si�� i�wielko�� uczu�, czyni z prostaczk�w ludzi, jest przewodnikiem do celu � doskona�o�ci. 308. Kr�l�wka 1. Tablica z�inskrypcj� w�j. niemieckim na �ciance pomnikowej: Brama �mierci prowadzi wiernych do nie�miertelno�ci. * tablica mocno uszkodzona. Tekst identyczny jak na cmentarzu 303 w�Rajbrocie. 2. Inskrypcja na tablicy w�j. niemieckim na krzy�u centralnym. Na zachodniogalicyjskich polach bitewnych c.k. Dow�dztwo Wojskowe Krak�w wybudowa�o w�latach 1916�1917, pod kierownictwem gen. dywizji Brandnera�Edl von Wolfszahn�378 cmentarzy �o�nierskich, z�tego na obszarze c.k. powiatu boche�skiego 46 cmentarzy. 309. Trzciana Tablica z�inskrypcj� w�j. niemieckim na �ciance pomnikowej: Przybyli�my z�szaro�ci dnia powszechnego, a przekroczyli�my pr�g �ycia ukoronowani wawrzynem. * identyczna tre�� tablicy znajduje si� na cmentarzu 302 w��egocinie. 310. Leszczyna Tablica z�inskrypcj� w�j. niemieckim umieszczonej na p�nocnej �cianie kaplicy: Zachowajcie cnoty, kt�re wojenna potrzeba ukaza�a tak jasno. Wy �yj�cy � i�my, ofiary wojny, b�ogos�awimy j�. Ponad oknem nad tablic� data 1914. * tablica nowa lub bardzo dobrze odnowiona. 313. Bochnia Tablica inskrypcyjna na macewie pomnikowej (Denkmalwand): Tekst w�j. hebrajskim i�polskim : Groby polskich �o�nierzy wyznania moj�eszowego poleg�ych w�I�wojnie �wiatowej 1914�1918. Fundator. Rabin Mendel Reichberg i�synowie z�USA. * tablica wmurowana w�latach 90 tych XX wieku 314. Bochnia Tablica z�inskrypcj� w�j. polskim na �ciance pomnikowej: Cmentarz z�1-szej wojny �wiatowej. Rok 1914�1918. 332. Brzezie Inskrypcja w�j. polskim na p�ycie jednej z�mogi�: Zbiorowa mogi�a �o�nierzy polskich i�rosyjskich poleg�ych w�okresie pierwszej wojny �wiatowej. Cze�� ich pami�ci. * Inskrypcja zawiera b��dne informacje zar�wno o�pochowanych, jak mogi�ach. 339. Sobol�w Inskrypcje na tabliczkach w�j. niemieckim, polskim i�rosyjskim umieszczonych w�dolnej cz�ci krzy�a centralnego: A�pok�j niech b�dzie z�nami. Na filarku kamiennym przy wej�ciu na cmentarz wmurowana tablica z�inskrypcj� w�j. niemieckim: 1914�1918 Tu spoczywa 314 �o�nierzy armii austrow�gierskiej. Austriacki Czarny Krzy�. * R. Frodyma, op. cit., s.�106. Autor pisze, i� na bramce wej�ciowej by�a inskrypcja w�j. niemieckim o�tre�ci: Twoja mogi�a w�dalekim kraju jest nasz� udr�k�, jednak to s�owo jest symbolem. Twa mogi�a Spis inskrypcji z cmentarzy �o�nierskich na�analizowanym obszarze Okr�g�w VIII, IX, X nie powinna by� opuszczona. Wieczorem, gdy dzwoni� dzwony, biegnie nasz duch w�to miejsce i�stroi Tobie, modl�c si�, kwiaty skupienia na grobowej ziemi, z�pobo�nym natchnieniem. 345. Muszyna Tablica z�inskrypcj� w�j. niemieckim na �ciance pomnikowej: Obok tabliczka z�polskim t�umaczeniem: Oczy nasze noc� zasz�y, aby w�waszych dzie� za�wita�. Po drugiej stronie tablicy w�j. niemieckim tablica w�j. polskim: �o�nierze polegli w�okolicach Muszyny w�grudniu 1914 r. i�4 imiona i�nazwiska poleg�ych. 346. Krynica Tablica z�inskrypcj� w�j. niemieckim na �ciance pomnikowej: Do nas pok�j przyszed� wcze�niej ni� do Was. * identyczna tre�� inskrypcji znajduje si� na cmentarzu nr 363 w�Mszanie Dolnej. 350. Nowy S�cz Tablica z�inskrypcj� w�j. niemieckim na pomniku centralnym: Na zachodniogalicyjskich polach bitewnych c.k. Dow�dztwo Wojskowe Krak�w wybudowa�o w�latach 1916�1917, pod kierownictwem gen. dywizji Brandnera�Edl von Wolfszahn�378 cmentarzy �o�nierskich, z�tego na obszarze c.k. powiatu nowos�deckiego 12 cmentarzy. 352. Marcinkowice Tablica z�inskrypcj� w�j. polskim w�dolnej cz�ci obelisku: Poleg�ym w�dniu 6.12.1914 r. Bohaterom I�Pu�ku Legion�w Polskich 358. Laskowa Tablica z�inskrypcj� w�j. niemieckim: �mier� nas wora�a w�ziemi�, teraz zbierajcie �niwo. 359. Jaworzna * R. Frodyma, op. cit., s.�134. Autor pisze, i� na cmentarzu znajdowa�a si� tabliczka z�tekstem nieznanego autora: Przysta� przechodniu � tu mogi�a szara przykrywa ko�ci dzielnego Madziara. Nie dla order�w nie dla pustej s�awy, ani cesarskiej i�kr�lewskiej mo�ci tysi�ce W�gr�w w�tej ziemi skona�y, ale dla waszej, Polacy, wolno�ci. Gdy inne ludy nic s�ysze� nie chcia�y o�waszym prawie do niepodle-g�o�ci, szabl� huzarsk� skrzesa� honwed �mia�y iskr� nadziei w�r�d mroku pod�o�ci. Poleg� � gr�b sw�j twojej powierzy� ochronie, wi�c znicz wdzi�czno�ci zapal � niech p�onie. Bohaterom spod Kra�nika, Rawy Ruskiej, Limanowej, Gorlic,obro�com Przemy�la i�prze��czy karpackich, tysi�com W�gr�w, kt�rzy walczyli rami� przy ramieniu z�polskimi legionistami i�oddali swe �ycie, pomagaj�c skruszy� moskiewskie kajdany. Dzisiaj tej tablicy nie ma. Jest tylko drewniana tabliczka na s�upku z�wg��bnym napisem: cmentarz wojenny nr 359 z�1914 roku. 33 poleg�ych. 361. Krasne-Lasocice Tablica z�inskrypcj� w�j. polskim: Cmentarz wojskowy. Data walk �o�nierzy polskich i�rosyjskich, austriackich (Tyrolczycy). 27 XII 1914 � 6 V 1915. Niech spoczywaj� w�pokoju. Odnowiono ten cmentarz w�1977 r. z�subwencji w�adz pa�stwowych. * dzisiaj na p�ycie le��cej na mogile ziemnej w�centralnej cz�ci cmentarza nie ma informacji o�odnowieniu cmentarza w�1977 roku. 363. Mszana Dolna Tablica z�inskrypcj� w�j. niemieckim: Do nas pok�j przyszed� wcze�niej ni� do Was. * identyczna tre�� inskrypcji znajduje si� na cmentarzu nr 346 w�Krynicy. 368. Limanowa-Jab�oniec W�kaplicy inskrypcja w�j. w�gierskim na p�ycie nad krypt�: Pu�kownik Ottmar Muhr zmar� bohatersk� �mierci� 11 grudzie� 1914. Na zewn�trz kaplicy tablica z�inskrypcj� w�j. niemieckim: Na zachodniogalicyjskich polach bitewnych c.k. Dow�dztwo Wojskowe Krak�w wybudowa�o w�latach 1916�1917, pod kierownictwem gen. dywizji Brandnera�Edl von Wolfszahn�378 cmentarzy �o�nierskich, z�tego na obszarze c.k. powiatu limanowskiego 13 cmentarzy. Pomnik Othmara Muhra: tablice z�inskrypcjami w�j. niemieckim: Na tym miejscu zgin�� pu�kowik Othmar Muhr wraz ze swoimi walecznymi huzarami 9 pu�ku. 11�XII�1914. w�j. w�gierskim, autorstwa Ferenca Molarna: w�dniach 11 i�12 grudnia 1914 polegli wraz z�panem pu�kownikiem huzarzy drogiej krwi, twardej pi�ci, ku czci W�gierskiej, niemej wierno�ci. Trzecia tablica zawiera nazwiska poleg�ych huzar�w. Na obelisku w�miejscu �mierci informacja o�poleg�ym tu grafie Leonhardzie von Thun Und Hohenstein, rotmistrzu 9 pu�ku huzar�w im. Grafa Nadesdy. Plakieta z�herbem rodzinnym. Pomnik ufundowany przez rodzin� poleg�ego. 371. Droginia Tablica z�inskrypcj� w�j. niemieckim na �ciance pomnikowej: Na zachodniogalicyjskich polach bitewnych c. k. Dow�dztwo Wojskowe Krak�w wybudowa�o w�latach 1916�1917, pod kierownictwem gen. dywizji Brandnera�Edl von Wolfszahn�378 cmentarzy �o�nierskich, z�tego na obszarze c. k. powiatu my�lenickiego 3 cmentarze. Wy�ej tablica z�dat� 1914. 376. Suchoraba Tablica z�inskrypcj� w�j. niemieckim w�dolnej cz�ci krzy�a centralnego: Na zachodniogalicyjskich polach bitewnych c.k. Dow�dztwo Wojskowe Krak�w wybudowa�o w�latach 1916�1917, pod kierownictwem gen. dywizji Brandnera�Edl von Wolfszahn�378 cmentarzy �o�nierskich, z�tego na obszarze c.k. powiatu wielickiego 4 cmentarze. * Na terenie dawnego powiatu wielickiego za�o�ono jeszcze 4 cmentarze, kt�re wchodzi�y w�obr�b Twierdzy Krak�w. By�y to: 379 Ma�a Wie� Ochman�w, 380 w�Kokot�w, 381 Wieliczka i�397 w�Podstolice. Trzy ostatnie na cmentarzach miejscowych. Spis inskrypcji z cmentarzy �o�nierskich na�analizowanym obszarze Okr�g�w VIII, IX, X 378. Zakopane Tablica z�inskrypcj� w�j. polskim na �ciance pomnikowej. Na tym miejscu spoczywaj� �o�nierze polegli w�pierwszej wojnie �wiatowej 1914� 1918. �wiat�o�� wiekuista niechaj im �wieci. Pomnik odnowiono w�50-lecie I�wojny i�25 lecie II wojny. 6 VIII � 1 IX 1964. Parafia Zakopane. Na p�ycie poziomej dwie tabliczki imienne �o�nierzy i�tablica z�inskrypcj� w�j.�niemieckim: Na zachodniogalicyjskich polach bitewnych c.k. Dow�dztwo Wojskowe Krak�w wybudowa�o w latach 1916�1917, pod kierownictwem gen. dywizji Brandnera Edl von Wolfszahn�378 cmentarzy �o�nierskich, z tego na obszarze c.k. powiatu nowotarskiego 2 cmentarze. Wykaz obiekt�w wpisanych do rejestru zabytk�w nieruchomych wojew�dztwa ma�opolskiego Rejestr A � stan wrzesie� 2018. Cmentarze wojenne 1. Barcice gm. Stary S�cz � cm.�wojenny nr 347, A-705 z�2.12.1993 2. Bochnia miasto Bochnia � cm.�komunalny, ul. Oracka, A-217 z�30.05.1980 3. Bochnia miasto Bochnia � cm.��ydowski, ul. D�bcza, A-326 z�13.12.1989 4. Brzesko gm. Brzesko � cm.�wojenny nr�276, A-352 z�5.10.1992 5. Brzesko gm. Brzesko � cm.��ydowski, A-353 z�8.10.1992 6. Brzesko gm. Brzesko-Okocim � zesp� pa�acowo-parkowy, A-351 z�8.02.1972 7. Charzewice gm. Zakliczyn � cm.�wojenny nr�290 [A-134/M] z�28.03.2008 8. Cichawa gm. Gd�w � cm.�wojenny I�w. �wiatowej nr�333 [A-720] z�30.6.1997 [A-415/M] 9. Czch�w gm. Czch�w � cm.�wojenny z�I�w. �wiatowej nr�297 [A-1390/M] z�21.01.2014 10. Domos�awice gm. Czch�w � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�291 [A-1391/M] z�20.01.2014 11. Droginia gm. My�lenice � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej, A-726 z�28.10.1997 [A-412/M] 12. Gierczyce, gm. Bochnia � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr 336 [A-100/M] z�dnia 28.06.2007 13. Jaworzna, gm. Laskowa � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr 359 [A-1385/M] z�20.01.2014 14. Kamionka Ma�a gm. Laskowa � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr 357, A-695 z�14.04.1993 15. Krasne-Lasocice, gm. Jod�ownik � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr 361, A-612 z�16.02.1990 16. Krynica gm. Krynica � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�346 (kwat. na cm.�kom ul. Cmentarna), A-794 z�19.02.1996 17. Laskowa gm. Laskowa � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�358, A-643 z�15.03.1993 18. Limanowa gm. Limanowa � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�366, A-715 z�27.12.1993 19. Limanowa-Jab�oniec gm. Limanowa � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�368 i�cmentarzy �o�nierzy radzieckich z�II wojny �wiatowej A-629 z�2.09.1991 20. ��kta Dolna gm. Trzciana � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�305 A-374 z�20.01.1994 21. ��kta Dolna gm. Trzciana � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�306, A-375 z�20.01.1994 22. ��kta Dolna gm. Trzciana � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�307, A-376 z�20.01.1994 23. ��kta G�rna gm. �egocina � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�304 z�kapliczk� s�upow� A-372 z�15.12.1993 24. Marcinkowice, gm. Che�miec � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�352, A-592 z�18.12 1989 25. Mszana Dolna gm. Mszana Dolna � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�363 [A-1386/M] Wykaz obiekt�w wpisanych do rejestru zabytk�w nieruchomych wojew�dztwa�ma�opolskiego 26. Much�wka gm. Nowy Wi�nicz � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�308 [A-122/M]8.11.2007 27. Muszyna gm. Muszyna � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�345 (w�obr�bie cm.�par.) A-707 z�5.05.1994 28. Nieprze�nia gm. Bochnia � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�338 [A-124/M] 15.11.2007 29. Nowy S�cz gm. N. S�cz � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�350 (kwatera na cm.�kom.) przy ul.�Rejtana, A-716 z�27.12 1993 30. Nowy S�cz-D�br�wka gm. N. S�cz � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�349 (obok ko�cio�a pw.��w.�Rocha), A-704 z�2.12.1993 31. Nowy S�cz-Zabe�cze, gm. N. S�cz � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�351, A-725 z�24.12.1994 32. Nowy S�cz, gm. Nowy S�cz nagrobki �o�nierskie z�I�wojny �wiatowej na cm.��ydowskim, ul. Rybacka, A-605 z�20.12.1989 33. Nowy Wi�nicz gm. N. Wi�nicz � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�311 [A-1496/M] z�4.06.2018 34. Olszyny gm. Wojnicz � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�285 [A-466/M] z�8.12.2013 35. Rajbrot gm. Lipnica Murowana � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�300 [A-1496/M] z�8.03.2017 36. Roztoka gm. Zakliczyn � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�287 [A-1299/M] z�2.08.2012 37. Sobol�w gm. �apan�w � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�339 [A-1`476/M] z�17.08.2017 38. Stara Wie� gm. Limanowa � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�369, A-607/89 39. St. S�cz gm. S. S�cz � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�348 (kwatera na cm.�kom., ul. Nowa) A-753 z�5.07.1994 40. Suchoraba gm. Niepo�omice � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�376, A-734 z�29.01.1999 [A-397/M] 41. Szczyrzyc gm. Jod�ownik � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�362 wraz z�kapliczk� [A-165/M] z�4.02.2009 42. T�goborze gm. �ososina Dolna � cm.�paraf. wraz z�kwater� wojenn� nr�353, A-616 z�18.02.1990 43. Trzciana gm. Trzciana � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�309, A-373 z�21.12.1993 (Tar) 44. Tymbark gm. Tymbark � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�365, A-687 z�7.12.1992 45. Tymowa gm. Czch�w � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�298 [A-1389/M] z�21.01.2014 46. Wi�niowa gm. Wi�niowa � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�373 na wzg�rzu Dziatk�wka, A-721 z�31.07.1997 [A-416/M] 47. Wi�niowa gm. Wi�niowa � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�374 (przysi�ek Jurk�wka), kapliczka, ogrodzenie, drzewostan na obwodzie, A-722 z�14.08.1997 [A-417/M] 48. Wojnicz gm. Wojnicz � kaplica mszalna p.w. Matki Boskiej Loreta�skiej z�cmentarzem wojennym z�I�wojny �wiatowej nr�282, z�drzewostanem i�figurami �wi�tych Piotra i�Paw�a, A-133/M z�20.03.2008 49. Wojnicz gm. Wojnicz � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�285 [A-465/M] 50. Wola Nieszkowska gm. Bochnia � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�340 [A-101/M] z�28.06.2007 51. Zakrz�w gm. Wojnicz � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�284 [A-1439/M] z�15.07.2015 52. �egocina gm. �egocina � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�301 (przy ogrodzeniu ko�cio�a), A-384 z�8.06.1995 53. �egocina gm. �egocina � cm.�woj. z�I�wojny �wiatowej nr�302 (kwatera na cm.�paraf. rzymsko-katolickiej) A-377 z�25.01.1994 Uzupe�nienie wykazu uzyskane w Wojew�dzkim Urz�dzie Ochrony Zabytk�w w Krakowie Delegatura w Tarnowie, ul. Konarskiego 15, 33-100 Tarn�w w dniu 16.11.2018 roku 1. Che�m 334 kwatera wojenna na cm.�parafialnym, uj�ta w�Wojew�dzkiej Ewidencji Zabytk�w prowadzonej przez WUOZ w�Krakowie � Delegatura w�Tarnowie 2. Charzewice, mogi�y wsp�lne nr�288, 289, uj�te w�Gminnej Ewidencji Zabytk�w prowadzonej przez Gmin� Zakliczyn 3. D�bno, cmentarz parafialny, na kt�rym jest zlokalizowana kwatera wojenna 281 jest wpisany do rejestru zabytk�w pod numerem rej, A-222, decyzja z�dnia 26.08.1980 4. Jadowniki Podg�rne, cmentarz parafialny wraz z�kwater� wojenn� 278 jest uj�ty w�Gminnej Ewidencji Zabytk�w prowadzonej przez gmin� Brzesko 5. K�pan�w, cmentarz wojenny 343 jest uj�ty w�Wojew�dzkiej Ewidencji Zabytk�w prowadzonej przez WUOZ w�Krakowie � Delegatura w�Tarnowie 6. Leszczyna, cmentarz wojenny 310 jest uj�ty w�Wojew�dzkiej Ewidencji Zabytk�w prowadzonej przez WUOZ w�Krakowie � Delegatura w�Tarnowie 7. Lipnica Murowana, cmentarz parafialny wraz z�kwater� wojenn� 299 jest uj�ty w�Wojew�dzkiej Ewidencji Zabytk�w prowadzonej przez WUOZ w�Krakowie � Delegatura w�Tarnowie 8. �apan�w, cmentarz parafialny wraz z�kwater� wojenn� 342 jest uj�ty w�Wojew�dzkiej Ewidencji Zabytk�w prowadzonej przez WUOZ w�Krakowie � Delegatura w�Tarnowie 9. Por�bka Uszewska, cmentarz parafialny stary wraz z�kwater� wojenn� 280 jest uj�ty w�Gminnej Ewidencji Zabytk�w prowadzonej przez gmin� D�bno 10. Rajbrot, cmentarz wojenny nr�303 jest uj�ty w�Wojew�dzkiej Ewidencji Zabytk�w prowadzonej przez WUOZ w�Krakowie � Delegatura w�Tarnowie 11. Stary Wi�nicz, cmentarz parafialny wraz z�kwater� wojenn� nr�312 uj�ty jest w�Gminnej Ewidencji Zabytk�w prowadzonej przez gmin� Nowy Wi�nicz 12. Tarnawa, cmentarz parafialny wraz z�kwater� wojenn� 344 jest uj�ty w�Wojew�dzkiej Ewidencji Zabytk�w prowadzonej przez WUOZ w�Krakowie � Delegatura w�Tarnowie 13. Sobol�w, cmentarz wojenny nr�341 Zonia jest wpisany do rejestru zabytk�w pod numerem rej.�A-1476/M, decyzj� z�dnia 17.08.2017�r. Uzupe�nienie wykazu otrzymane z Delegatury Wojew�dzkiego Urz�du Ochrony Zabytk�w w Krakowie � Delegatura w Nowym Targu, al. Tysi�clecia 35 z dnia 16.10.2018 r. 1. Cmentarz 233 w�Rabce � uj�ty w�Wojew�dzkiej Ewidencji Zabytk�w 2. Cmentarz 377 w�Kro�cienku � uj�ty w�Wojew�dzkiej Ewidencji Zabytk�w 3. Cmentarz 378 w�Zakopanem, mogi�a z�I�wojny �wiatowej uj�ty w�Wojew�dzkiej Ewidencji Zabytk�w Indeks nazwisk Baczkowski Micha� 13, 139 Bator Juliusz 11, 13, 15, 139 Blajda Czes�aw 15, 139 Bobulski Stanis�aw 129 Boroevi� Svetozar von Bojna 14 Brander Adam Edler v. Wolfzahn 19, 51, 79, 86, 101, 104, 107, 217, 220�223 Brataniec Marcin 106, 115, 117, 139 Brixel Ludwig 20 Broch Rudolf 9, 19�22, 26�29, 33, 35, 40, 43, 45, 48, 49, 61�63, 65, 67, 68, 70, 74, 75, 78, 81, 82, 90, 91, 93, 95, 96, 99, 100, 103�105, 109, 113, 126, 129, 130, 133, 139, 156, 162, 163, 168, 175, 176, 219 Brosmann 34, 96�98 Brusi�ow Aleksiej 13 Centek Jaros�aw 9, 13, 15, 139 Chrudzimska-Uhera Katarzyna 28, 139 Conrad Franz v. H�tzendorf 12, 13 Czencz Janos 28 Czerner Olgierd 93, 140 Dankl Victor 12 Drogomir Jerzy J.P. Duda Oktawian Forczek-Brataniec Urszula 106, 111, 115, 117, 139 Forell Adolf 46, 202 Frodyma Roman 7, 41, 46, 63, 70, 75, 91, 95, 100, 107, 126, 128, 130, 131, 133, 139, 217�221 Fryderyk Wilhelm III 80 Ga��ziowski J�zef 27 Gardu�a Krzysztof 7, 8, 13, 25, 26, 39, 57, 58, 70, 91, 95, 100, 108�110, 122, 124, 125, 129, 130, 133, 140, 145, 149, 151, 215, 217, 219 Girzy�ski Zbigniew 13, 139 Goetz Jan Albin 27, 50, 58 Guzik Dariusz 11, 140 Hauptmann Hans 9, 19�21, 26, 27, 29, 33, 35, 40, 43, 45, 48, 49, 61, 63, 67, 68, 70, 74, 75, 78, 81, 90, 91, 93, 95, 96, 99, 100, 103�105, 109, 113, 126, 129, 130, 139, 156, 162, 163, 168, 175, 176, 219 Hecht Samuel 133 Hentke Eduard 17 Julier Ferenc 13, 140, 143, 154 Jurkowi� Du�an 19, 32 Juszkiewicz Iwona 93, 140 Kleveman Lutz C. 11, 140 K�aczkow Jaros�aw 13, 139 Korschann Karl 4, 13, 19, 20 Kowalski Robert 12, 141 Ladewig Emil 30, 32 Ludendorf Erich 12 Ludwig Gustav 26, 27, 29, 31�33, 37, 41�44, 50, 53, 64, 65, 67, 68, 70, 72�77, 79, 80, 81, 83, 85, 88�91, 93, 100�103, 130, 135�137, 152, 162, 175, 177�179, 185, 186, 192, 194, 197, 198, 203, 205, 207, 211 �opata Miros�aw 45, 47, 140 Mayr Hans 32 Mazura Franz 27, 41, 72, 192 Motka Robert 25�27, 30, 38, 48, 50, 62, 65� 72, 74, 76, 82, 84�86, 95, 96, 100, 136, 138, 162, 163, 175, 184, 185, 189, 190, 192, 193, 195, 200, 202, 204 Mra�ek Franciszek 28, 75 Muhr Othmar 14, 29, 31�34, 42, 53, 74, 87� 89, 136, 155, 162, 172, 222 Muszy�ski, in�. 34, 40, 96�98 Nykiel Piotr 141 Og�rek Leszek 7, 8, 13, 25, 26, 39, 50, 57, 58, 70, 91, 95, 100, 122, 124, 125, 129, 130, 133, 140, 145, 149, 151, 217, 219 Olszewski Grzegorz 46, 140, 202 Pa�osz Jerzy 22, 87, 94, 97, 98, 105, 106, 113, 140 Partridge Agnieszka 26, 27, 65, 66, 68, 73, 76, 78, 80, 90, 94, 105, 126, 136, 140 Perlberger Leo 28, 131 Pi�sudski J�zef 12, 13, 15 P�omie�czyk Adam P. 17, 140 Poledne Franz 28, 33, 54, 65, 68, 91 Reischer Ignatz 46, 202 Rossmann Gustav 32, 78 Rosner recte Scharf Dawid 47 Roth Josef 4, 12�14, 88, 140 Rusza�a Kamil 13, 139 Rymsza-Mazur Wojciech 95, 140 Schinkel Karl Friedrich 80 Scholz Heinrich 27, 32, 67, 81, 93, 140, 188 Schubert Jan 4, 47, 93, 105, 122, 123, 125, 140, 141 Stark Franz 26, 27, 30, 31, 33, 39�41, 48, 50, 62, 63, 66, 73, 77, 91�93, 96, 97, 99, 100, 106, 136, 152, 162, 163, 173, 175, 176, 184, 186�188, 194�196, 203 Szczepkowski Jan 28, 32, 81, 93, 133, 139, 199 Sznytka Henryk 9, 139 Uziemb�o Henryk 28, 70 Watzal Johann 26, 30, 32 Wo�ny Tomasz 9, 12, 13, 14, 16, 141 Wyszy�ski Mieczys�aw von 114 Yazman Mehmet �evki 78, 141 Zaj�c Ewelina 111, 139 Zawidzka Iwona 49, 93, 141