Krakowska Szkoła Wyższa
im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego
PAŃSTWO, GOSPODARKA,
SPOŁECZEŃSTWO
W INTEGRUJĄCEJ SIĘ
EUROPIE
Materiały konferencyjne
pod red. Klemensa Budzowskiego
tom 3
Kraków 2003
Rada Wydawnicza: Klemens Budzowski, Andrzej Kapiszewski,
Jacek Majchrowski, Zbigniew Maciąg
Opieka wydawnicza: Halina Baszak Jaroń
Copyright© by Kra
ISBN 83-919920-
two Edukacyjne sp. z o.o., Kraków 2003
Żadna cząść tej publikaowiic tm>fC być powielana ani magazynowana w sposób
umożliwiający ponowne wykorzystanie, ani też rozpowszechniana w jakiejkolwiek
formie za pomocą środków elektronicznych, mechanicznych, kopiujących,
nagrywających i innych, bez uprzedniej pisemnej zgody właściciela praw autorskich.
Na zlecenie: Krakowskiej Szkoły Wyższej im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego
Wydawca: Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o., Kraków 2003
Skład i łamanie:
Antykwa
Druk i oprawa:
Zakład Poligraficzny „Cenzus”
Spis treści
PRZEDMOWA, Klemens Budzowski.................................... 9
Wstęp, Bogusława Bednarczyk..................................... 13
Magdalena Bałut, Ewolucja prawa anydumpingowego w USA ... 15
Henryk Czubek, Analiza metod równoważenia bilansu handlowe-
go w krajach Europy Środkowo-Wschodniej......................... 33
Stanisław Dorobek, Centra logistyczne - szansa rozwoju Eurore-
gionu Pomerania ................................................ 51
A. C. Дем’янчук, I. M. Цимбалюк, Дослідження динаміки
мотивів професійної діяльності керівників рофтехосвіти
у курсовому підвищенні кваліфікації ......................... 75
М. Б. Євтух, Про науково-організаційні проблеми ступеневої
професійної підготовки педагогів............................. 87
Miklós Galó, Tasks of the College of Nyíregyháza Connected to
Joining the European Region of Higher Education.............. 95
Miklós Galó, Petrilla Gréta Kozma, Area Development Tasks for the
Subregions in the North-Eastern Region of Hungary............ 103
Roman Gurbiel, Koszty dezintegracji w świetle teorii............ 109
Edward Jakubowski, Polityka regionalna w aspekcie globalizacji 125
Leszek Korzeniowski, Spółka europejska jako czynnik integracji
gospodarczej................................................. 133
Anna Kosiorowska, Paulina Kowalczyk, Pomoc Unii Europejskiej
w ramach programu Phare...................................... 151
Maria Kozanecka, Otwarcie gospodarek europejskich poddanych
transformacji na napływ bezpośrednich inwestycji zagranicz-
nych ........................................................... 179
Lidia Mesjasz, Czy integracja rynków finansowych doprowadzi do
polaryzacji reżimów kursowych?............................... 191
Andrzej Nowosad, Przekształcenia polityczne i gospodarcze w
obwodzie kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej wobec proce-
sów integrującej się Europy..................................... 205
Barbara Oliwkiewicz, Fundusze strukturalne - perspektywy pomo-
cy dla Polski po przyjęciu do Unii Europejskiej................. 233
Krzysztof Ostrzyniewski, Wpływ zagranicznych inwestycji bezpo-
średnich na dostosowanie polskiego sektora bankowego do
standardów Unii Europejskiej..................................... 259
Ewa Oziewicz, Globalizacja i regionalizacja we współczesnej go-
spodarce światowej.................................................. 281
Bożena Pera, Współzależności handlowe pomiędzy Stanami Zjed-
noczonymi a krajami NAFTA .......................................... 291
Magdalena Stratna, Polityka Edukacyjna Unii Europejskiej na przy-
kładzie programu Sokrates........................................... 303
Kazimierz Starzyk, Procesy integracyjne w świetle rozwoju gospo-
darczego regionu Azji Pacyfiku ..................................... 317
Magdalena Ślusarczyk, Pomoc Unii Europejskiej w zakresie ochro-
ny środowiska i transportu w ramach funduszu ISPA .................. 337
Jowita Swierczyńska, Zakres pomocy Unii Europejskiej dla Polski w
ramach programu Saphard.......................................... 365
Janusz Tomaszewski, Regionalne bezpieczeństwo ekonomiczne ... 383
Gyorgy Venter,The Bologna Declaration and Teacher Training ... 399
László Tamás Vizi, Die Rolle des Faches „Internationale Beziehun-
gen “ im ungarischen Hochschulwesen.............................. 411
Galina Volchenkova, Технологія експертизи педагогічних інно-
вацій в умовах інтеграції в міжнародний освітній простір 419
Elżbieta Zębala, Polskie standardy celne w procesie akcesji do Unii
Europejskiej .................................................... 433
Noty o autorach ..................................................... 451
PAŃSTWO, GOSPODARKA,
SPOŁECZEŃSTWO
W INTEGRUJĄCEJ SIĘ
EUROPIE
III MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWA
KRAKOWSKIEJ SZKOŁY WYŻSZEJ
IM. ANDRZEJA FRYCZA MODRZEWSKIEGO,
Kraków 1-3 czerwca 2003
RADĘ NAUKOWĄ III MIĘDZYNARODOWEJ
KONFERENCJI TWORZYLI:
• Prof. KSW, dr hab. Zbigniew Maciąg - Rektor Krakowskiej
Szkoły Wyższej im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego,
• Prof, dr hab. Jerzy Malec - Prorektor Krakowskiej Szkoły
Wyższej im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego,
• Prof, dr nauk ped. Anatolij Demiańczuk - Rektor Między-
narodowego Uniwersytetu w Równem, Ukraina,
• Prof. Sergiej Jerochin - Rektor Wyższej Uczelni „Narodowa
Akademia Zarządzania” w Kijowie, Ukraina,
• Dr Miklós Galó - Vice-Rektor Nyíregyházi Fóiskola, Węgry,
• Prof. Gyórgy Venter - Rektor Nyíregyházi Fóiskola, Węgry,
• Prof. KSW, dr Klemens Budzowski - Kanclerz Krakowskiej
Szkoły Wyższej im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego,
• Prof. KSW, dr hab. Bogusława Bednarczyk - Dziekan Wydziału
Stosunków Międzynarodowych Krakowskiej Szkoły Wyższej
im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego,
• Prof. KSW, dr hab. Barbara Stoczewska - Dziekan Wydziału
Prawa i Administracji Krakowskiej Szkoły Wyższej im. Andrzeja
Frycza Modrzewskiego,
• Prof. KSW, dr hab. Stanisław Kilian - Dziekan Wydziału
Politologii i Komunikacji Społecznej Krakowskiej Szkoły Wyższej
im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego,
• Prof. KSW, dr Dariusz Fatuła - Dziekan Wydziału Zarządzania
i Marketingu Krakowskiej Szkoły Wyższej im. Andrzeja Frycza
Modrzewskiego,
• Prof. KSW, dr Zofia Szarota - Dziekan Wydziału Nauk
o Rodzinie Krakowskiej Szkoły Wyższej im. Andrzeja Frycza
Modrzewskiego.
Przedmowa
Rok 2003 jest dla Krakowskiej Szkoły Wyższej czasem
szczególnym, zarówno ze wzglądu na 500 rocznicę urodzin Andrzeja
Frycza Modrzewskiego - patrona Uczelni, jak i na nową siedzibę
władz i rozpoczęcie budowy własnego campusu, a także z uwagi na
nową jakość procesów integracyjnych, zachodzących w Europie,
które stawiają przed nowoczesnym szkolnictwem wyższym nowe
cele i wyzwania.
Kreatywną formą współpracy i wymiany myśli środowisk
naukowych, pozwalającą również na większą spójność kształcenia,
tak ważną dla budowy jednej Europy, są międzynarodowe konferencje
naukowe. Z racji swego charakteru umożliwiają one nie tylko pre-
zentację poglądów różnych środowisk naukowych, ale stanowią
również okazję do bezpośrednich kontaktów, często owocujących
stałą współpracą.
Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego
zorganizowała w dniach 1-3 czerwca 2003 roku III Międzynarodową
Konferencję Naukową, w której udział wzięło ponad stu pracow-
ników naukowych z różnych ośrodków akademickich z całej Polski
oraz z Węgier, Słowacji, Ukrainy, Serbii, Czech, Australii, RFN,
Szwecji.
Obrady toczyły się w pięciu sekcjach:
1) sekcja Pi A - Prawo i Administracja,
2) sekcja MiZ - Marketing i Zarządzanie,
3) sekcja SM - Stosunki Międzynarodowe,
4) sekcja NoR - Nauki o Rodzinie,
5) sekcja PiKS - Politologia i Komunikacja Społeczna.
Opublikowany w niniejszym tomie zbiór artykułów został przed-
stawiony w sekcji Stosunki Międzynarodowe.
Prof. KSW, dr Klemens Budzowski
Kraków, czerwiec 2003 roku.
THE ACADEMIC BOARD OF THE 3rd INTERNATIONAL
CONFERENCE INCLUDED:
• Professor Zbigniew Maciąg, Ph.D. - Rector of Andrzej Frycz
Modrzewski Cracow College,
• Professor Jerzy Malec, Ph.D. - Vice-Rector of Andrzej Frycz
Modrzewski Cracow College,
• Professor Anatoliy Demiańczuk, Ph.D. (Pedagogics) - Rec-
tor of the International University in Rowne, Ukraine,
• Professor Sergiy Jerochin - Rector of the “National Academy
of Management” in Kiev, Ukraine,
• Miklós Galó, Ph.D. - Vice-Rector of Nyíregyházi Foiskola,
Hungary,
• Professor Gyorgy Venter - Rector of Nyíregyházi Foiskola,
Hungary,
• Professor Klemens Budzowski, Ph.D. - Chancellor of Andrzej
Frycz Modrzewski Cracow College,
• Professor Bogusława Bednarczyk, Ph.D. - Dean of the Faculty
of International Relations at Andrzej Frycz Modrzewski Cracow
College,
• Professor Barbara Stoczewska, Ph.D. - Dean of the Faculty
of Law and Administration at Andrzej Frycz Modrzewski Cracow
College,
• Professor Stanisław Kilian, Ph.D. - Dean of the Faculty of
Political Science and Social Communication at Andrzej Frycz
Modrzewski Cracow College,
• Professor Dariusz Fatuła, Ph.D. - Dean of the Faculty of
Management and Marketing at Andrzej Frycz Modrzewski Cracow
College,
• Professor Zofia Szarota, Ph.D. - Dean of the Faculty of Family
Studies at Andrzej Frycz Modrzewski Cracow College.
Foreword
The year 2003 is a special time for Andrzej Frycz Modrzewski
Cracow College, not only because of the 500,h birth anniversary
of the college’s patron, its authorities moving to new premises and the
construction of the campus being under way, but also owing to the
new quality of integration processes which are taking place
in Europe, thanks to which the modern higher education finds new
objectives and faces new challenges.
International academic conferences are a creative form of
cooperation and exchange of views between intellectual circles.
They allow a greater uniformity of education, which is of crucial
importance to the formation of an integrated Europe. Their nature
enables not only the presentation of views of various university
circles, but also direct contacts, often resulting in long-term coopera-
tion.
On June 1-3, 2003, Andrzej Frycz Modrzewski Cracow College
hosted the 3rd International Academic Conference, the participants
of which were over one hundred university professors from different
centres of higher education in Poland, Hungary, Slovakia, Ukraine,
Serbia, the Czech Republic, Australia, Germany and Sweden.
The conference was divided into the following sections:
1. Law and Administration,
2. Management and Marketing,
3. International Relations,
4. Family Studies,
5. Political Science and Social Communication.
The collection of papers published in this volume was presented
in sections International Relations.
Professor Klemens Budzowski, Ph.D.
Cracow, June 2003
WSTĘP
1 maja 2004 przyniesie radykalną zmianą sytuacji dotychczasowych
kandydatów do Unii Europejskiej. Z roli aplikanta i petenta przekształcą się
we współdecydenta. Już dziś z przyszłymi członkami konsultuje się większość
kwestii wymagających strategicznych decyzji. Przez ostatnie dziesięć lat wy-
siłek polityczny i intelektualny był skierowany na uzyskanie członkostwa
Unii, a w ostatnim okresie negocjacji - na osiągnięcie najlepszych według
polityków i ekonomistów warunków akcesji. 1 ten etap mamy już za sobą. Pora
zacząć patrzeć przed siebie, lecz niejako petent, ale kraj współodpowiedzial-
ny za dalsze funkcjonowanie i rozwój powiększonej Unii.
Z tej perspektywy istotnajest analiza gospodarki europejskiej, z którąjuż dziś
gospodarka państw kandydackich, także Polski, jest silnie powiązana. Wie-
dza na ten temat jest uboga i ograniczona do przeglądu bieżących wskaźni-
ków makroekonomicznych. Zarówno w ośrodkach rządowych, jak i pozarzą-
dowych dominuje podejście analizujące, co z konkretnego wydarzenia
w innym kraju wynika dla gospodarki polskiej. Stanowczo nie wystarczy to
do pełnienia odpowiedzialnej roli współdecydenta. Potrzebna jest pogłębio-
na wiedza na temat gospodarki europejskiej jako całości i poszczególnych
krajów, a także najważniejszych partnerów handlowych i gospodarczych zjed-
noczonej Europy. Konieczne są pogłębione prace studialne dotyczące me-
chanizmów międzynarodowych, gdyż organy unijne będą się zajmować
w najbliższych latach dalszym rozwojem europejskiego jednolitego Rynku,
rywalizacją gospodarczą z USA i krajami azjatyckimi, liberalizacjąhandlu świa-
towego.
Nie można zapominać, iż Unia jest unikatowym tworem politycznym, że
nie daje się ująć w tradycyjne ramy, gdzieś pomiędzy organizacją międzyna-
rodową a państwem federalnym. Unia nie jest państwem - bowiem państwa
członkowskie zachowują daleko posuniętą odrębność, ale instytucyjna ar-
chitektura Unii skłania państwa do daleko posuniętej solidarności i harmoni-
zacji prawa i gospodarki. Osobliwą cechąUnii jest owo połączenie głębokiej
integracji ekonomiczno-prawnej ze słabą- na razie - integracją polityczną
i społeczną. Dla niektórych jest to oznaką słabości Unii: ten dysonans ozna-
cza, że w polityce unijnej narasta „deficyt demokracji”. Mając na uwadze
znaczenie i aktualność powyższej problematyki Krakowska Szkoła Wyższa
im. A.F. Modrzewskiego zorganizowała w dniach 1-3 czerwca 2003 Między-
narodową Konferencję Naukową pt. „Państwo, gospodarka, społeczeństwo
w integrującej się Europie”.
Obrady w Sekcji Stosunki Międzynarodowe toczyły się w dwóch głów-
nych nurtach: ekonomicznym i społeczno-edukacyjnym. Tematyka publiko-
wanych poniżej tekstów jest dość zróżnicowana. Wynika to z szerokiego
wachlarza zainteresowań naukowych uczestników konferencji zatrudnionych
lub współpracujących z Wydziałem Stosunków Międzynarodowych Kra-
kowskiej Szkoły Wyższej oraz z wielowątkowości tematu integracji europej-
skiej. Referaty koncentrowały się głównie wokół problematyki ważniejszych
zagadnień dających obraz istoty mechanizmu działania i ekonomicznych skut-
ków funkcjonowania Unii Europejskiej. Z uwagą zostały potraktowane te
kwestie, które mają zasadnicze znaczenie z punktu widzenia interesów Polski
w przededniu uzyskania pełnoprawnego członkostwa. Debata poświęcona
integracji gospodarczej koncentrowała się wokół takich haseł jak: fundusze
strukturalne, integracja rynków finansowych, regionalne bezpieczeństwo eko-
nomiczne, dostosowywanie polskiego sektora bankowego do standardów
Unii Europejskiej. Przedstawiona została także szersza płaszczyzna integracji
ekonomicznej (m.in. otwarcie gospodarek europejskich poddanych transfor-
macji na napływ inwestycji zagranicznych czy globalizacja i regionalizacja
we współczesnej gospodarce światowej). W części poświęconej szeroko ro-
zumianej polityce edukacyjnej Unii Europejskiej znalazły się prace dotyczące
programów edukacyjnych Unii, Deklaracji Bolońskiej, oraz nowych metod
kształcenia nauczycieli. Należy podkreślić, iż materiał konferencyjny może
stać się kanwą rozwoju współpracy KSW z innymi ośrodkami krajowymi
i zagranicznymi.
Prof. KSW dr hab. Bogusława Bednarczyk
Ewolucja prawa antydumpingowego w USA
Dumping jako „dyskryminacja cenowa pomiędzy rynkami naro-
dowymi”1, jako fenomen handlu międzynarodowego jest przedmio-
tem legislacji określanej od początku XX wieku. Zjawisko dumpingu,
rozumiane jako sprzedaż towarów lub usług za granicę po cenach
niższych od cen uzyskiwanych za nie (w analogicznych warunkach)
na rynku krajowym lub niższych niż koszty własne produkcji ekspor-
tera, uznane zostało za nieuczciwą metodę konkurencji.2 Podział
praktyk handlowych na uczciwe i nieuczciwe jest w przypadku
dumpingu dość nieścisły, biorąc pod uwagę choćby konsumentów
finalnych eksportowanych dóbr, którzy zainteresowani są kupnem
towarów po możliwie najatrakcyjniejszych cenach. Zjawisko to nie-
sie ze sobą jednak więcej zagrożeń niż korzyści, dlatego w celu
ochrony produkcji krajowej zdecydowano się podjąć odpowiednie
kroki.
Wprowadzenie przepisów antydumpingowych wynikło z do-
świadczeń wielu krajów, których przemysł poniósł szkodę z powodu
importu zagranicznych dóbr po cenach niższych niż koszty produkcji.
Wśród krajów, które najwcześniej stworzyły własne kodeksy an-
tydumpingowe znalazły się: Kanada (1904)3, Nowa Zelandia (1905),
Australia (1906) i Południowa Afryka (1914). Jednak prawdziwym
1 Viner J., Dumping: A Problem in International Trade, University of Chicago
Press, Chicago 1923, s. 138.
2 J. Eatwell, M. Newman, The New Pelgrawe. A Dictionary of Economics, The
Macmillan Press Ltd., London and Basinstoke 1987, s. 937.
3 Regulacje prawne Kanady dotyczące dumpingu posłużyły jako fundament
legislacji antydumpingowej dla wielu krajów, które tworzyły swoje przepisy w póź-
niejszych latach.
pionierem i innowatorem w dziedzinie legislacji antydumpingowej
stały się Stany Zjednoczone (1916).4
Na początku XX wieku głównym instrumentem kontroli importu
były cła, nakładane w wielu przypadkach nie ze wzglądów ekono-
micznych, ale raczej z powodu nacisków politycznych. W Stanach
Zjednoczonych, podobnie jak w innych krajach, szkody czynione
przez zagraniczne trusty, weszły do polityki handlowej jako argument
popierający wprowadzenie wysokich ceł importowych. Jednakże
historia rozwoju antydumpingu w USA przedstawia się nieco od-
miennie. W Stanach Zjednoczonych mechanizm kontroli monopoli-
stów i działalność antydumpingowa były ze sobą w ścisłym związku,
mianowicie wczesne regulacje antydumpingowe5 były rozszerze-
niem przepisów prawa antytrustowego.6
Odkąd przepisy antydumpingowe rozwinęły się do tego stopnia,
iż stały się instrumentem kontroli importu, wyraźnie odeszły od
przepisów antytrustowych. Ich ewolucję można przedstawić w na-
stępujący sposób7:
Akt Shermana z roku 1890 (The Sherman Antitrust Act of 1890)
Akt Shermana zakazuje, pod groźbą surowej kary, przeprowa-
dzania transakcji, zawierania kontraktów czy tworzenia jakichkol-
wiek powiązań, które mogłyby prowadzić do ograniczenia handlu
wewnętrznego czy zagranicznego, jego monopolizacji lub nawet pró-
by zmonopolizowania. Jednakże zastosowanie tej regulacji było mocno
ograniczone przez decyzje Sądu Najwyższego, który zakazywał eg-
zekwowania tego przepisu w stosunku do umów handlowych zawie-
ranych w kraju eksportera zamiast w Stanach Zjednoczonych.
4 M. Finger, Antydumping: How it Works and Who Gets Hurt, Studies
in International Trade Policy, The University of Michigan Press, Michigan 1993,
s. 14-16.
5 Nie przewidywały one jednak restrykcji importowych, na które naciskali
politycy.
6 M. Finger, Antydumping: How it Works and Who Gets Hurt, op. cit., s. 18.
7 Ibidem, s. 18-20.
Paragraf 73 Aktu Wilsona z roku 1894 (Wilson Tariff Act of 1894)
Kongres Stanów Zjednoczonych w paragrafie 73 Aktu Wilsona
postanowił rozszerzyć zakres regulacji z 1890 roku, uznając każdą
zmowę dotyczącą importu prowadzącą do ograniczenia handlu czy
też wzrostu cen towarów importowanych przez USA, za działania
bezprawne. Jak pisze Viner, do 1923 roku Akt ten został wykorzy-
stany tylko raz w sprawie Stowarzyszenie Amerykańskich Bankie-
rów i Importerów przeciwko brazylijskiemu stanowi Sao Paulo
w celu ograniczenia eksportu kawy, który spowodował wzrost cen
tego towaru na rynku Stanów Zjednoczonych.
Prawo antydumpingowe z roku 1916
Ze względu na postawy antyniemieckie po I wojnie światowej,
w bardzo krótkim czasie rozprzestrzenił się pogląd, jakoby to nie-
mieccy eksporterzy stosowali praktyki dumpingu drapieżnego8. Zro-
zumiałe stały się więc naciski na rewizję ceł. Stany Zjednoczone
jednak odniosły się do proponowanej korekty nieco sceptycznie i za
przykładem Kanady nie podniosły stawek celnych, ale skoncentro-
wały się raczej na legislacji antydumpingowej. Stosując się do zale-
ceń administracji prezydenta Woodrowa Wilsona, Kongres USA
uznał za nielegalny import towarów po cenach niższych niż aktual-
na wartość rynkowa (actual market value) w kraju produkującym
owe dobra, bądź też w kraju eksportującym, jeżeli miał on w zamia-
rze wyrządzenie szkody, zniszczenie czy zapobieżenie powstania
nowej gałęzi przemysłu w Stanach Zjednoczonych lub przyczyniał-
by się on do ograniczenia konkurencji.9 Przepis ten wciąż znajduje
się w legislacji Stanów Zjednoczonych, choć jak podaje John J. Bar-
celo został on wykorzystany jedynie w sprawie firmy Zenith Radio
8 Jeden z rodzajów dumpingu mający na celu zmonopolizowanie rynku
w kraju importera poprzez politykę niskich cen (w niektórych przypadkach niższych
nawet niż koszty produkcji).
9 Antidumping Law of 1916, § 800-801.
Corporation przeciwko Matsushita Electrical Industry Company
w 1970 roku. Proces ten został jednak umorzony z powodu braku
dowodów odnośnie do stosowania praktyk dumpingowych przez
japońską firmę Matsushita.
Badania Komisji Ceł z 1919 roku
W 1919 roku Komisja Ceł (U.S. Tariff Commission) z własnej
inicjatywy przeprowadziła badania dotyczące konkurencji zagranicz-
nej działającej na rynku Stanów Zjednoczonych oraz przeanalizowa-
ła doświadczenia Kanady odnośnie do przepisów antydumpingo-
wych. Komisja skontaktowała się bezpośrednio z 562 przedsiębior-
stwami krajowymi. Dodatkowo 13 stowarzyszeń producentów i han-
dlowców rozprowadziło wśród swoich członków ankietę, w której
pytano, czy amerykańscy przedsiębiorcy mieli już kiedyś do czynienia
z nieuczciwymi praktykami w imporcie na rynek USA towarów po
cenach niższych niż wartość rynkowa w kraju eksportera. Każde
przedsiębiorstwo w Stanach Zjednoczonych, dla którego import ozna-
czał wzrost konkurencji, było infonnowane o przebiegu dochodzenia
i miało możliwość zgłaszania własnych spostrzeżeń.
Wyniki przeprowadzonej ankiety przedstawiono w tabeli l.10
Z odpowiedzi nadesłanych przez ankietowane przedsiębiorstwa
wynikało, że ponad połowa z nich spotkała się z nieuczciwą konku-
rencją zagraniczną. Najczęściej, bo aż w 97 przypadkach, skargi
dotyczyły ostrej konkurencji (np. eksportu po cenach nieosiągalnych
dla rodzimych producentów). Na drugim miejscu wśród nieuczci-
wych praktyk handlowych znalazł się dumping, który został zgłoszo-
ny w 23 przypadkach.
Dumping został uznany za wystarczający argument do podnie-
sienia opłat celnych, stąd też regulacje antydumpingowe były unikal-
nym instrumentem ochrony importu mającym u swych podstaw bar-
dzo niewyszukane, wręcz prymitywne przesłanki zastosowania.
10 M. Finger, Antydumping: How it Works and Who Gets Hurt, op. cit., s. 19-
Tabela 1. Wyniki ankiety Amerykańskiej Komisji Ceł przeprowadzonej w roku
1919 dotyczącej wykrycia dumpingu i innych nieuczciwych zagranicznych
sposobów konkurencji.
Dane Liczba
ankietowane przedsiębiorstwa 562
otrzymane odpowiedzi: 281
brak nieuczciwej konkurencji zagranicznej 135
nieuczciwa konkurencja zagraniczna 146
• dumping 23
• ostra konkurencja 97
• groźby 1
• naruszenia znaku handlowego 5
• naruszenia odnośnie do patentu 1
• podrabianie produktów 7
• fałszywe etykietowanie 4
• niedoszacowanie w celu uniknięcia opłat celnych 8
Źródło: M. Finger, Antydumping: How it Works and Who Gets Hurt, op.cit., s. 20.
Podobnie jak w Kanadzie w 1904 roku, głos opowiadający się
za wprowadzeniem działań antydumpingowych, był głosem pospoli-
tej protekcji handlowej.
Prawo antydumpingowe z 1921 roku
Akt Antydumpingowy z 1916 r. praktycznie nie zmniejszył
nacisku na przejęcie prawa antydumpingowego opartego na wzorze
kanadyjskim. Mimo że z badań, jakie przeprowadziła Komisja Ceł,
jasno wynikało, że większość skarg dotyczyła ostrej konkurencji,
a nie praktyk dumpingowych, zarekomendowała ona wprowadzenie
legislacji antydumpingowej opartej na przepisach północnego sąsia-
da. Kongres przyjął to prawo w 192 lr. i od tamtej pory jest ono
podstawą przepisów antydumpingowych Stanów Zjednoczonych.
Przepisy z roku 1921 upoważniały Sekretarza Skarbu, którego
departament obejmował swoim zasięgiem również służby celne, do
nakładania ceł antydumpingowych w przypadku subiektywnego uzna-
nia, iż przemysł w jakikolwiek sposób poniósł lub mógłby ponieść
szkodę bądź też nastąpiłoby wstrzymanie powstania nowej gałęzi
przemysłu w wyniku importu towarów po cenach niższych niż ich
wartość normalna w kraju eksportera lub na innych rynkach ekspor-
towych. Kongres przydzielił kompetencje w oszacowaniu szkody
Komisji Handlu Międzynarodowego - ITC (U.S. International Tra-
de Commission) - przekształconej Komisji Ceł - i naciskał prezy-
denta, by ten przydzielił określenie dumpingu Departamentowi Hand-
lu (U.S. Department of Commerce). Mimo iż wniesiono wiele
poprawek natury technicznej, forma prawa antydumpingowego po-
została w gruncie rzeczy niezmieniona.
Przepisy antydumpingowe z 1921 r. pozostały w mocy aż do
1980r. W 1980 r. Ustawa o Umowach Handlowych (Trade Agre-
ement Act of 1979) dodała kilka nowych paragrafów do przepisów
dotyczących dumpingu, zawartych w Akcie o Taryfach Handlowych
(Tariff Act) z 1930 r."
Obecną podstawą prawną dla przepisów antydumpingowych jest
wielokrotnie nowelizowany VII Rozdział Aktu o Taryfach Handlo-
wych z 1930r. Wniesione poprawki dotyczyły między innymi zasad
postępowania administracyjnego i możliwie najściślejszego dostoso-
wania prawa z 1930r. do Porozumienia w Sprawie Antydumpingu
i Subsydiowania (Antidumping and Subsidies Agreements), zawar-
tego w ramach negocjacji Rundy Urugwajskiej (Uruguay Round
Agreements Act - URAA z 8 grudnia 1994г). Dodatkową wykład-
nią prawa są regulacje ITA (International Trade Administration),
11 R. R. Ludwikowski, Regulacje handlu i biznesu międzynarodowego, tom I,
Handel międzynarodowy, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1996, s. 189.
Tabela 2. Elementy wczesnego prawa Stanów Zjednoczonych regulujące
nieuczciwy import w okresie 1890-1921
Regulacje Główne elementy
Akt Shermana, • zmowa lub powiązania
1890 r. • zahamowanie,monopolizacja, zamierzenie zmonopolizowa¬
nia handlu zagranicznego lub międzystanowego
• ściśle określona ustawa odnośnie do postępowań karnych
• grzywna, kara więzienia, trzyelementowa definicja szkody
Paragraf 73 • zmowa lub powiązania w imporcie
Aktu Wilsona, • zamiar ograniczenia handlu, wzrost cen w Stanach Zjedno¬
1894 r. czonych
• ściśle określona ustawa odnośnie do postępowań karnych
• grzywna, kara więzienia, trzyelementowa definicja szkody
Akt • import poniżej aktualnej wartości rynkowej
Antydumpin¬ • zamiar ograniczenia konkurencji lub spowodowania szkody
gowy z 1916 r. przemysłowi USA
• ściśle określona ustawa odnośnie do postępowań karnych
• grzywna, kara więzienia, trzyelementowa definicja szkody
Akt • import poniżej uczciwej wartości
Antydumpin¬ • szkoda dla przemysłu USA
gowy • kompetencje administracyjne Sekretarza Skarbu
z 1921 r. • specjalna opłata równa co do wartości różnicy pomiędzy
uczciwą wartością a ceną importową
Paragraf 316, • nieuczciwe sposoby importu i konkurencji
Akt Fordney’a - • skutki (zamierzenia) zniszczenia lub uczynienia poważnej
McCumbera, szkody
rok 1922 * • komisja celna dokonująca rewizji sądowych odnośnie do
prawa antydumpingowego
• dodatkowe opłaty rekompensujące nieuczciwe metody
postępowania
* Akt Fordney’a - McCumbera gwarantował silną ochronę tworzących się
gałęzi przemysłu (infant industries) tj. produkcji sztucznego jedwabiu, porcelany
czy chemikaliów, a także zmodernizował ochronę pozostałych branż.
Źródło: M. Finger, Antydumping: How it Works and Who Gets Hurt, op. cit.,
s. 21.
która jako organ Departamentu Handlu administruje12 działalność
antydumpingową i antysubsydiową.13
Postępowanie antydumpingowe może zostać wszczęte z wła-
snej inicjatywy 1A lub, co zdarza się najczęściej, na wniosek przemy-
słu krajowego, który został dotknięty szkodą powstałą w wyniku
importu towaru po cenach dumpingowych. Petycje składane są rów-
nocześnie w biurze ITA і 1TC (International Trade Commission).'4
Wnioskodawca powinien oprzeć swoje podejrzenia na wiarygodnych
i dostępnych informacjach. Postępowanie może być wszczęte, jeśli
złożony wniosek popierają producenci krajowi wytwarzający nie
mniej niż 25% całej krajowej produkcji towaru podobnego. Następ-
nym krokiem jest obliczenie ogólnej wielkości produkcji krajowej,
która jest udziałem wszystkich producentów, bez wzglądu na to, czy
opowiedzieli się oni za czy przeciwko wnioskowi. Jeżeli wniosek jest
popierany przez producentów wytwarzających ponad 50% tej sumy,
może zostać wszcząte postępowanie antydumpingowe.15
IA ma 20 dni (maksymalnie 40 dni) na ocenienie wniosku
i decyzję o wszczęciu postępowania.16 W tej samej chwili, gdy IA
stwierdza (bądź nie) wystąpienie dumpingu i określa jego rozmiar,
1TC przeprowadza dochodzenie,17 czy przemysł USA dotknięty zo-
stał szkodą materialną, zagrożony jest jej wystąpieniem, bądź czy
import po cenach dumpingowych opóźnił powstanie nowej gałęzi
przemysłu. ITA ma 140 dni na stwierdzenie istnienia dumpingu, przy
czym czas ten może ulec skróceniu do 100 bądź 80 dni, jeśli eksporter
był już wcześniej karany nałożeniem ceł antydumpingowych.18
12 Administracją działań antydumpingowych zajmuje się dokładniej IT (Im-
port Administration) -jedna z 4 jednostek ITA.
13 Import Administration Antidumping Manual, 1997 na stronie internetowej:
http://ita.doc.gov z dn. 23.05.2003 r.
14 The Tariff Act of1930\ 19 U.S.C 1673a-1673h.
15 Ibidem, 19 U.S.C 1673c(4)(A).
16 Ibidem, 19 U.S.C 1673c(l)(A,B).
17 Komisja powinna przeprowadzić badania w ciągu 45 dni od wpłynięcia
wniosku, czas ten może zostać przedłużony do 25 dni od daty otrzymania od 1T
noty o wszczęciu postępowania antydumpingowego.
18 The Tariff Act of 1930; 19 U.S.C 1673b(l)(B).
Jeśli ocena wniosku przez IA i ITC da wynik pozytywny (tzn.
potwierdzą istnienie dumpingu i wystąpienie szkody), podejmuje się
kolejne kroki postępowania. W przeciwnym wypadku wniosek zosta-
je oddalony, postępowanie prawne zakończone, a wnioskodawca
poinformowany pisemnie o przyczynach takich ustaleń.
W trakcie postępowań antydumpingowych i rewizyjnych, IA
wysyła odpowiednie kwestionariusze do zagranicznych producen-
tów, w których oczekuje sprawozdania ze sprzedaży obejmującego
okres ostatnich 12 miesięcy.19 Tak uzyskane informacje poddawane
są weryfikacji. Jeśli zainteresowana strona nie współpracuje z orga-
nami antydumpingowymi, nie wykazuje specjalnego zaangażowania
w dostarczaniu potrzebnych informacji lub dane te są niekompletne,
IA może oprzeć swoje ustalenia na dostępnych jej informacjach,
które niekoniecznie przedstawiają w korzystnym świetle eksportera.
Dlatego w jego interesie jest dostarczyć wszystkie możliwe dane,
które są w stanie wesprzeć jego linię obrony.
Na podstawie zebranych informacji IA dokonuje porównania
cen w imporcie i wartości normalnej (normal value) towarów20.
Należy dopilnować, aby dobra były porównywane odpowiednio do
różnic w swoich cechach fizycznych i aby porównanie to dokonywa-
ne było na tym samym poziomie handlu.
Jeżeli ustalenia wstępne stwierdzą istnienie dumpingu, IA obli-
cza średni margines dumpingu21 oraz zleca państwowym organom
celnym pobranie depozytu, zabezpieczenia na towary, które przekro-
czyły granice USA lub opuściły skład celny. Wysokość depozytu
równa jest wartości należnego cła antydumpingowego. Ostateczna
wysokość cła będzie równa złożonemu depozytowi, albo, jeśli zosta-
19 Dla krajów o gospodarce nierynkowej okres ten wynosi 6 miesięcy.
20 Wartość normalna jest zazwyczaj ustalana na podstawie ceny należnej lub
zapłaconej w zwykłym obrocie handlowym przez niezależnych nabywców na rynku
krajowym.
21 Jeśli margines dumpingu wynosi mniej niż 2% ad valorem, oznacza to, że
dumping jest nieznaczny, więc postępowanie zostaje umorzone.
nie wszczęte postępowanie rewizyjne22, cłu ustalonemu w trakcie
tego postępowania.
Postępowanie antydumpingowe może zostać zakończone we
wcześniejszym terminie, jeśli eksporter w ciągu 6 miesięcy od daty
zawieszenia postępowania zaprzestanie sprzedaży towarów po ce-
nach dumpingowych na rynek Stanów Zjednoczonych albo podniesie
ceny do poziomu, który wyeliminuje margines dumpingu. Postępowa-
nie może zostać zawieszone, gdy eksporter zgodzi się przyjąć poro-
zumienie cenowe, które zniwelowałoby szkodę wyrządzoną przemy-
słowi krajowemu. W ciągu 20 dni od daty zawieszenia postępowania
zainteresowane strony mogą złożyć wniosek o rewizję tegoż zawie-
szenia. Komisja ma 75 dni na stwierdzenie, czy nastąpiło naprawie-
nie szkody przez porozumienie cenowe zawarte z eksporterem. Jeśli
ustalenia te są negatywne, postępowanie zostaje wznowione.23
75 dni po ustaleniach wstępnych IA może ogłosić ustalenia
ostateczne, przy czym termin ten może zostać przedłużony do 135
dni. Komisja powinna przedstawić ustalenia ostateczne najpóźniej
120. dnia po ogłoszeniu pozytywnych ustaleń wstępnych przez IA,
bądź 45 dni po przedstawieniu przez IA pozytywnych ustaleń końco-
wych.
Jeśli orzeczenie końcowe potwierdza wystąpienia dumpingu, IA
powinna dostarczyć wszystkie dostępne informacje, z których korzy-
stała, aby ułatwić prace Komisji. Powinna ona także określić mar-
gines dumpingu dla eksporterów, których dotyczyło postępowanie,
oraz margines dumpingu dla pozostałych, niewyróżnionych indywidu-
alnie w toku sprawy. Dodatkowo IA ustanawia wysokość depozytu,
zabezpieczenia celnego dla każdego towaru wprowadzanego na te-
22 Postępowanie administracyjne wszczynane w celu stwierdzenia, czy po
postępowaniu antydumpingowym rozmiar dumpingu uległ zmianie. Może ono być
wszczynane każdego roku. W razie powiększenia się marginesu dumpingu organ
celny refunduje tę kwotę z uprzednio złożonego depozytu lub ściąga dodatkową
opłatę od eksportera. Nowa stawka cła, jak i depozyt gotówkowy może posłużyć
przy kolejnych transakcjach importowych.
23 Przy czym postępowanie nie jest wszczynane od samego początku, ale od
momentu otrzymania pozytywnych ustaleń wstępnych.
ren USA. Jeśli ustalenia końcowe obydwu organów polityki anty-
dumpingowej (IA oraz ITC) są pozytywne, IA nakłada cło antydum-
pingowe.24 Jeśli orzeczenia są negatywne, postępowanie zostaje
zakończone.
Tabela 3. Przebieg postępowania antydumpingowego
Dzień Działanie Regulacja IA
0 dzień data wszczęcia
25 dzień ITC określa wstępnie szkodę brak
30 dzień wysłanie kwestionariuszy 351.301 (c)(2)(i)
37 dzień kwestionariusze powracają 351.301(c)(2)(iii)
70 dzień ustalenie realnej wartości 351.301(d)(1)
normalnej
140 dzień wstępne ustalenia 351.205(b)(1)
(termin może zostać
przedłużony)
215 dzień dodatkowe wyjaśnienia, 351.2206(e), 208(0(1),
wnioski, dowody, prośby 210(e), 224(c)(2)(3),
przesunięcia terminu ustaleń 301(b)(l)(c)(c)(3),
ostatecznych 309(c)(d)(i), 310(c)(f)
215 dzień ostateczne ustalenia 351.210
(termin może zostać
przedłużony)
267 dzień nałożenie środka 351.211(b)
antydumpingowego
* Kolejne dni liczą się w odniesieniu do dnia wszczęcia postępowania.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Import Administration Antidump-
ing Manual, 1997 na stronie internetowej: http://ita.doc.gov z dn. 23 maja
2003 r.
24 IA publikuje w Rejestrze Federalnym decyzje odnośnie do nałożenia cła
antydumpingowego w ciągu 7 dni od opublikowania pozytywnego orzeczenia
końcowego przez ITC.
Tabela 4. Liczba postępowań zakończonych nałożeniem cła antydumpingowego w latach 07.1990 - 04.2003 według
krajów
Kraj 1990 1661 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 o 2001 2002 2003 Suma
o
o
CN
Argentyna - - - - - 2 - - - - - 2 - - 4
Australia - - - 1 - - - - - - - - - - 1
Bangladesz - - 1 - - - - - - - - - - 1
Belgia - - - 1 - - - - - 1 - - - - 2
Białoruś - - - - - - - - - 1 - - 1
Brazylia 1 1 1 1 2 2 - - Kz)* - - 1 - 10
Chile - - - - - 2 - - - 1 - 3
Chiny 1 7 2 1 5 4 - 4 - 1 4 5 3 2 39
(Izf
Czechy - - - - - - - - - 1 - - - 1
Filipiny - - - - - - - - - 1 - - 1
Finlandia - - - 1 - - - - - - - - - - 1
Francja - - - 1 1 - - - 1 1 - 2 - 6
Hiszpania - - 1 - - - 1 - - 1 - - 4
Holandia - - - - - - - - - 1 - - 1
India - - - 2 1 - - - 1 1 1 2 - 9
Indonezja - - - - - - - - - 2 1 2 1 - 6
Japonia 2 2 - 1 1 2 1 - 1 2 5 2 - - 19
Kanada - - 1 1 - - - - - 1 - - 2 - 5
Kazachstan - - - - - - - - - - - 1 ł - 2
Korea Pd. i 1 2 2 - 1 - - 1 2 3 2 1 - 16
Łotwa - - - - - - - - - - - 1 - - 1
Malezja - - 1 - - - - - - - - 1 - - 2
Meksyk 1 - 1 1 - 1 1 (z) - - 1 1 - 2 - 9
Mołdawia - - - - - - - - - - - 1 1 - 2
Niemcy I I - 2 - 1 - - - 1 - - 1 - 7
Norwegia - 1 - - - - - - - - - - - - 1
Pd. Afryka - - - - - - - 1 (z) - 1 1 1 - 1 5
Polska - - - 1 - - - - - - - 1 - - 2
Portugalia - - - - - - - - - - - - 1 - 1
Rosja - - 1 - - - - 1 (z) - 1 1 (z) - - 1 5
Rumunia - - - 1 - 1 - - - - 1 1 - - 4
Szwecja - - - 1 - - - - 1 - - - - - 2
Tajlandia - - 1 - - 2 - - - - - 1 - - 4
Tajwan - - 2 2 1 - - - 1 2 1 1 1 - 11
Trynidad - - - - - - - - - - - - 1 - 1
i Tobago
Turcja - - - - - - 1 1 - - - - - - 2
Ukraina - - - - - - - 1 (z) - - - 4 1 - 6
Wenezuela - - - - - - - - - - - - 1 - 1
Węgry - - - - - - - - - - - - 1 - 1
Wielka 1 1 - 1 - - - - - 1 - - 1 - 5
Brytania
Włochy - - - - 1 1 1 - 1 2 1 1 1 - 9
SUMA 8 14 13 22 12 19 4 8 8 21 22 32 26 4 213
* Jedno postępowanie zostało zawieszone.
** Wszczęto 4 postępowania, z których 1 zostało zawieszone.
Ustalenia i decyzje IA podlegają jurysdykcji dwóch sądów
federalnych: Sądu Handlu Międzynarodowego Stanów Zjednoczo-
nych (U.S. Court of International Trade) oraz Federalnego Sądu
Apelacyjnego (the Court of Appeals for the Federal Circuit)}5
Od 1990 do 2002 roku Stany Zjednoczone wszczęły 562 postę-
powania antydumpingowe, z których 209 zakończyło się nałożeniem
cła antydumpingowego na towary pochodzące z 43 krajów (tabela
4). W przeważającej ilości były to kraje europejskie i azjatyckie.
Wśród nich największą ilością wytoczonych postępowań anty-
dumpingowych odznaczają się przede wszystkim tygrysy azjatyckie:
Chiny (39), Japonia (19), Korea Pd. (16) oraz Tajwan (11). Zaraz za
nimi, wraz z 10 postępowaniami na koncie, uplasowała się Brazylia.
Krajom europejskim przewodziły Włochy (aż 9), Niemcy (7) oraz
Francja z Ukrainą (po 6). Towary po cenach dumpingowych ekspor-
towali także najbliżsi sąsiedzi USA: Kanada (5) i Meksyk (9).
Kraje, które najrzadziej były karane cłami antydumpingowymi
to przede wszystkim kraje skandynawskie, Holandia, Portugalia,
Czechy, Węgry, Białoruś, Łotwa, Australia i Wenezuela (po 1), ale
także Polska, Szwecja i Turcja (po 2). Nie wynika z tego bynajmniej,
że wszystkie te kraje charakteryzują się szczególną uczciwością
handlową. Większość z nich ma bowiem niewielki udział w imporcie
do USA, dlatego trudno z całą odpowiedzialnością stwierdzić, że
kraje te wystrzegają się nieuczciwych praktyk handlowych.
Jeśli chodzi o kształtowanie się ilości postępowań na przestrzeni
tych 13 lat, pełny zarys sytuacji przedstawia wykres 1. Okres 1990-
1992 i 1996-1998 charakteryzuje się niewielką liczbą postępowań
antydumpingowych. W tym czasie nie zanotowano dużego udziału
państw europejskich (tylko Niemcy i Wielka Brytania), a wśród
krajów azjatyckich działalność dumpingową podejmowały jedynie
Chiny, Japonia i Korea Pd.
25 Import Administration Antidumping Manual, 1997 na stronie internetowej:
http://ita.doc.gov z dn. 23.05.2003.
liczba postępowań
Kształtowanie się liczby postępowań antydumpingowych w latach 1990-2003
Wykres 1.
Źródło: opracowanie własne na podstawie ITC statistics, http:/ita.doc.gov
z dn. 23 maja 2003 r.
Z kolei przeplatające je okresy 1993-1995 oraz 1999-2002
wykazują tendencję zwyżkową. Wiązać się to może z włączeniem
się krajów Europy Zachodniej do eksportu po cenach dumpingo-
wych, ale również zauważalny wzrost postępowań antydumpingo-
wych może być pochodną kryzysu azjatyckiego, który w 1997 roku
dotknął Hongkong, Indonezję, Japonię, Malezję, Tajwan, Tajlandię
i Południową Koreę. Załamanie popytu wewnętrznego doprowadziło
do tego, iż główni eksporterzy na rynki azjatyckie, a także rodzimi
producenci zaczęli poszukiwać nowych możliwości zbytu na rynkach
europejskich i amerykańskich.
Jak wynika z tabeli 5 (p. s. 30), największą ilość postępowań
zakończonych nałożeniem cła antydumpingowego prowadzono wo-
bec importu produktów stalowych i żelaznych. Towary te pochodziły
najczęściej z Japonii (15 przypadków), Korei (13), Tajwanu (9) oraz
Meksyku (7) i Chin (6). Europejskimi eksporterami produktów sta-
lowych i żelaznych były przede wszystkim Francja (5), Hiszpania (4)
i Ukraina (4). Warto w tym miejscu zaznaczyć, że wobec eksportu
z Polski wszczęto 2 postępowania antydumpingowe, przy czym oby-
dwa dotyczyły właśnie omawianych towarów.26
26 W roku 1993 towarem objętym postępowaniem były płyty ze stali, a w
2001 r. postępowanie dotyczyło szyn stalowych.
Tabela 5. Liczba postępowań zakończonych nałożeniem cła antydumpingowego w latach 07.1990 - 04.2003 według
grup towarowych
Grupy 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Suma
towarowe
rolnicze, leśne, - 1 - - 1 1 3 1 2 3 1 2 2 - 17
żywnościowe
chemiczne i 6 4 1 1 1 4 - 1 - - 4 1 4 - 27
farmaceutyczne
elektroniczne - 1 - 1
i komunikacyjne
żelazo i stal - 1 8 19 6 12 1 5 6 17 15 26 13 1 130
maszyny i sprzęt 1 1
minerały i metale 1 3 2 - 2 2 - - - - - 3 4 3 20
transport - - - - - - - 1 - - - - 1 - 2
tekstylia i odzież - - 1 - - - - - - - - - - - 1
pozostałe - 4 1 2 2 - - - - 1 2 - 2 - 14
SUMA 8 14 13 22 12 19 4 8 8 21 22 32 26 4 213
Na drugim miejscu pod wzglądem liczebności wytoczonych
postępowań plasują sią wyroby przemysłu chemicznego i farmaceu-
tycznego (27 spraw). Krajami eksportującymi towary po cenach
dumpingowych były przede wszystkim Wielka Brytania, Niemcy,
Korea (po 2 sprawy) oraz Chiny, Indie i Węgry (po 1).
Wysoki udział w ogólnej liczbie spraw antydumpingowych mają
także postępowania wobec eksporterów minerałów i metali (20
przypadków), do których zaliczyć można w pierwszej kolejności Chiny
(6), Rosję (3) oraz Brazylię (2).
Polityka antydumpingowa poszczególnych krajów jest bardzo
zróżnicowana. Niektóre z nich preferują minimalistyczne podejście
do problemu dumpingu, wyznając wobec niskich cen towarów impor-
towanych zasadę „im mniej tym lepiej” (kraje o gospodarce nieryn-
kowej), inne wybierają podejście elastyczne, zakładające że dumping
może być zarówno zjawiskiem korzystnym (pobudzającym konku-
rencję), jak i przynoszącym szkody i ze wzglądu na jego charakter
obierają kierunek polityki antydumpingowej (kraje UE). Z kolei Stany
Zjednoczone są przedstawicielem podejścia moralizatorskiego. Ze
wzglądu na otwartość rynku i szeroki wachlarz produkowanych
i eksportowanych towarów, administracja stoi na stanowisku, które
uznaje dumping za nieuczciwą praktyką handlową, wymagającą
w każdym przypadku kontroli i reakcji państwa.
Bibliografia
B. A. Blonigen, J. H. Park, Dynamie Pricing in the Presence of Anti-
dumping Policy: Theory and Evidence, NBER W.P. No. 8477, September
2001.
B. A. Blonigen, Tariff-Jumping AD Duties, NBER W.P. No. w7776, July
2000.
J. Eatwell, M. Newman, The New Pelgrawe. A Dictionary of Econom-
ics, The Macmillan Press Ltd., London and Basinstoke 1987.
M. Finger, Antydumping: How it Works and Who Gets Hurt, Studies in
International Trade Policy, The University of Michigan Press, Michigan 1993.
Import Administration Antidumping Manual, 1997 na stronie
internetowej: http://ita.doc.govzdn. 23.05.2003.
ITC statistics, http:/ita.doc.gov z dn. 23maja 2003 r.
M. M. Knetter, T. J. Prusa, Macroeconomic Factors and AD Filings:
Evidence from Four Countries, NBER W.P. No. w8010, November 2000.
R. R. Ludwikowski, Regulacje handlu i biznesu międzynarodowego,
tom I, Handel międzynarodowy, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1996.
T. J. Prusa, S. Skeath, The Economic and Strategy Motives for Anti-
dumping Filings, NBER W.P. No. w8424, August 2001.
J. Viner, Dumping: A Problem in International Trade, University of
Chicago Press, Chicago 1923.
Streszczenie
Artykuł jest krótką analizą polityki antydumpingowej Stanów Zjed-
noczonych. Przedstawia m.in. motywy i proces kształtowania się prawa
antydumpingowego, począwszy od Aktu Shermana z 1890 r., a skończyw-
szy na obecnie obowiązujących przepisach; ponadto opis przebiegu postę-
powania antydumpingowego z zaakcentowaniem roli zaangażowanych
w nim instytucji i organów państwowych, a także praktykę antydumpingo-
wą Stanów Zjednoczonych, koncentrując się na analizie postępowań wsz-
czętych zarówno wobec określonych grup towarowych, jak i krajów w la-
tach 1993-2003.
Analiza metod równoważenia bilansu handlowego
w krajach Europy Środkowo-Wschodniej
Wstęp
Proces transformacji gospodarczej krajów Europy Środkowo-
-Wschodniej trwa już ponad 10 lat. Nadal jednak istnieje wiele
problemów z zakresu polityki gospodarczej, w których ramach okre-
ślenie i zastosowanie efektywnych instrumentów ukierunkowanych
na eliminację lub złagodzenie pojawiających się napiąć, będzie stano-
wiło o możliwościach dalszego rozwoju poszczególnych krajów tego
regionu.
Główne wyzwania, które stoją przed tymi krajami, to dalsza
skuteczna modernizacja nieefektywnych sektorów gospodarki (gór-
nictwa, hutnictwa, przemysłu stoczniowego, transportu kolejowego
i rolnictwa) połączona z rzeczywistą reformą sektora publicznego.
Realizacja tych celów musi się jednak odbywać w ramach optyma-
lizacji szeroko rozumianej równowagi makroekonomicznej. Wymier-
nym wyznacznikiem tej równowagi jest obszar pięciu makro priory-
tetów, w których ramach powinny dokonywać się zmiany w gospo-
darce1. Są to:
• zapewnienie realnego wzrostu poziomu PKB na poziomie
wystarczającym przynajmniej na wchłonięcie wolnych zasobów siły
roboczej,
1 Często weryfikację optymalizacji przedstawionych pięciu kryteriów przed-
stawia się w postaci odpowiednio wyskalowanego pięciokąta, gdzie poszczególne
wierzchołki posiadają współrzędne zgodne z osiągniętym w danym momencie
poziomem danego wskaźnika makroekonomicznego. Por. E. Bombińska, „Zdol-
ność konkurencyjna gospodarki Polski w okresie transformacji systemowej na tle
Czech i Węgier”, praca doktorska, AE Kraków, 2001.
• utrzymanie, a nawet redukcja poziomu bezrobocia, tak aby
w niektórych regionach kraju, branżach przemysłowych lub grupach
społecznych nie stawało się ono trwałym problemem strukturalnym,
• utrzymanie, a wręcz obniżanie tempa wzrostu cen na akcep-
towalnym społecznie i gospodarczo poziomie, stwarzającym stabilne
warunki prowadzenia działalności gospodarczej dla sektora przedsię-
biorstw i umacniającym zaufanie do własnej waluty wśród gospo-
darstw domowych,
• kontrolowanie na rozsądnym poziomie skali deficytu budżeto-
wego odniesionego do poziomu PKB, przy zapewnieniu prawidłowej
realizacji wszystkich ustawowo określonych funkcji instytucji pu-
blicznych,
• zapobieganie znaczącej nierównowadze w obrotach bieżą-
cych bilansu płatniczego w celu utrzymania międzynarodowej wiary-
godności danego kraju.
W ramach ostatniego priorytetu można wyodrębnić zadanie
szczegółowe związane z racjonalnym sterowaniem saldem bilansu
handlowego. Jest rzeczą powszechnie akceptowalną, że kraje trans-
formacji gospodarczej zmuszone są przez dłuższy czas utrzymywać
ujemne saldo bilansu handlowego. Jest to związane z koniecznością
modernizacji swoich gospodarek i zamiarem osiągnięcia standardów
istniejących w krajach wysoko uprzemysłowionych. Modernizacja
tych gospodarek realizowana jest właśnie m.in. w ramach wymiany
towarowej z zagranicą zapewniającej dostawy zagranicznych tech-
nologii i specjalistycznego nowoczesnego sprzętu oraz poprzez na-
cisk zagranicznej konkurencji na krajowych producentów dóbr kon-
sumpcyjnych.
Osiąganie tych celów nie może się jednak odbywać w oderwa-
niu od racjonalnego kształtowania wielkości i struktury bilansu hand-
lowego, a wręcz podejmowania działań minimalizujących negatywne
skutki deficytu handlowego. Podstawowym źródłem zapewniającym
pokrycie ujemnego salda bilansu handlowego jest import kapitału w
formie napływu zagranicznych funduszy w postaci inwestycji bezpo-
średnich albo portfelowych, lub też wykorzystanie różnego typu
instrumentów kredytowych i dłużnych.
Jak finansować deficyt obrotów towarowych?
Dyskusja na temat skutków wykorzystania poszczególnych źró-
deł pokrycia deficytu handlowego jest prowadzona ze zmiennym
natężeniem zarówho w formie publikacji naukowych, prasowych, jak
i spotkań oraz dyskusji w gronie ekspertów. Generalny obraz wyła-
niający się z tej dyskusji oraz empirycznych doświadczeń zgromadzo-
nych w okresie końca drugiego i początku trzeciego tysiąclecia
można zawrzeć we wnioskach przedstawionych w ramach tabeli nr
1 i nr 2.2
Tabela 1. Ocena inwestycji zagranicznych z punktu widzenia kraju importera
kapitału
Inwestycje portfolio Inwestycje bezpośrednie (BIZ)
zalety • szybkie i bezpieczne źródło • długoterminowe zaangażowanie
gotówki dla państwa się inwestora w ramach zaufania
w przypadku sprzedaży w dobre perspektywy rozwoju
prywatyzacyjnej danego kraju
• podniesienie jakości towarów • tworzenie bazy kapitałowej dla
i świadczonych usług nowej produkcji w gospodarce
narodowej
wady • nacisk na szybkie i duże zyski • niebezpieczeństwo, że głównym
w przypadku inwestora celem inwestycji było przejęcie
finansowego krajowego potencjału
• podwyżki cen dla krajowych produkcyjnego i jego likwidacja
konsumentów jako konkurencji dla
zagranicznych zakładów inwestora
• obawy i sceptycyzm niektórych
grup społecznych, że zagraniczny
inwestor będzie wywierał za duży
wpływ na lokalne krajowe
wydarzenia społeczno-polityczne
i kraj przyjmujący traci przez to
część swojej suwerenności
Źródło: opracowanie własne.
2 Przedstawiona klasyfikacja nie jest ostateczna i wyczerpująca, ale odnosi
się przede wszystkim do praktycznych doświadczeń procesu napływu zagranicz-
nych kapitałów w krajach Europy Środkowo-Wschodniej.
Tabela 2. Ocena zagranicznych instrumentów kredytowych z punktu widzenia
kraju importera kapitału
Kredyty Kredyty Obligacje
długoterminowe krótkoterminowe międzynarodowe
zalety • brak konieczności • względna łatwość • świadectwo
szczegółowych dostępu do takich wiarygodności danego
planów źródeł kraju wobec
rozdysponowania finansowania zagranicznych
funduszy inwestorów
wady • ryzyko • ryzyko zmienności • ryzyko zmienności stopy
zmienności stopy stopy procentowej, procentowej,
procentowej • niebezpieczeństwo • spekulacyjny napływ
• długoterminowe kumulacji i odpływ kapitałów
obciążenie terminów zagrażający stabilności
budżetu płatności gospodarki,
i utrata kontroli • zależność od oceny
nad procesem wiarygodności
rolowania kredytowej - marża
zobowiązań stopy procentowej
• pojedyncze firmy nie
mogą uzyskać lepszych
warunków niż kraj,
z którego pochodzą
Źródło: opracowanie własne.
Na podstawie przedstawionych w tabeli nr 1 i nr 2 opisów
korzyści i negatywów poszczególnych rodzajów finansowania defi-
cytu bilansu handlowego można łatwo stwierdzić, że tylko napływ
bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) zapewnia długotermi-
nową, stabilną i korzystną współpracą pomiędzy inwestorem i krajem
lokowania kapitału.
W tym miejscu należy zwrócić uwagę na podstawowe znacze-
nie relacji opisującej stosunek napływu bezpośrednich inwestycji
zagranicznych do całości odnotowanego w danym okresie deficytu
bilansu handlowego.3 Oczywiście nie należy zapominać o innych
3 W niektórych krajach, np. na Węgrzech na samym początku okresu trans-
formacji wystąpiły lata z dodatnim saldem bilansu handlowego, ale podstawowym
źródłach pokrycia tego deficytu, gdyż będą one zawsze występować
w mniejszym lub większym wymiarze, ale tylko odpowiednie wyko-
rzystanie dostatecznie dużego napływu BIZ jest w miarę bezpieczną
metodą neutralizacji negatywnych następstw ujemnego salda bilansu
handlowego.
Relacja BIZ/saldo bilansu handlowego w praktyce
Mając w pamięci ogólny obraz zależności pomiędzy deficytem
bilansu handlowego i napływem, pojawia się pytanie, jak te powiąza-
nia kształtowały się na przestrzeni ostatnich 10 lat w trzech krajach
Europy Środkowo-Wschodniej, tzn. w Czechach, w Polsce i na
Węgrzech. Przedstawienie sytuacji w tym zakresie wraz z omówie-
niem instrumentów polityki gospodarczej zastosowanych w poszcze-
gólnych krajach wraz z wyciągnięciem wniosków dotyczących skut-
ków prowadzonych działań stanowi właśnie zasadniczą treść niniej-
szego artykułu.
Polska ““■■““Czechy - — -Węgry
Wykres I. BIZ/saldo bilansu handlowego w praktyce
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Narodowego Banku
Polskiego (www.nbp.pl), Węgierskiego Banku Narodowego (www.mnb.hu),
Czeskiego Banku Narodowego (www.cnb.pl).
problemem stał się wkrótce narastający deficyt handlowy odnotowywany we
wszystkich państwach tego regionu.
Pojawiają się bowiem dwa zasadnicze zagadnienia:
Czy są jakieś podobieństwa pomiędzy tymi krajami, czy też
każdy kraj realizował własną politykę w tym zakresie?
Jakie były oficjalne środki administracyjne zastosowane przez
poszczególne kraje w celu przeciwdziałania negatywnym następ-
stwom fluktuacji relacji BIZ do deficytu handlowego?
Na początku warto się zastanowić nad wnioskami płynącymi
z danych zobrazowanych na wykresie nr l4.
Należy stwierdzić, że istnieją wyraźne różnice w kształtowaniu
się analizowanego wskaźnika w ramach grupy trzech rozpatrywa-
nych krajów.
Dwa przypadki krańcowe stanowią procesy, jakie zachodziły
w tym zakresie w Polsce i na Węgrzech.
W Polsce wskaźnik BIZ/deficyt handlu wahał się na przestrzeni
lat 1993-2001 pomiędzy 0,23 i 0,63. Dolny poziom został osiągnięty
w 1993 r., natomiast górna granica miała miejsce w 2000 r.
W tym też czasie odnotowano jeszcze jedno lokalne minimum na
poziomie 0,27 w 1997 r.
W przypadku węgierskim można zauważyć wyraźny trend wzno-
szący się tego wskaźnika, przy początkowym poziomie 1,97 w 1993
r. i maksymalnej wielkości 9,37 osiągniętej w 2000 r.
Historia zmian relacji BIZ/deficyt handlu w Republice Czeskiej
zawiera się pomiędzy procesami obserwowanymi w Polsce i na
Węgrzech, przy czym można wyodrębnić pewne cykliczne fluktuacje
w tym zakresie. Początkowy poziom tego wskaźnika w 1993 r.
wyniósł 1,24 i następnie obniżył się do wysokości 0,25 zarejestrowa-
nej w 1996 r. oraz wartości 0,27 odnotowanej w 1997 r. Dalej
w 1999 r. osiągnięte zostało maksimum w wysokości 2,93 i następnie
wskaźnik ten ustabilizował się w latach 2000-2001 na poziomie 1,5.
Szczegółowa prezentacja przypadków poszczególnych trzech
krajów zawarta jest w następnych częściach artykułu.
4 Wszystkie obliczenia, których wyniki są przedstawione w artykule, zosta-
ły dokonane na podstawie danych liczbowych prezentowanych na stronach inter-
netowych odpowiednich banków centralnych w zestawieniach zawierających bi-
lanse płatnicze sporządzone na bazie płatności.
Węgry
Przypadek węgierski jest relatywnie nieskomplikowany w inter-
pretacji i może stanowić dobrą egzemplifikację teorii wyjaśniających
zależności pomiędzy małym krajem o otwartej gospodarce i otacza-
jącym go światem zewnętrznym. Krytyczny punkt we współczesnej
historii gospodarczej tego naddunajskiego kraju miał miejsce na prze-
łomie lat 1994 i 1995. Był to bowiem okres, kiedy po rezygnacji
z systemu gospodarki centralnie planowanej, wyważona, ostrożna
polityka, jaką stosował, unikający gwałtownych posunięć, pierwszy
węgierski rząd, osiągnęła granice swoich możliwości i nie dało się już
więcej zwlekać z przeprowadzeniem radykalnych reform społeczno-
-gospodarczych.
Już w 1993 r. wystąpiły w obszarze handlu zagranicznego
niekorzystne tendencje, kiedy to wartość eksportu obniżyła się o
16,8% do poziomu 8,9 mld USD, przy równoczesnym wzroście
wartości importu o 13,2% do kwoty 12,5 mld USD. Głównym
instrumentem zastosowanym w tym zakresie w 1994 r. była seria
siedmiu kolejnych dewaluacji forinta, która łącznie na przestrzeni
całego roku osiągnęła skalę 16% (w 1993 r. łączna dewaluacja
forinta przeprowadzona w pięciu etapach wyniosła 15%). Nie popra-
wiło to jednak znacząco sytuacji i w 1994 r. deficyt handlowy
osiągnął rozmiar 3,8 mld USD, a zadłużenie zagraniczne brutto
zwiększyło się o 4,1 mld USD, dochodząc do kwoty 28,5 mld USD.
Te wyniki były bodźcem dla nowego socjaldemokratycznego
rządu do sformułowania i zastosowania w marcu 1995 r. całkowicie
nowej strategii gospodarczej, nazwanej od nazwiska ówczesnego
ministra finansów pakietem Bokrosa5. Cele nowej strategii były
wielowymiarowe i zastosowano wiele nowych instrumentów polityki
gospodarczej nie tylko w odniesieniu do sfery relacji gospodarczych
z zagranicą. W obszarze przywracania równowagi w ramach handlu
zagranicznego zastosowano następujące dwa zasadnicze posunięcia:
5 Na początku 1995 roku nastąpiła zmiana na stanowisku ministra finansów
Republiki Węgierskiej. Po rezygnacji ministra Laszlo Békesiego, objął je Laszlo
Bokros, dotychczasowy dyrektor Banku Budapeszt.
• dokonano jednorazowej dewaluacji forinta o 9% i zastąpiono
dotychczasowy system kursu sztywnego systemem kursu pełzające-
go w stosunku do koszyka walut przy zastosowaniu początkowo
miesięcznej stopy dewaluacji w wysokości 1,9%, która w drugiej po-
łowie roku została zmniejszona do poziomu 1,3% (łącznie w 1994 r.
nastąpiła dewaluacja forinta o 26-27%);
• wprowadzono specjalny podatek importowy w wysokości 8%,
który następnie w okresie dwóch lat stopniowo eliminowano i doty-
czył on wszystkich dóbr oprócz nośników energii.
Dodatkowym, bardzo istotnym elementem strategii było otwar-
cie dla inwestorów zagranicznych dostępu do węgierskiej gospodarki
w sektorach, które przedtem były niedostępne dla lokat kapitału
zagranicznego. W rezultacie nastąpiła szybka prywatyzacja i sprze-
daż na rzecz zagranicznych inwestorów całych sektorów produkcji
i dystrybucji energii, dystrybucji gazu, telekomunikacji i petrochemii.
Stanowiło to istotny impuls dla idących w ślad za nimi inwestycji typu
„green-field”.
Sześć lat po zastosowaniu tej wersji terapii szokowej można
stwierdzić, że węgierski bilans handlu zagranicznego znajduje się pod
stabilną kontrolą, co może być zaobserwowane na podstawie danych
zobrazowanych na wykresie nr 2.
wartość rzeczywista - - «kwartalna średnia ruchoma
Wykres 2. Kwartalne saldo węgierskiego handlu zagranicznego
Źródło: dane Węgierskiego Banku Narodowego (www.mnb.hu).
Od momentu wdrożenia postanowień pakietu Bokrosa węgier-
ski kwartalny deficyt handlu zagranicznego zaczął się obniżać z po-
ziomu 900 min euro na przełomie 1994 i 1995 r. do poziomu 189
min euro, który został osiągnięty w ostatnim kwartale 1997 r. Później
deficyt zaczął znowu wzrastać do poziomu 1037 min euro, jaki zare-
jestrowano w czwartym kwartale 2000 r. (podobnie w ostatnim kwar-
tale 2002 r.). Jest to jednak jakościowo różna sytuacja od tej z prze-
łomu lat 1994-1995, gdyż zachowana została równowaga wewnętrzna
nawet z niewielką nadwyżką w budżecie państwa oraz napływ BIZ
jest obecnie prawie 10 razy większy niż odnotowany deficyt han-
dlowy. Daje to wystarczające pole manewru dla racjonalnej dyferen-
cjacji w alokacji zagranicznych kapitałów oraz stanowi pewną ochro-
nę przed nieoczekiwanymi zmianami wielkości eksportu i importu.
Republika Czeska
Czechy przejęły po rozpadzie Czechosłowacji bardziej uprze-
mysłowioną i lepiej rozwiniętą część gospodarki byłej Federacji.
Umożliwiło to stosunkowo długie odsuwanie w czasie realizacji
koniecznych, ale dotkliwych społecznie reform strukturalnych. Jed-
nakże problemy powoli narastały i objawiły się z całą mocą na
wiosnę 1997 r., kiedy opublikowano kwartalne dane gospodarcze.
Wystąpiło wtedy połączenie braku równowagi wewnętrznej i ze-
wnętrznej. Zmiany tej sytuacji, jakie nastąpiły w okresie lat 1993—
1998 pokazane są w tabeli nr 3.
Tabela 3. Podstawowe wskaźniki równowagi wewnętrznej i zewnętrznej
gospodarki czeskiej w latach 1993-1998
W skaźn i 1993 1994 1995 1996 1997 1998
Rok
saldo bilansu 1,5% -2,1% -5,4% -10,0% -8,6% -7,7%
handlowego / PKB
deficyt budżetowy -3,3% -0,4% -0,3% -2,2% -6,1% -5,5%
/ PKB
Źródło: Czeski Urząd Statystyczny (www.czso.cz)
Tak znaczące pogorszenie sytuacji w zakresie wymiany handlo-
wej z zagranicą i równowagi budżetowej, jakie miało miejsce
w Czechach na przełomie 1996/1997, przyczyniło się do znaczące-
go odpływu kapitałów krótkoterminowych lokowanych na tym rynku
przez zagraniczne fundusze inwestycyjne, a tym samym wyzwoliło
na rynkach walutowych wzmożoną presją spekulacyjną na czeską
koronę.
Aby przeciwdziałać tym negatywnym procesom czeski rząd
podjął w kwietniu 1997 r. cały szereg działań ukierunkowanych
zarówno na sferą równowagi wewnętrznej, jak i zewnętrznej.
W ramach oddziaływania na wielkość deficytu obrotów towarowych
wprowadzono obowiązek składania nieoprocentowanych depozytów
importowych w wysokości 20% zadeklarowanej kwoty transakcji na
okres 6 miesięcy. Działaniem skierowanym w stronę podtrzymania
kursu czeskiej waluty było radykalne podwyższenie stóp procento-
wych przez czeski bank centralny. Mimo to spekulacyjna presja na
koronę nie została powstrzymana i władze monetarne zostały zmuszone
w dniu 27 maja 1997 r. do upłynnienia kursu korony, co przyniosło
rezultat jednorazowej dewaluacji tej waluty o 12% w stosunku do
wartości dolara amerykańskiego. Rząd stanął wtedy znowu w obli-
czu konieczności wprowadzenia dodatkowych elementów polityki
stabilizacyjnej, ale były one głównie skierowane na sferą wydatków
publicznych i w ramach niej wprowadzono dodatkowe obostrzenia
oraz redukcją wydatków. W odniesieniu do polityki monetarnej wy-
znaczono nowe zasady i ramy współpracy z czeskim bankiem cen-
tralnym, aby poprzez stabilizacją kursu korony oraz zaostrzenie zasad
polityki kredytowej wobec przedsiębiorstw można było efektywnie
kształtować poziom krajowych wydatków, a tym samym zapobiegać
w przyszłości niepożądanemu wzrostowi deficytu handlowego.6
6 Jedynie w przypadku czeskiego załamania gospodarczego doprowadziło
to do bezpośredniego upadku rządzącego gabinetu, kiedy to rząd Vaclava Klausa
musiał ustąpić, gdy jego dokument zatytułowany „Korekta polityki gospodarczej
oraz dalsze kroki transformacyjne” wywołał wiele kontrowersji w szczególności
wartość rzeczywista - - -kwartalna średnia ruchoma
Wykres 3. Kwartalne saldo czeskiego handlu zagranicznego
Źródło: dane Czeskiego Banku Narodowego (www.cnb.cz).
Działania podjqte przez administrację czeską w ciągu 1997 r.
zaowocowały zmniejszeniem wartości kwartalnego deficytu handlo-
wego z wysokości 1408 min euro w ostatnim kwartale 1996 r.
i 1216 min euro w I kwartale 1997 r. do poziomu 198 min euro
w II kwartale 1999 r. Jednakże w okresie kolejnych trzech lat znowu
nastąpiło pogorszenie sytuacji i w I kwartale 2002 r. deficyt handlo-
wy osiągnął poziom odnotowany na początku 1997 r. (patrz wykres
nr 3). Częściowym złagodzeniem zagrożeń wynikających z takiego
rozwoju sytuacji jest utrzymująca się w ostatnim okresie wysoka
dynamika eksportu oraz stabilny dopływ nowych bezpośrednich in-
westycji zagranicznych.
Polska
Polska już na samym początku swojej najnowszej historii po
1989 r. zapoczątkowała, jako pierwszy kraj w analizowanej zbioro-
wości, ostre i radykalne zmiany w polityce makroekonomicznej
w kwestiach wrażliwych, takich jak zmniejszenie tempa wzrostu płac i dotacji
budżetowych oraz rosnącego niezadowolenia z powodu powiększającego się bez-
robocia.
i strukturalnej. Skutki tych zmian dla sfery wymiany towarowej
z zagranicą nie okazały się być całkowicie jednoznaczne. Z jednej
strony nastąpił olbrzymi wzrost wolumenu i wartości obrotów,
z drugiej jednak odnotowywano zwiększający się z roku na rok
deficyt wymiany handlowej z zagranicą.
Początkowo sytuacja wydawała się być w miarę pod kontrolą,
gdyż wszystkie braki w zakresie równowagi zewnętrznej były re-
kompensowane dynamicznym wzrostem PKB (6-7% w latach 1996 -
1997) napędzanym rosnącymi inwestycjami i boomem konsumpcyj-
nym. Gospodarka wychodziła wtedy, na bazie uruchomienia pro-
stych rezerw marnotrawionych w poprzednim systemie, z trans-
formacyjnej korekty dostosowania struktury i wielkości podaży do
realnie istniejącego poziomu popytu. Ogólne rezultaty tego procesu
były bardzo pozytywne. W okresie lat 90. XX w. wielkość poziomu
PKB zwiększyła się z ok. 60 mld w 1990 r. do ok. 160 mld USD
w 2000 r. (wzrost o ponad 2,5 razy).
Jednak i te czynniki, mające pozytywny wpływ na wzrost PKB
zaczęły się powoli wyczerpywać. Już w 1996 r. niektórzy ekonomi-
ści mówili o „przegrzaniu gospodarki”7. Saldo bilansu płatności bie-
żących zmieniło się z nadwyżki rzędu 4 proc. PKB w 1994 r. do
deficytu rzędu 3 proc. PKB w 1997 r. (7 proc. różnicy PKB w ciągu
trzech lat!) i rosło dalej, rok po roku, aż do zimy 1999/2000. Nastą-
piło wtedy sterowane odgórnie przez administrację rządową „chło-
dzenie gospodarki” i polityka makroekonomiczna została w konse-
kwencji nakierowana na obniżenie dynamiki popytu wewnętrznego.
Bardzo wysokie stopy procentowe, mocny złoty i zacieśnienie poli-
tyki fiskalnej w roku 2000 doprowadziły do poprawy równowagi
w zakresie handlu zagranicznego oraz zmniejszenia inflacji.
Tak więc nie jest możliwe wskazanie w obszarze wymiany
towarowej z zagranicą jednego konkretnego instrumentu polityki
7 Opinia prof. Jana Winieckiego wyrażona w artykule Czy Leszek Miller
zostanie polską panią Tchatcher?, Rzeczpospolita, 18.09.2001
aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa
wartość rzeczywista - - -kwartalna średnia ruchoma
Wykres 4. Kwartalne saldo polskiego handlu zagranicznego
Źródło: dane Narodowego Banku Polskiego (www.nbp.pl).
handlowej, którego stosowanie można by odnieść do całości obrotów.
Raczej stosowano podejście wybiórcze i selektywne, nastawione na
oddziaływanie dotyczące poszczególnych pojedynczych sektorów
gospodarki. Miało to miejsce zwłaszcza w odniesieniu do sfery
rolnictwa oraz produkcji niektórych podstawowych surowców
w branży hutniczej i petrochemicznej. Były to głównie elementy
ochrony rynku krajowego przed zagraniczną konkurencją. Rezultaty
zastosowania tych instrumentów były jednak dosyć dwuznaczne,
gdyż efektywność odpowiednich sektorów oraz ich zdolność do
konkurencji na rynku światowym nie została znacząco wzmocniona.
Równocześnie Polska była zobowiązana na mocy zawartego Układu
Stowarzyszeniowego z UE oraz innych porozumień o wolnym handlu
do znaczącej liberalizacji w imporcie, co na pewno przyczyniało się
do wzrostu negatywnych tendencji w saldzie wymiany towarowej
z zagranicą. Dlatego też nie jest łatwe wskazanie takiego momentu
w kształtowaniu się salda polskiego handlu zagranicznego na prze-
strzeni 1997-2002, w którym nastąpiło przełomowe odwrócenie
trendu na skutek zastosowania konkretnie określonych instrumentów
polityki handlowej. Generalny obraz tendencji w tym zakresie przed-
stawiony jest na wykresie nr 4.
Znaczenie zmienności salda bilansu handlowego
Z punktu widzenia podmiotów działających w handlu międzyna-
rodowym, a zwłaszcza w sytuacji korporacji transnarodowych istot-
ne staje się często wyznaczenie najbardziej stabilnych (podlegające
najmniejszym wahaniom w dłuższym okresie czasu) punktów odnie-
sienia. Dotyczy to miary częstotliwości zakłóceń i ich skali w ramach
kształtowania się salda wymiany towarowej. Im mniejsze są waha-
nia w danym zakresie, tym bardziej dana gospodarka staje się wia-
rygodnym i bezpiecznym miejscem prowadzenia działalności w ra-
mach wymiany gospodarczej z zagranicą i tym mniejsze jest ryzyko
zastosowania środków administracyjnych, przywracających w spo-
sób szokowy zachwianą równowagą zewnętrzną. Wszystkie szoko-
we interwencje są negatywnie odbierane przez uczestników rynku,
a ich antycypowanie wzmacnia presję na organy administracji pań-
stwowej i często w momencie zastosowania danego instrumentu
polityki handlowej ostateczny pozytywny efekt jest przysłaniany przez
początkowe zamieszanie i chaos wywoływany wprowadzeniem da-
nego środka. Dlatego można uznać, że dla podmiotów uczestniczą-
cych na rynku stanem bardziej pożądanym jest ewolucyjne kształto-
wanie takich wielkości z dziedziny makroekonomii, jaką jest saldo
wymiany towarowej z zagranicą w danym kraju, niż bycie narażo-
nym na ostre szokowe implementacje w tym zakresie pojedynczych
elementów polityki handlowej.
Tabela 4. Zmienność salda bilansu handlowego w krajach EŚW
Kraj (odchylenie standardowe) / (średnia arytmetyczna)
Polska w okresie 16,5 %
1997-2002
Węgry w okresie 39,2 %
1993-2002
Czechy w okresie 60,0 %
1993-2002
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Narodowego Banku
Polskiego, Węgierskiego Banku Narodowego, Czeskiego Banku Narodowego.
Tabela nr 4 przedstawia sytuację w zakresie zmienności salda
bilansu handlowego w grupie trzech analizowanych krajów w rozpa-
trywanym okresie od 1993 r. do 2001 r. Badanym wskaźnikiem jest
współczynnik zmienności będący stosunkiem odchylenia standardo-
wego i średniej arytmetycznej8.
Na podstawie zaprezentowanych danych można stwierdzić, że
najbardziej stabilna jest sytuacja w obszarze polskiej wymiany towa-
rowej z zagranicą, a drugie i trzecie miejsce zajmują w kolejności
wahania węgierskiego i czeskiego handlu zagranicznego.
Należy jednak mieć na uwadze bezwzględną wielkość deficytu
polskiego handlu zagranicznego, która średnio jest trzy razy większa
niż deficyt czeskiego handlu zagranicznego oraz sześć razy większa
niż deficyt węgierskiego handlu zagranicznego. Z drugiej strony
polski PKB jest tylko ok. dwóch razy większy niż węgierski lub
czeski PKB. Stąd też inercja układu polskiego handlu zagranicznego
jest znacznie większa niż obu pozostałych krajów, chociaż nie znaj-
duje to uzasadnienia w wielkości polskiej gospodarki, która nie jest aż
tak znacząco większa niż gospodarki Czech i Węgier.
8 Miernik wahań w postaci współczynnika zmienności o podanej konstruk-
cji jest syntetycznym określeniem poziomu natężenia amplitudy wahań i stanowi
powszechnie używany wskaźnik statystyki opisowej. Por.: A. Aczel, Statystyka
w zarządzaniu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
Bibliografia
T. Chmielewski, Kryzysy gospodarcze Czechosłowacji, Czech i Sło-
wacji, [w:] K. Piech, Światowe kryzysy gospodarcze końca XX wieku,
ANEKS: Wybrane kraje transformacji systemowej, badania własne Kate-
dry Polityki Gospodarczej SGH pod kier. nauk. prof, dr hab. Jana Kaji,
Warszawa 1999, URL= http://akson.sgh.waw.pl/kpg/kryzysy
H. Czubek, E. Molendowski, Załamanie równowagi gospodarczej
w Polsce, Czechach i na Węgrzech. Podobieństwa i Różnice, [w:] K. Bu-
dzowski, S. Wydymus, Handel Międzynarodowy. Materiały IX Konferen-
cji Naukowej, AE Kraków, Katedra Handlu Zagranicznego, Kraków 2001,
s. 436-451.
K. Drzyzga, Kryzys gospodarczy na Węgrzech, [w:] K. Piech, Świato-
we kryzysy gospodarcze końca XX wieku, ANEKS: Wybrane kraje trans-
formacji systemowej, badania własne Katedry Polityki Gospodarczej SGH
pod kier. nauk. prof, dr hab. Jana Kaji, Warszawa 1999, URL= http://ak-
son.sgh.waw.pl/kpg/kryzysy
M. Gola, Transformacja Gospodarcza w Polsce i Czechach w latach
1989-1998 w perspektywie członkostwa w Unii Europejskiej, www.expor-
ter.pl, maj 2003.
B. Kamiński, How Accession to the European Union Has Affected
External Trade and Foreign Direct Investment in Central European Eco-
nomies, Policy Research Working Paper 2578. World Bank, Development
Research Group, Washington, D.C. 2001.
Komai J., Stabilizacja i wzrost w procesie transformacji. Przypadek
gospodarki węgierskiej, Akademia Ekonomiczna, Poznań 1998.
Krugman P., Wracają problemy kryzysu gospodarczego, Wydawnic-
two Naukowe PWN, Warszawa 2001.
Streszczenie
Zestawiając w jednym szeregu wyniki przeprowadzonej analizy na
temat metod niwelowania wahań w saldzie bilansu handlowego, jakie były
zastosowane na przestrzeni lat 90. XX w. w trzech krajach EŚW, można
przedstawić następujące wnioski:
• We wszystkich krajach miała miejsce koncentracja uwagi i działań
w zakresie środków kontroli importu i tym samym osiągano w tej dziedzinie
znacznie lepsze rezultaty niż w obszarze pobudzania eksportu.
• Podstawowe narzędzia stosowane przez analizowane kraje to poda-
tek importowy i depozyty importowe w połączeniu ze znaczną dewaluacją
waluty.
• Tylko Węgry były w stanie spożytkować napływ BIZ jako stały
czynnik napędowy wzrostu eksportu.
• Skutki podejmowanych działań nie mają jednak charakteru stałego
i tendencja do obniżki deficytu bilansu handlowego wygasała zawsze po
ok. 2 latach.
• Gwałtowne środki ograniczania importu przyczyniły się do znacznie
większej zmienności w przypadku węgierskiego i czeskiego salda bilansu
handlowego, niż to miało miejsce w Polsce, i może to stanowić czynnik
zniechęcający wobec niektórych szczególnie wrażliwych na ryzyko inwe-
storów zagranicznych.
Przedstawione wnioski wskazują na konieczność monitorowania za-
kresu zmienności salda bilansu handlowego w powiązaniu ze strumieniami
BIZ w krajach transformacji gospodarczej w celu dalszego udoskonalania
środków polityki handlowej stosowanych w tym obszarze.
Summary
The paper deals with the crucial importance of the share by which
the trade balance deficit of the Central-Eastern European economies shall
be covered by the FDI inflow. Only maximalisation of that ensures avoidan-
ce of the painful adjustment measures necessary to be undertaken in the
course of other events developments.
The study concerns itself with these types of problems on base of the
past experiences of three countries: Czech Republic, Hungary and Poland.
There is an attempt to answer following questions:
• Are there any similarities or every country has been following its
own specific route in this respect?
• What have been the official administrative responses of the given
governments to the continuously occurring need for the smoothing out
the fluctuation of the relation between the trade balance deficits and FDI
inflow?
The study comes to the following conclusions:
• There was a bigger emphasis and better temporary effects in the
import control and counteracting measures than in export stimulating acti-
vities.
• Only Hungary was able to use a FDI inflow as a driving factor of the
continuous export increase.
• The most common instruments used by the countries in question
were the import tax, and the import deposits combined with a substantial
currency devaluation.
• The results of the adopted measures were not lasting for ever. The
trends in the decrease of the foreign trade deficit expired in two years.
• The drastic import oppressive measures contributed to the bigger
volatility in Hungarian and Czech foreign trade balances than in the Polish
case.
The purpose of that short study was to present the basic interrela-
tionships of the trade balance deficits and FDI inflow in some of the CEE
countries and to sow a thought of a new approach to the problem.
Centra logistyczne szansą rozwoju Euroregionu Pomerania
Przywódcy Unii Europejskiej podejmą historyczną decyzję o
przyszłości naszego kontynentu: zaproszą do wspólnoty do 10 krajów
od Bałtyku po wschodnią część Morza Śródziemnego. Znaczenie
tego kroku nie polega jednak na liczbie. Stawka jest znacznie więk-
sza: zbudowanie raz na zawsze pokoju, stabilności i demokracji we
wschodniej części naszego kontynentu, tworząc nowe możliwości
wzrostu gospodarczego i miejsca pracy.
W tym kontekście integracja europejska nie jest, moim zdaniem,
jedną z wielu opcji wśród wielu innych. W pełni doceniać należy
znaczenie spoiwa, jakim jest państwo narodowe. Ale integracja to
jedyny sposób na przełamanie tragicznych doświadczeń ostatniego
wieku. Tyle różnych narodów może żyć razem na stosunkowo nie-
wielkim kontynencie, często w bezpośrednim sąsiedztwie tylko
wtedy, jeśli każdy przyjmie pewne wspólne reguły.
Wszystkich niepokoją informacje, że rokrocznie przepadają
Polsce pieniądze z unijnych programów pomocowych. Budzi niezro-
zumienie, kiedy okazuje się, że niektóre warunki, jakie korzystającym
z tych pieniędzy postawiła Bruksela, nawet przez samych urzędni-
ków unijnych zostały uznane za niemożliwe do spełnienia.1
Jak to się stało, że Hiszpanie, Portugalczycy, Irlandczycy potra-
fili tak wiele zbudować w tak krótkim czasie, a jakie błędy popełnili
Grecy, że pozostają w tyle. Polacy czują się pełnokrwistymi Europej-
czykami, gdyż zawsze byliśmy w Europie i zawsze byliśmy z nią
związani. Wspólna była kultura, tradycje, wartości, religia, przynależ-
ność do cywilizowanej wspólnoty. A jednak do europejskiej, pod
wieloma względami nam daleko. Dotyczy to zwłaszcza korzystania
1 J. Majcherek, Nowy rząd, nowe wyzwania, Dialog nr 58/59, 2001/2002.
-jako kraj i jako obywatele - z dobrodziejstwa, jakim jest wspólny
rynek europejski i z pomocy rozlicznych instytucji unijnych.
Na przykładzie województwa Zachodniopomorskiego chcę
przedstawić wielkość i sposób wykorzystania środków pomocowych
UE z programu Phare i Sapard.
Program PHARE
Rozpoczął swą działalność w 1990 roku. Początkowo pomoc
skierowana była tylko dla Polski i Węgier (stąd powstał skrót progra-
mu - Poland and Hungary - Assistance for Restructuring their
Economies). Jego podstawę prawną stanowi decyzja Rady Unii
Europejskiej nr 3906/89 (OJ L 375 z 23.12.1989), gdzie określone
są zarówno formy pomocy, jak i jej terytorialny zasięg. Później na
skutek przemian w regionie Europy Środkowej Unia Europejska
postanowiła rozszerzyć zasięg programu o kolejne państwa. Do
1996 roku ze środków programu korzystało 14 państw naszego
regionu. Obecnie pomocą objęte jest 11 państw.
Program Współpracy Przygranicznej (PHARE CBC Cross
Border Cooperation) - wzmocnienie współpracy pomiędzy
regionami przygranicznymi.
Jest to największy program realizowany w ramach PHARE dla
Polski. Funkcjonuje od 1994 r., a ostatnia alokacja środków w ramach
pierwszej edycji była planowana na 1999 rok2. Wysokość całego
budżetu wynosi ponad 50 min euro rocznie. Jego zadaniem jest
dofinansowanie projektów w regionach bezpośrednio graniczących
z UE. W Polsce obejmuje on głównie dwa regiony. Są nim obszary
byłych województw przylegających do granicy z Niemcami3 i Mo-
rzem Bałtyckim.
2 Oznacza to, że w tym roku zostały przyznane ostatnie środki na realizację
programu. Sam program funkcjonował jeszcze przez dwa lata, do 2001 roku.
3 Dodatkowo na granicy z Niemcami do programu włączono również drugi
w kolejności pas dawnych województw, który nie przylega bezpośrednio do granicy.
Głównym celem programu jest wsparcie w dziedzinie infra-
struktury transportowej (drogi, mosty, przejścia graniczne, lotniska,
porty, stacje kolejowe - ponad 50% środków) i ochrony środowiska
(oczyszczalnie ścieków, wysypiska odpadów, zakłady utylizacji - 1/4
środków). Ponadto wspierane są projekty w dziedzinie turystyki,
rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, rolnictwa, oświaty oraz
infrastruktury komunalnej (kanalizacja, gazyfikacja).
Odbiorcami programu są głównie władze gminne lub związki
gminne, zaś w przypadku projektów transportowych Dyrekcje Okrę-
gowe Dróg Publicznych. W realizacji niektórych projektów biorą
również udział organizacje społeczne, Wojewodowie, Urzędy Cen-
tralne, np. Główny Urząd Ceł, Urząd Mieszkalnictwa, Ministerstwo
Spraw Wewnętrznych i Administracji, i podległe im służby, tj. Policja,
Państwowa Straż Pożarna, Straż Graniczna.
Specyficznym rodzajem beneficjenta programu są władze Eu-
roregionów - dla nich powstał specjalny Fundusz Małych Projek-
tów Euroregionalnych. Na jego budżet przeznaczono ponad 7 min
euro. Jego zasięg znacznie wybiega poza obszar normalnej aktywno-
ści PHARE CBC i obejmuje 9 euroregionów (Nysa, Sprewa-Nysa-
-Bóbr, Pro Europa Viadrina, Pomerania, Bałtyk, Niemen, Bug,
Karpacki i Tatry4). Odbiorcami projektów finansowanych przez
fundusz są władze gminne i instytucje lokalne, choć są one zarządza-
ne przez władze euroregionów. Celem funduszu jest rozwój współ-
pracy z partnerami z drugiej strony granicy. Jego zadaniem jest
wesprzeć rozwój samorządności lokalnej, zaktywizowanie społecz-
ności regionów przygranicznych, zintensyfikowanie wymiany kultu-
ralnej oraz wzmocnienie więzi międzyludzkich.
W ramach tych funduszy dofinansowywana jest działalność
prowadzona przez euroregiony, takie jak konferencje, szkolenia, pu-
blikacje, wymiana kulturalna oraz wspólne partnerskie imprezy
kulturalne, oświatowe i sportowe.
4 Jedynie w przypadku euroregionów Nysa, Sprewa-Nysa-Bóbr, Pro Euro-
pa Viadrina, Pomerania fundusz ten ma charakter otwarty (można do niego ciągle
składać propozycje finansowania).
Priorytetem programu jest rozwój regionów przygranicznych,
który ma doprowadzić do ich integracji. Z tego powodu wszystkie
projekty realizowane z funduszy PHARE CBC muszą przynosić
korzyści po obu stronach granic - jest to podstawowy warunek
wsparcia. Oprócz tego nie powinien on mieć komercyjnego charak-
teru, a jego realizacja musi zostać poparta przez władze samorzą-
dowe i rządowe. Maksymalny wkład PHARE CBC do realizowane-
go projektu nie może przekroczyć 75%.
Program PHARE Cross Border Cooperation nadal funkcjonuje
po 2000 roku zgodnie z Rozporządzeniem 2760/98 z 18.12.98
i stopniowo stanie się częścią zintegrowanej polityki rozwoju regio-
nalnego. Obejmie on jednak oprócz granic krajów-odbiorców pomo-
cy PHARE i krajów członkowskich UE również granice pomiędzy
krajami odbiorcami pomocy PHARE. W związku z reformą admini-
stracyjną kraju zmieni się również zasięg terytorialny pomocy. Po
roku 2000 zostaną nią objęte jedynie dwa pasy powiatów bezpośred-
nio przylegających do granicy5.
Obecnie w Polsce realizowane są dwa programy transgranicz-
ne: Program Współpracy Przygranicznej Polska-Niemcy oraz
Program Współpracy Przygranicznej Polska-Region Morza
Bałtyckiego:
W ramach Programu Współpracy Przygranicznej są finanso-
wane: 1) transport (55% budżetu): modernizacja dróg krajowych wio-
dących do przejść granicznych, modernizacja przejść granicznych,
budowa obwodnic; 2) ochrona środowiska (25%): komunalne oczysz-
czalnie ścieków, systemy kanalizacyjne, zakłady utylizacji odpadów,
wysypiska śmieci; 3) infrastruktura komunalna (5%): integracja pol-
skiej sieci energetycznej z europejską, gazyfikacja wsi, modernizacja
elektrociepłowni; 4) rozwój gospodarczy (3%): organizacja centrum
i targów gospodarczych, turystyka, budowa ścieżek rowerowych;
5) rolnictwa (3%): leśnictwo, ochrona przeciwpożarowa;
5 Zasada ta nie stosuje się do euroregionów. Te formy współpracy zostaną
objęte pomocą w całości, nawet jeśli terytorialnie wykraczają poza wspomniany
obszar dwóch pasów powiatów.
6) zasoby ludzkie (4 proc.): budowa domów akademickich,
budynków uniwersytetu, centrum edukacji ekologicznej, organizacja
festiwali.
Fundusze dostępne w Euroregionie Pomerania
• Fundusz Małych Projektów, Program Współpracy Przy-
granicznej Phare Polska-Niemcy - wspiera realizację projektów
0 charakterze „miękkim” realizowanych przez organizacje lokalne,
w szczególności w zakresie: kultury, rozwoju gospodarczego i tury-
stycznego, zasobów ludzkich, demokracji lokalnej, ochrony środowi-
ska. Przedsięwzięcia muszą być realizowane wspólnie z partnerem
niemieckim.
Minimalna wartość grantu w ramach tego funduszu wynosi
3000 euro, maksymalna zaś - 50 000 euro. Jednakże grant nie
może być większy niż 75% wartości całego projektu.
• Fundusz Małych Projektów Program Współpracy Przy-
granicznej Phare Region Morza Bałtyckiego - wspiera realizację
projektów o charakterze „miękkim” realizowanych przez organiza-
cje lokalne, w szczególności w zakresie: kultury, demokracji lokalnej,
rozwoju gospodarczego i turystycznego, ekologii, zdrowia, informacji
1 komunikacji. Przedsięwzięcia muszą być realizowane z partnerem
zagranicznym. Minimalna wartość grantu w ramach tego funduszu
wynosi 10 000 euro, maksymalna zaś - 50 000 euro (dla projek-
tów „miękkich”) lub 300 000 euro (dla projektów inwestycyjnych).
Jednakże grant nie może być większy niż 80% wartości całego
projektu.
• Fundusz Małych Projektów Infrastrukturalnych Program
Współpracy Przygranicznej Phare - celem tego funduszu jest
wspieranie rozwoju infrastruktury na terenie przygranicznym
w zakresie ochrony środowiska, infrastruktury komunalnej, turystyki,
transportu, rozwoju gospodarczego, demokracji lokalnej.
Minimalna wartość grantu w ramach tego funduszu wynosi
100 000 euro, maksymalna zaś - 300 000 euro. Jednakże grant
nie może być większy niż 75% wartości całego projektu.
Tabela 1. Stan realizacji Funduszu Małych Projektów oraz Funduszu Małych
Projektów Infrastrukturalnych Programu Współpracy Przygranicznej Phare
w Euroregionie Pomerania
Nr Opis Kwota Kwota Procent
budżetu przyznana wykorzystana wykorzystania
(w euro) (w euro) transzy
PL 9502 SPF Polska-Niemcy 240 000,00 189519,28 78,97%
1995
PL 9604 SPF Polska-Niemcy 775 000,00 711 012,37 91,74%
1996
PL 9701 SPF Polska-Niemcy 500 000,00 475 671,00 95,13%
1997
PL 9705 SPF Polska-Bałtyk 63 000,00 59 329,99 94,17%
1997
PL 9802 SPF Polska-Niemcy 537 163,00 518 166,01 96,46%
1998
PL 9913 SIPF Polska-Niemcy 200 000,00 w toku
1999
PL 9913 SPF Polska-Niemcy 500 000,00 w toku
1999
PL 9917 SPF Polska-Bałtyk 300 000,00 w toku
1999
PL 0009 SPF Polska-Niemcy 500 000,00 w toku
2000
PL 0014 SPF Polska-Bałtyk 330 000,00 w toku
2000
PL 0009 SIPF Polska-Niemcy 1 410 000,00 w toku
2000
Razem 5 385 163,00 1 953 698,65 91,30%
SPF - Smali Project Fund - Fundusz Małych Projektów.
SIPF -Small Infrastructure Project Fund - Fundusz Małych Projektów
Infrastrukturalnych.
Źródło: Materiały Urzędu Marszałkowskiego woj. Zachodniopomorskiego.
Obecnie w Euroregionie Pomerania trwa realizacja funduszy
z budżetu 1999 r. Do końca tego roku zostaną zamknięte: Fundusz
Małych Projektów Programu Współpracy Przygranicznej Polska-
-Niemcy 1999 oraz Fundusz Małych Projektów Programu Współ-
pracy Przygranicznej Polska-Region Morza Bałtyckiego 1999. Po-
zostało jeszcze około 25% środków do wykorzystania (zakończenia
przedsięwzięć i ich rozliczenia). W tym samym terminie zakończy się
realizacja Funduszu Małych Projektów Infrastrukturalnych Progra-
mu Współpracy Przygranicznej Polska-Niemcy 1999, którego rozli-
czeń dokonuje bezpośrednio Władza Wdrażająca Program Współ-
pracy Przygranicznej Phare.
Na dzisiaj został zakończony nabór do specjalnego projektu na
rzecz Regionu M. Bałtyckiego - Wspólny Fundusz Małych Projek-
tów, Phare 2000. Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej zatwier-
dziło ostatecznie 11 projektów na łączną kwotę 285 761 euro. Po-
dobnie z Funduszem Małych Projektów Programu Współpracy Przy-
granicznej Polska-Niemcy 2000-w chwili obecnej zatwierdzono 33
projekty na łączną kwotę 475 000 euro. Programy te zostały za-
twierdzone z opóźnieniem w stosunku do dat zaplanowanych
w zaproszeniu do składania wniosków i realizacja przedsięwzięć
dopiero się rozpoczęła.
Tematyka projektów funduszu SPF Phare CBC i ich beneficjenci
Od początku funkcjonowania funduszu SPF Phare CBC
w Euroregionie Pomerania, czyli od edycji budżetowych 1995-1999,
zakwalifikowano do dofinansowania 294 projekty, z których 221
zostało zakończonych i rozliczonych, 50 znajduje się w fazie realizacji
lub rozliczenia, a 23 zostały z różnych przyczyn wycofane z realiza-
cji. Poniższe tabele i wykresy przedstawiają w przekroju tematycz-
nym i podmiotowym (rodzajów beneficjentów) wartość i strukturę
dofinansowania przyznanego 239 projektom. Podpisano umowy gran-
towe na łączną kwotę 3 242 130 euro.
Tabela 2. Wartość i struktura dofinansowania przyznanego projektom wg kategorii tematycznej w edycjach budżeto-
wych 1994-1999 (w euro i w %)
Kategoria 1995 1996 1997 1998 1999 Suma całkowita Udział
tematyczna^^^ (w euro) (%)
Rok
Działalność i wymiana 5 000,00 444 585,33 245 415,00 262 567,70 403 248,32 1 360 816,35 45,63
kulturalna
Rozwój gospodarczy 39 750,00 156 775,18 166 950,00 61 128,50 178 168,73 602 772,41 20,21
i turystyczny
Zasoby ludzkie 6 000,00 29 186,35 104 590,50 128 772,00 149 913,89 418 462,74 14,03
Inne priorytety 40 000,00 60 000,00 15 000,00 72 500,00 50 000,00 237 500,00 7,96
euroregionu
Ochrona środowiska 100 000,00 45 000,00 22 292,00 3 990,00 15 000,00 186 282,00 6,25
Rozwój demokracji 48 838,00 47 910,00 15 000,00 3 232,00 114 980,00 3,86
lokalnej
Transgraniczne studia 13 910,00 12 217,00 35 500,00 61 627,00 2,07
i koncepcje rozwojowe
Suma całkowita 190 750,00 798 294,86 614 374,50 579 458.20 799 562,94 2 982 440,50 100,00
Źródło: Materiały Urzędu Marszałkowskiego woj. Zachodniopomorskiego.
Rozwój gospodarczy
i turystyczny
20%
Wykres 1. Struktura tematyczna dofinansowania przyznanego projektom
w edycjach budżetowych 1994-1999 (w %)
Źródło: Materiały Urzędu Marszałkowskiego woj. Zachodniopomorskiego.
Sektor Tytuł projektu Beneficjent Przekazane
środki
(w euro)
Działal¬ „Dialog Rzeczy” - cykl Muzeum Regionalne, 4 000,00
ność wystaw Ośrodek Edukacji
i wymiana Plastycznej i Historycznej
kulturalna
Dni Cedyni 2001 UM w Cedyni 10000,00
Festiwal Sportowo- Miejski Ośrodek Kultury w 8 000,00
-Rekreacyjny pt. Jarmark Moryniu
Moryński 2001
Flis Odrzański 2000 ZSE nr 2 - Liga Morska 9 321,90
i Rzeczna
I Polsko-Niemieckie Wyższa Szkoła Sztuki 11 912,94
warsztaty studentów Użytkowej w Szczecinie
uczelni plastycznych
„Sztuka bez granic ’99”
Koncerty przygraniczne Uniwersytet Szczeciński, 9 478,36
w cyklu Koncertów Katedra Edukacji
Uniwersyteckich „Przez Artystycznej
Muzykę do świata
wartości”
Międzynarodowe Regaty Urząd Miasta 5 360,88
Turystyczne Czterech w Świnoujściu
Zakątków 2001
Międzynarodowe UM Kołobrzeg 29478,71
Spotkania z Folklorem
INTERFOLK 2000
w Kołobrzegu
Polsko-Niemiecka Zamek Książąt Pomorskich 14 982,07
Orkiestra „Pomerania”
Stargard - przeszłość Muzeum Miejskie 24 999,99
i teraźniejszość w Stargardzie Szczecińskim
Teatr Ponad Granicą Teatr Lalek „Pleciuga” 15 904,00
Zawody sportowo- UMiG Gryfice 3 598,56
-pożamicze drużyn
ochotniczych straży
pożarnych z Gustrow
i Gryfic
Rozwój „Katalog ofert UG w Ustroniu Morskim 2 876,11
gospodar¬ turystycznych gminy
czy i tury¬ Ustronie Morskie” -
styczny przewodnik
Centrum informacji UM Świnoujście 11 479,51
turystycznej i doradztwa
Euroregionu Pomerania
Demmin - Wałcz: UM Wałcza 3 000,00
gospodarcze i turystyczne
szanse
Giełda Gospodarcza - UMiG Węgorzyno 2 892,01
oferta gospodarcza dla
firm i inwestorów
I Euroregionalne Forum Zarząd Miasta Stargardu 5 610,18
Przedsiębiorców sektora Szczecińskiego
rolno-spożywczego
Oznakowanie ciekawych Urząd Miasta i Gminy 3 680,00
miejsc na terenie miasta Złocieniec
i gminy Złocieniec
Prezentacja Urząd Marszałkowski 28 273,41
Meklemburgii- Województwa
Przedpomorza Zachodniopomorskiego
w Województwie
Zachodniopomorskim
Rozwój ekoturystyki UGiM w Łobzie 4 889,44
w gminie Łobez w oparciu
o ścieżki rowerowe:
„Pradoliną rzeki Regi”
oraz „Rezerwaty i pomniki
przyrody”
Wznowienie wydania Szczecińskie 4 983,18
regionalnego katalogu Stowarzyszenie
i folderu gospodarstw Agroturystyczne
agroturystycznych
w ramach rozwoju
agroturystyki
w województwie
zachodniopomorskim
Zagospodarowanie Woliński Park Narodowy 23 240,13
turystyczno-dydaktyczne
Wolińskiego Parku
Narodowego dla turystyki
przygranicznej
Zasoby „Żagle, Wiatr i Woda” - ZHP, Komenda Hufca 9 894,07
ludzkie spotkanie we wspólnej Połczyn Zdrój
Europie nowego 1000-
lecia
Edukacja morska UMiG Gryfice 1 885,35
młodzieży szkolnej
z Gryfic i Gustrow
Europejska tożsamość Chojeńskie 8 842,24
i świadomość regionalna Stowarzyszenie Wspólnej
(kontynuacja) Europy
Euroregion stymulatorem ZSB - Instytut Kształcenia 1 333,54
rozwoju współpracy Managerów - Kołobrzeg
transgranicznej
Integracja Polski z Unią Regionalne Centrum 3 502,25
Europejską w aspekcie Doradztwa, Rozwoju
edukacyjnym, kulturowym Rolnictwa i Obszarów
i poszukiwania Wiejskich
alternatywnych źródeł
dochodu na obszarach
wiejskich
Konferencja „Pomerania Uniwersytet Szczeciński, 1 374,03
Ethnica” Instytut Filozofii i
Politologii
Konferencja naukowa Pomorska Akademia 2 850,00
„Radioizotopowa Medyczna w Szczecinie
diagnostyka stanów
zapalnych”
Międzynarodowa Uniwersytet Szczeciński 950,00
konferencja pt. Instytut Socjologii
Stosunki polsko-
-niemieckie: podobieństwa
i różnice w sferze kultury
i mentalności”
Morfologiczna Katedra i Klinika 12 648,42
i czynnościowa ocena Otolaryngologii PAM
zaburzeń przepływu w Szczecinie
powietrza w górnych
drogach oddechowych
w patologiach różnego
pochodzenia -1 etap
Prewencja HIV/AIDS Polskie Towarzystwo 13 924,50
Oświaty Zdrowotnej
Program współpracy Polskie Stowarzyszenie 781,50
młodzieżowej Jugend na Rzecz Osób
2010 - „Utworzenie z Upośledzeniem
stanowisk pracy Umysłowym
chronionej dla osób
niepełnosprawnych”
Seminarium - Praktyczne Urząd Gminy Widuchowa 2 106,11
poznanie rolnictwa UE na
przykładzie rolnictwa
niemieckiego
Studium Integracji z UE Instytut Politologii US 9 401,42
Inne Dostawa wyposażenia do UM Szczecin 43 500,00
priorytety położonego
euro¬ w przygranicznym
regionu Szczecinie Biura
Dyżurnego Technicznego
Miasta
Modernizacja Książnica Pomorska 4 748,45
i wyposażenie czytelni w Szczecinie
niemieckiej Instytutu
Goethego w Książnicy
Pomorskiej
Promocja idei euroregionu KZC GPZ „Pomerania” 23 926,94
Pomerania
Wyposażenie biura KZC GPZ „Pomerania” 39 664,25
Komunalnego Związku
Celowego Gmin Pomorza
Zachodniego „Pomerania”
Wyposażenie policji Komenda Wojewódzka 3 615,00
w sprzęt do walki Policji
z przestępczością
zorganizowaną w rejonie
przygranicznym
Ochrona Budowa głównego Urząd Gminy Dobra 47 500,00
środo¬ kolektora sanitarnego Szczecińska
wiska i rozbudowa oczyszczalni
ścieków w Lubieszynie
Eko-Міх - impreza Miejsko-Gminny Ośrodek 4 704,64
ekologiczna (VII edycja) Kultury w Płotach
III Ogólnopolski Rajd UG Bielice 4 750,00
Ekologiczny Młodzieży
Pięciodniowe seminarium Zespół Szkół w Czaplinku 3 455,97
ekologiczne „Próba
rekultywacji gruntu
zdewastowanego
nieumiejętną gospodarką
leśną. Zagospodarowanie
terenów wydmowych”
Stan i możliwości Akademia Rolnicza 2 111,78
poprawy środowiska w Szczecinie
naturalnego
VI Ogólnopolski і II Nowogardzki Dom 9 493,47
Międzynarodowy Festiwal Kultury
Filmów Ekologicznych
EKOFILM 2000
Rozwój Fundusze Unii KZC GPZ „Pomerania” 35 000,00
demo¬ Europejskiej w gminach
kracji
lokalnej
Międzynarodowe Związek Literatów 2 143,27
spotkania samorządowców Polskich
i twórców w Szczecinie
Reforma administracyjna Wydział Prawa 9 257,85
w Polsce a unijna polityka i Administracji
regionalna Uniwersytetu
Szczecińskiego
Samorząd i samorządność Szczecińska Fundacja 12 646,73
w świadomości młodzieży Talent-Promocja-Postęp
licealnej euroregionu
Pomerania
Samorządność Instytut Socjologii US 6 050,09
mieszkańców Pomorza
Zach. na tle innych
regionów Polski i Europy
Wybory 2000 - gra Szczecińska Fundacja 10 313,85
symulacyjna z udziałem Talent-Promocja-Postęp
młodzieży
Zachodniopomorska Stowarzyszenie Szkoła 13 304,33
Szkoła Liderska Liderów w Szczecinie
T ransgra- Miasta w Euroregionie Urząd Statystyczny 3 894,59
niczne Pomerania w Szczecinie
Międzynarodowe Centrum UMiG Barlinek 10 217,00
Szkolenia i Wypoczynku
Opracowanie koncepcji KZC GPZ „Pomerania” 12 689,19
rozwoju KZC GPZ Pome¬
rania 2000-2006
Źródło: Materiały Urzędu Marszałkowskiego woj. Zachodniopomorskiego.
Szkoły
Pozostałe instytucje
samorządowe
12%
Domy i ośrodki kultury
16%
Wykres 2. Struktura dofinansowania przyznanego projektom w edycjach
budżetowych 1994-1999 wg kategorii beneficj entów (w %)
Źródło: Materiały Urzędu Marszałkowskiego woj. Zachodniopomorskiego.
Tabela 4. Wartość dofinansowania przyznanego projektom wg kategorii beneficjentów w edycjach budżetowych
1994-1999 (w euro)
Kategoria beneficjentów 95 96 97 98 99 Suma całkowita Udział
(EUR) (%)
Samorząd gminny 106 500,00 314 886,51 178 023,00 155 011,20 275 691,23 1 030 111,94 34,54
Domy i ośrodki 174 099,00 81 155,00 51 865,00 170 548,99 477 667,99 16,02
kultury
Pozostałe instytucje 39 750,00 149 720,00 23 110,00 77 806,00 68 390,00 358 776,00 12,03
samorządowe
Organizacje 3 500,00 24 483,00 79 139,50 69 244,00 126 144,00 302 510,50 10,14
pozarządowe
Euroregion Pomerania 40 000,00 65 000,00 12 100,00 104 500,00 69 100,00 290 700,00 9,75
Pozostałe instytucje 16 000,00 105 000,00 62 636,00 183 636,00 6,16
państwowe
Samorząd wojewódzki 32 750,00 49 975,00 64 638,50 147 363,50 4,94
Uczelnie wyższe 1 000,00 21 356,35 66 928,00 28 500,00 117 784,35 3,95
Szkoły 18 944,00 29 896,00 3 500,00 52 340,00 1,75
Inne 15 000,00 15 000,00 0,50
Samorząd powiatowy 6 550,22 6 550,22 0,22
Suma całkowita 190 750,00 798 294,86 614 374,50 579 458,20 799 562,94 2 982 440,50 100,00
Źródło: Materiały Urzędu Marszałkowskiego woj. Zachodniopomorskiego.
Beneficjenci
Jak wynika z powyższych danych, główną kategorią benefi-
cjentów są urzędy miast i gmin, których projektom przyznano ponad
1/3 środków Funduszu. Drugie w kolejności są pod tym względem
jednostki im podległe - domy i ośrodki kultury, sportu i rekreacji
(16%) i inne (kluby, teatry, filharmonie, muzea, domy dziecka, agen-
cje - 12%). Dziesiąta część środków przypadła organizacjom poza-
rządowym (stowarzyszeniom, fundacjom, izbom gospodarczym itd.).
Nieco mniejsze dofinansowanie otrzymały jednostki stanowiące
Euroregion Pomerania (Komunalny Związek Celowy Gmin Pomorza
Zachodniego „Pomerania”, późniejsze Stowarzyszenie Gmin Pol-
skich Euroregionu Pomerania, Urząd Miejski w Szczecinie), z prze-
znaczeniem na realizację zadań wynikających z umowy euroregio-
nalnej i na wsparcie instytucjonalne. Pozostali beneficjenci to różne-
go rodzaju instytucje państwowe (np. Policja, Wojsko Polskie, Urząd
Morski, Urząd Statystyczny), samorząd szczebla wojewódzkiego
i powiatowego oraz uczelnie wyższe i szkoły.
Tematyka projektów
Największa wartość dofinansowania - prawie połowa środków
- przypadła projektom z sektora działalność i wymiana kultural-
na. Do typowych przedsięwzięć kwalifikujących się do tej kategorii
należą m.in. różnego rodzaju festiwale, obchody gminne, imprezy
masowe, rozgrywki sportowe, plenery i warsztaty artystyczne, wy-
stawy i publikacja wydawnictw. Drugie miejsce zajmuje rozwój
gospodarczy i turystyczny - 1/5 przyznanych kwot.
Początkowe wytyczne w ramach tej kategorii umożliwiały pro-
wadzenie projektów z zakresu małej infrastruktury. Do innych rodza-
jów działań zaliczają się przedsięwzięcia dotyczące informacji i pro-
mocji gospodarczej i turystycznej. Na kategorię zasoby ludzkie,
stanowiącą ogółem 14% przyznanego wsparcia Funduszu, składały
się: konferencje, seminaria, szkolenia, działania profilaktyczne, pro-
jekty edukacyjno-integracyjne takie jak obozy, spotkania i wymiany
młodzieżowe.
Inne priorytety euroregionu służyły głównie wsparciu organi-
zacyjnemu i technicznemu instytucji istotnych dla współpracy trans-
granicznej. Sektor ochrona środowiska składał się początkowo
z projektów infrastrukturalnych, następnie wyłącznie z tzw. „mięk-
kich” działań, jak: festiwale, seminaria i spotkania o tematyce eko-
logicznej.
Do rozwoju demokracji lokalnej przy wsparciu Funduszu
przyczyniały się przede wszystkim spotkania samorządowców
z gmin po przeciwnych stronach granic i konferencje dot. samorząd-
ności i współpracy transgranicznej. Kategoria transgraniczne stu-
dia i koncepcje rozwojowe obejmuje wspólne opracowania ponad-
graniczne, badania socjologiczne, publikacją wydawnictw naukowo-
-badawczych.
W początkowych latach funkcjonowania funduszu możliwe było
finansowanie rozwoju infrastruktury komunalnej - instalacji sanitar-
nych, małej infrastruktury drogowej itp. Zgodnie z aktualnymi wytycz-
ne funduszu, projekty SPF Phare CBC powinny mieć charakter wy-
darzeń o charakterze nieinwestycyjnym. Oznacza to, że w ramach
projektu należy zawierać kontrakty na usługi. Dostawy (max. 30%)
muszą być ściśle związane z osiąganiem celu projektu. Fundusz nie
finansuje robót (np. budowy, instalacji, remontów). Wyjątek stanowił
Specjalny Projekt na Rzecz Morza Bałtyckiego 2000, w którym moż-
na było składać projekty „miękkie” oraz inwestycyjne w ramach tego
samego naboru. Rozwojowi małej infrastruktury w regionie przygra-
nicznym służy odrębny instrument finansowy - Fundusz Małych Pro-
jektów Infrastrukturalnych (SIPF) programu Phare CBC.
Program SA PARD
Program ten ma za zadanie wesprzeć modernizację rolnictwa
i rozwój obszarów wiejskich. Będzie on finansowany przez Fundusz
Orientacji i Gwarancji Rolnej6. Ma wesprzeć priorytetowe przemia-
6 Jest to jeden z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej; jego zadaniem
jest wspieranie transformacji struktury rolnictwa oraz pomoc w rozwoju obszarów
wiejskich.
ny w krajach Europy Środkowo-Wschodniej starających się o człon-
kostwo w Unii Europejskiej. Jego celem jest przygotowanie tych
krajów do członkostwa w UE i przyjęcie dorobku prawnego Wspól-
not (acquis communautaire). Program powinien być zgodny z jed-
nej strony z Narodowym Programem Przygotowania do Członko-
stwa7, a z drugiej z podstawowymi zasadami polityk UE. Na jego
realizację UE ma przeznaczyć ponad 500 min euro rocznie dla 10
krajów.
Z zaproponowanych przez UE działań, które mogą być finan-
sowane przez SAPARD, każdy z krajów powinien wybrać swoje
priorytety. Po konsultacjach regionalnych w Polsce wstępnie wyod-
rębniono następujące środki działania:
• inwestycje w gospodarstwach rolnych,
• rozwój i poprawa infrastruktury wiejskiej,
• zróżnicowanie działalności gospodarczej, które zapewni miesz-
kańcom alternatywne źródła dochodu,
• poprawa przetwórstwa i marketingu produktu rolnego,
• doskonalenie struktur jakości, nadzoru weterynaryjnego.
6 lipca 1999 r. Rada Ministrów zatwierdziła dokument „Spój-
na Polityka Rozwoju Strukturalnego i Obszarów Wiejskich”.
Na jego podstawie opracowany został program operacyjny,
w którym wskazane zostały powyższe priorytetowe działania. Po-
nadto określił on warunki udzielania pomocy w poszczególnych prio-
rytetach, procedury wdrożenia programu oraz szczegółowe obszary
wsparcia. Program operacyjny został przygotowany i następnie przed-
stawiony Komisji Europejskiej. Dopiero wtedy Ministerstwo Rolnic-
twa podjęło wysiłki związane z poinformowaniem władz regional-
nych o zasadach i procedurach realizacji programu.
Przyjęty w lipcu 1999 r. dokument jest częścią Narodowego
Planu Rozwoju. Podobnie jak w pozostałych elementach tej ogólno-
krajowej strategii strona Polska będzie musiała wyasygnować więk-
szość funduszy na sfinansowanie zaplanowanych działań.
7 Jest to dokument przyjęty przez Radę Ministrów w czerwcu 1998 r.,
który wyznacza kierunek działań dostosowawczych oraz określa harmonogram
ich realizacji w latach 1998-2002 w perspektywie członkostwa Polski w UE.
Ilość środków, jakie zostaną przyznane danemu krajowi w ra-
mach Programu SAPARD zostanie określona na podstawie:
• liczby ludności rolniczej (Polska około 40%),
• powierzchni użytków rolnych (Polska około 30%),
wysokości produktu krajowego brutto na osobę (6. miejsce na
10 krajów kandydujących do UE),
• sytuacji terytorialnej.
Na ich podstawie określać się będzie, czy dany region może być
objęty pomocą z programu. Przewiduje się, że Polska może liczyć na
pomoc w granicy 150-200 min euro rocznie. Po wstępnych wylicze-
niach Komisja Europejska przeznaczyła na realizację programu
SAPARD w Polsce 168 min euro (nie jest to jeszcze oficjalna kwota
pomocy). Program rozpoczął się w 2000 roku i ma potrwać przez
7 lat. Będzie realizowany za pośrednictwem Agencji Płatniczej (zo-
stanie wskazana w programie operacyjnym). Projekty do programu
będzie można składać prawdopodobnie od końca br., aż do wyczer-
pania środków na dany rok. Finansowanie przedsięwzięć nastąpi
tytułem zwrotu za poniesione koszty. Przy realizacji projektu wyma-
gany jest wkład własny. Minimalny poziom tej kwoty został wskaza-
ny w Rozporządzeniu ustanawiającym SAPARD.
Dla projektów generujących przychód biorca pomocy musi
zapewnić minimalnie 50% wkładu. Pozostała część może być wtedy
przekazana z finansów publicznych, przy czym maksymalnie może
pochodzić z unijnych funduszy 75%. Przy realizacji innych projektów
(np. samorządowych) przewidziany wkład własny nie może być
mniejszy niż 25%. Można się jednak spodziewać, że w programie
operacyjnym SAPARD ustalone w rozporządzeniu kwoty mogą ulec
zaostrzeniu i będzie wymagany większy wkład własny.
Termin składania wniosków o przyznanie pieniędzy z programu
SAPARD, o który mogą ubiegać się gminy, już minął. Samorządy
zdążyły złożyć 1986 kompletów dokumentów.
Najwięcej wniosków związanych jest z budową dróg gminnych
i powiatowych na obszarach wiejskich oraz odprowadzeniem i oczysz-
czaniem ścieków komunalnych - informuje Agencja Restrukturyza-
cji i Modernizacji Rolnictwa, która przyjmuje wnioski.
Najbardziej aktywne są samorządy z Wielkopolski, które złożyły
w agencji 214 wniosków. Na drugim biegunie znalazły się gminy
z województwa opolskiego, które skierowały do ARiMR tylko 43
wnioski. Jako jedyne z państw kandydujących do UE wykorzystali-
śmy 100% środków, jakie Polska otrzymała na pomoc samorządom
w ramach SAPARD. To ok. 1,53 mld zł - mówił Aleksander Bent-
kowski, prezes Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.
Rzeczywiście, w Polsce liczba wniosków, jakie wpłynęły do
gmin, kilkaset razy przekroczyła ogólną liczbę kompletów dokumen-
tacji złożonych w Czechach, na Litwie i w Słowenii przez pierwszy
rok funkcjonowania SAPARD w tych krajach. Prezes Bentkowski
powiedział, że było to odpowiednio 342, 20 i 17 wniosków.
Poza samorządami pieniądze z SAPARD mogą otrzymać także
przedsiębiorcy zajmujący się przetwórstwem rolnym oraz rolnicy.
Pierwsi z nich mają jeszcze kilka dni na składanie dokumentów
w ARiMR (do 16 października). Ale na razie skierowali do agencji
tylko cztery wnioski. Nie ma natomiast ostatecznego terminu dla
rolników. Mogą się oni ubiegać o pieniądze z SAPARD do czasu, aż
skończy się pula przeznaczonych dla nich środków - ok. 400 min zł.
Na razie rolnicy skierowali do agencji cztery wnioski.
Z obserwacji ARiMR wynika, że najchętniej chcieliby dosta-
wać pieniądze z SAPARD na zwiększenie różnorodności produkcji
w swoich gospodarstwach. Najmniej interesuje ich za to odbudowa
stad hodowli owiec. Do ARiMR nie wpłynął jeszcze żaden wniosek
o pieniądze na ten cel. Największym problemem dla rolników jest
wypełnianie biznesplanu - uważają urzędnicy agencji. Zapowiadają,
że będą dążyć do uproszczenia tych procedur. Mają nadzieję, że
kiedy będzie zbliżał się ostateczny termin składania wniosków dla
przedsiębiorców, ich aktywność będzie większa. Tak było w przy-
padku samorządów. Ostatniego dnia, w którym można było składać
wnioski, gminy skierowały do ARiMR ponad 1000 wniosków.
Program SAPARD działa w Polsce od kilku tygodni. Myślę, że
z czasem i rolnicy i przedsiębiorcy będą chętniej sięgali po środki
z tego programu - mówi John O’Rurke, pierwszy radca Przedstawi-
cielstwa Komisji Europejskiej w Warszawie. Dodaje, że obecna
sytuacja pokazuje, że dzięki wcześniejszym projektom finansowym
z Phare gminy poznały procedury korzystania z unijnej pomocy -
mówi 0’Rurke. Natomiast rolnicy mogą korzystać z innych źródeł
finansowania, np. z kredytów preferencyjnych z ARiMR.
Małe zainteresowanie SAPARD wśród przedsiębiorców wy-
nika natomiast z faktu, że istnieją już konkurencyjne programy mo-
dernizacji branży przetwórstwa mlecznego i mięsnego. Pieniądze
z nich są łatwiejsze do zdobycia niż z programu SAPARD.
Tabela 5. Środki z memorandum finansowego 2000 i 2001 w euro
Rok Działanie 1
Udział UE Udział PL Ogółem
2000 58 137 225 19 379 075 77 516 300
2001 67 880 437 22 626 812 90 507 249
Działanie 2
2000 28 594 476 9 531 432 38 125 908
2001 32 726 151 10 908 717 43 634 868
Działanie 3
2000 81 473 664 27 157 888 109 631 552
2001 59 396 684 19 798 895 79 159 579
Źródło: Materiały Urzędu Marszałkowskiego woj. Zachodniopomorskiego.
Środki te są możliwe do wykorzystania pod warunkiem zakoń-
czenia inwestycji w terminie umożliwiającym złożenie wniosku
o płatność do 10 sierpnia 2003 r.
Środki dla województwa zachodniopomorskiego kształtują się
w następującej wysokości:
Działanie 1 - nie ma określonego limitu, o podziale środków
w skali kraju decyduje. Krajowy Komitet Sterujący.
Działanie 2 - środki w wysokości 4,37% ogólnej puli podanej
w tabeli powyżej.
Działanie 3 - środki w wysokości 4,12% ogólnej puli podanej
w tabeli powyżej.
Liczbę wniosków złożonych do dnia 4 października 2002 do
Zachodniopomorskiego Oddziału Regionalnego prezentuje tabela 6:
Tabela 6. Liczba wniosków złożonych do 4 października 2002 r.
Działanie Liczba Charakterystyka
wniosków
Działanie 1 0 Termin składania wniosków upływa
16 października 2002
Działanie 2 w tym: 4 Składanie wniosków na bieżąco do
wyczerpania środków
Schemat 2.1 1 Składanie wniosków na bieżąco do
wyczerpania środków
Schemat 2.2 0 Składanie wniosków na bieżąco do
wyczerpania środków
Schemat 2.3 3 Składanie wniosków na bieżąco do
wyczerpania środków
Działanie 3 w tym: 76 Termin składania wniosków upłynął
16 września 2002
Schemat 3.1 22 Termin składania wniosków upłynął
16 września 2002
Schemat 3.2 29 Termin składania wniosków upłynął
16 września 2002
Schemat 3.3 0 Termin składania wniosków upłynął
16 września 2002
Schemat 3.4 23 Termin składania wniosków upłynął
16 września 2002
Schemat 3.5 2 Termin składania wniosków upłynął
16 września 2002
Źródło: Materiały Urzędu Marszałkowskiego woj. Zachodniopomorskiego.
Podsumowanie
W ostatnich latach w Unii Europejskiej pozycja regionów znacznie
się wzmocniła. To właśnie na tym poziomie, władza znajduje się
najbliżej ludzi. Władze regionalne lepiej dostrzegają zróżnicowanie
panujące na ich obszarach i w porozumieniu z władzami centralnymi
oraz Komisją Europejską mogą podjąć właściwe decyzje zmniejsza-
jące dysproporcje między poszczególnymi obszarami. To właśnie
w regionach istnieje możliwość najbardziej racjonalnego wykorzysta-
nia środków na tzw. logistyczną infrastrukturę.
Дослідження динаміки мотивів професійної діяльності
керівників профтехосвіти у курсовому підвищенні
кваліфікації
Розвиток мотивації поведінки передбачає ефективний,
комплексний вплив на особистість в усіх різнобічних її про-
явах. Розвиток мотивів професійної діяльності є одним з го-
ловних завдань системи підвищення кваліфікації керівників
навчально-виховних закладів професійно-технічної освіти.
Достатньо сформований рівень мотиваційної сфери дає
змогу управлінцям профтехосвіти свідомо ставити цілі,
організовувати діяльність колективу для їх досягнення,
ефективно аналізувати навчально-виховний процес.
Аналіз результатів наукових досліджень з педагогіки,
психології та управління дає змогу зробити висновок, що
мотивація в широкому розумінні цього поняття вивчається
як суб’єктивна детермінація поведінки людини, як
специфічний вид психічної регуляції її життєдіяльності.
Так, С. JI. Рубінштейн вивчає мотивацію як “опосе-
редковану процесом її відбиття суб’єктивну детермінацію
поведінки людини у світі. Через свою мотивацію людина
вплетена у контекст дійсності” [1; 37].
Отже, основна функція мотивації, під психологічним
кутом зору, полягає у саморегуляції активності особисто-
сті на окремих фазах діяльності, насамперед, до і після ви-
конання дій.
Вивченням наукових джерел встановлено, що про-
блема мотивації поведінки людини є однією з центральних
у педагогічній, психологічній, філософській та інших на-
уках.
Разом з тим існує деяка термінологічна складність при
визначенні поняття “мотивація”, яка полягає у тому, що
воно не має чітко визначених критеріїв, вживається в бага-
тьох значеннях. Стосовно теми нашої роботи, мотивація
розглядається як управлінський процес формування такої
системи мотивів об’єкта управління, яка забезпечує
ефективність поведінки відповідно до цілей, поставлених
суб’єктом управління; вона характеризує процес, що ре-
гулює індивідуальний вибір серед різних видів діяльності.
Аналізом наукової літератури встановлено, що деякі
американські соціологи, зокрема Дж. Кемпбл і його колеги
намагаються конкретизувати поняття “мотивація”, вважа-
ють, що його складають напрямок, сила реакції і стійкість
поведінки, а також залучають до визначення мотивації
і інші поняття, такі як стимул, спонукання, система заохо-
чень, можливість, уподобання.
Отже, дослідженням виявлена наявність різних теорій
мотивації, які можна поділити на дві групи: змістова
мотивація і процесуальна мотивація [1].
У теоріях змістової мотивації здійснюється спроба
аналізу лише факторів, що мотивують поведінку. У загаль-
ній моделі мотивації змістові теорії окреслюють специфічні
потреби, мотиви чи можливості.
Зупинимося докладніше на викладі провідних позицій
зазначеної теорії. Автором “класичної” теорії потреб є відо-
мий американський психолог та соціолог Абраком Маслоу,
який одним із перших звернув увагу на великі мотиваційні
резерви, які можна використати, розвиваючи та задоволь-
няючи вищі потреби .
Згідно з теорією А. Маслоу п’ять базисних рівнів “піра-
міди потреб” становлять основу названої моделі, фунда-
ментом якої є фізіологічні потреби, необхідні для виживання
людини. На другому “поверсі” піраміди знаходяться
потреби в безпеці і захисті від фізичних та психологічних
небезпек, впевненість у тому, що фізіологічні потреби
будуть задоволені в майбутньому. На третьому - соціальні
потреби (приналежність до групи, прихильність до спілку-
вання, турбота про інших та увага до себе). Престижні
потреби, повага з боку оточуючих(або потреби в повазі)
складають четвертий рівень піраміди визнання та високої
оцінки. На вищому, п’ятому “поверсі” - потреба у само-
ствердженні, реалізації своїх потенційних можливостей,
професійному творчому зростанні [2].
Відомо, що елементарною умовою виживання людини
є задоволення хоча б на мінімальному рівні тих потреб, що
знаходяться на перших рівнях наведеної піраміди. До того
часу, поки вони не задоволені, потреби вищих рівнів не
мають для людини суттєвого значення, оскільки всі її поми-
сли спрямовані на те, щоб вижити. У міру того, як людина
забезпечує для себе елементарні умови для виживання,
мотиваційна сила перших двох поверхів потреб різко
знижується, але водночас розблоковуються потреби більш
високого рівня, які стають основними “двигунами” моти-
вації. Характерною при цьому є така обставина: якщо існу-
ють певні межі для задоволення потреб перших трьох рівнів,
потреби двох вищих рівнів - у повазі, визнанні, славі, твор-
чій реалізації - практично безмежні [3].
На думку А. Маслоу, основною силою, яка спонукає
до трудової діяльності для більшості працівників було
прагнення задовільнити елементарні життєві потреби. Але
поступово ситуація змінюється, дедалі більшу роль у стру-
ктурі мотивації починає відігравати потяг до задоволення
вищих потреб. Відповідно, мають змінюватись і акценти
у практичній роботі управлінців щодо трудової мотивації
працівників.
Аналізом наукової літератури встановлено, що “піра-
міда потреб” А. Маслоу справила значний вплив на розбу-
дову всіх подальших моделей механізму мотивації і на
практичний менеджмент, численні спроби перевірити її
істинність за допомогою емпіричних досліджень не дали
безсумнівних позитивних результатів. Тому існує така
точка зору, що цього в принципі, не можна виконати, ос-
кільки одні й ті самі реальні дії людини реалізуються через
потреби різних рівнів. До того, зазначена модель спрощує
механізм мотивації, певною мірою ігнорує вплив на по-
ведінку людей культурних норм (суспільних, групових та
індивідуальних), які зумовлюють побудову із одних і тих
самих “цеглин” так званих первісних потреб різних “піра-
мід” у різних суспільствах, соціальних спільнотах, окремих
індивідів. Можна навести чимало прикладів, коли пра-
гнення до визнання чи слави, професійного самостверд-
ження чи наукової честі, влади чи свободи, релігійної віри
чи ідеологічних переконань виступають як провідний чинник
мотивації, навіть за умови надзвичайно низького рівня
задоволення елементарних життєвих потреб, і навпаки.
Мотиваційно-гігієнічну чи двофакторну теорію було
запропоновано Ф. Херубергом і його колегами. Аналізом
встановлено, що вона має багато спільного з теорією
Маслоу і викладена в таких працях Херуберга як Виробнича
мотивація (1959) та Праця і природа людини (1966), в яких
всі чинники, що впливають на трудову поведінку людей,
поділяються на дві групи.
Перша - це так звані “гігієнічні фактори”: умови та
безпека праці, рівень заробітку, стосунки з колегами, стиль
керівництва, тобто чинники, пов’язані з навколишнім серед-
овищем, в якому виконується робота. Якщо характери-
стики цих чинників нижчі за певний рівень, це викликає
незадоволення своєю працею, яке можна подолати, поліп-
шуючи умови праці. Тому Ф. Херуберг й назвав ці фактори
“гігієнічними”, тобто такими, нормалізація яких є необхід-
ною передумовою попередження незадоволення.
Разом з тим, більша чи менша міра задоволення працею
визначається так званими “мотиваційними” чинниками,
основними серед яких є такі: досягнення успіху, визнання
як результат досягнення успіху, інтерес до праці, відпові-
дальність, професійне самовдосконалення, посадове
зростання. Херуберг стверджує, що “тільки власні досяг-
нення людини під час виконання роботи, що мобілізують
здібності та навички, підвищують суб’єктивне задоволення
працею”. Зовнішні ж спонукання тільки зменшують
незадоволення [3].
Зважаючи на вищенаведене, управлінці, в тому числі
і в системі освіти, з урахуванням всієї важливості турбот
про нормалізацію умов праці, основну увагу все ж повинні
спрямувати на пошук заходів розвитку трудової мотивації
працівників за рахунок підвищення задоволення людей
власне працею. З цією метою Херуберг рекомендує ком-
плекс заходів щодо “забезпечення змісту праці” [3; 95]. Крім
цього, науковець передбачав наявність тісної кореляції між
задоволенням від роботи і продуктивністю праці. Проте,
результати інших досліджень доводять, що така кореляція
існує не завжди [3; 104].
На підставі вищенаведених зауважень доходимо вис-
новку про те, що мотивацію слід визначити як імовірнісний
і індивідуальний процес. Те, що мотивує людину в кон-
кретній ситуації, може не мати на неї ніякого впливу в іншій
аналогічній ситуації. Отже, хоч Херуберг і зробив значний
внесок у розуміння мотивації, його теорія не враховує
багатьох змінних величин.
Дослідженням встановлено, що процесуальні теорії
мотивації зосереджують увагу головним чином на проце-
сах поведінки, формах її прояву. Мотиваційний процес за
цими теоріями спрямований, насамперед, на визначення
основних величин, що необхідні для пояснення вибору,
наміру і стійкості певної поведінки. Отже, наведене поло-
ження є спробою встановити, яким чином взаємодіють ос-
новні із зазначених величин і як вони впливають на
результати поведінки.
У науковій літературі з управління значне місце займа-
ють дві теорії мотивації - сподівань і цілей. При цьому спо-
дівання і цілі виступають основними детермінантами пове-
дінки.
Теорія сподівань (Віктор Врум та інші) базується на
положенні про те, що наявність активної потреби не є єди-
ною необхідною умовою мотивації досягнення людиною
певної цілі, яка повинна також сподіватись і на те, що об-
раний нею тип поведінки дійсно призведе до задоволення [4].
Отже, порівняно з теорією сподівань теорія цілі не
є комплексною. Оскільки ціль визначається, як те, до чого
індивід свідомо прагне, то вона має дві основні характе-
ристики: зміст та інтенсивність (глибину). Перша стосу-
ється природи діяльності чи бажаного результату, друга
визначає рівень важливості, який особа встановлює віднос-
но цілі. Обидві характеристики впливають і на регуляцію
трудових витрат індивіда, а саме: зміст спрямовує поведін-
ку, оскільки різні цілі потребують різної кількості зусиль
щодо їх досягнення. Інтенсивність також спрямовує поведін-
ку, оскільки кожна важлива ціль накладає певний обов’язок
на індивіда і, таким чином, спонукає до постійних дій [5; 71].
Основним постулатом зазначеної теорії є те, що наміри
досягти цілі визначають основну мотиваційну силу трудо-
вої поведінки. Цілі спрямовуються як розумовими, так
і фізичними діями індивідів, а саме: специфічні цілі є домі-
нуючими над загальними; цілі, яких важче досягти, потре-
бують більших індивідуальних зусиль, ніж ті, яких легко
досягають [5; 78].
Отже, на підставі вищенаведеного аналізу маємо змо-
гу визначити мотивацію як процес стимулювання будь-
кого (окремої людини чи групи людей) до діяльності, яка
спрямована на досягнення цілей організації. Мотивація
управлінської діяльності необхідна для продуктивного
виконання прийнятих рішень і запланованих робіт [6, 7].
Одним із завдань другого етапу експерименту було
вивчення динаміки мотивації професійної діяльності керів-
них кадрів профтехосвіти. Для дослідження мотивів їх було
розподілено на такі чотири види: перетворювальні,
пізнавальні, цілісно-орієнтаційні і комунікативні.
Головною ознакою визначення вищенаведеного роз-
поділу мотивів була їх така спрямованість на: а) педа-
гогічний колектив училища; б) учнів, викладача і майстра.
Для вивчення мотивів педагогічної діяльності засто-
совувалися як традиційні, так і спеціально розроблені опи-
тувальні методики. Різними формами опитування було охо-
плено 520 слухачів Українського інституту підвищення ква-
ліфікації керівних кадрів освіти, директорів й заступників
директорів з навчально-виховної роботи профтехучилищ.
Результати вивчення значущості мотивів управлін-
сько-педагогічної діяльності слухачів наведені у діаграмі 1.1.
Діаграма 1.1. Розподіл мотивів професійної діяльності слухачів
курсового підвищення кваліфікації (директори, заступники дирек-
торів ПТУ)
Контрольна Експериментальна
групи
Мотиви:
I - цілісно-орієнтаційні
II - пізнавальні
III - перетворювальні
IV - комунікативні
Аналіз рівнів сформованості мотивів управлінсько-
педагогічної діяльності керівників профтехучилищ, здій-
снювався на основі таких чотирьох показників: широта,
стійкість, інтенсивність і цілісність. Широта визначалася
кількістю конкретних мотивів одного або декількох видів;
стійкість - повторюваністю мотивів у різних ситуаціях
професійної діяльності; інтенсивність (оцінювалась за чоти-
рьохбальною шкалою) характеризувалася як прояв мотивів
- від простої зацікавленості до повного переконання; ціліс-
ність визначалася за відсутністю суперечливих мотивів.
Результати дослідження рівнів сформованості мотивів
управлінсько-педагогічної діяльності слухачів наведені
у діаграмі 1.2.
Діаграма 1.2. Значущість мотивів управлінсько-педагогічної
діяльності слухачів курсового підвищення кваліфікації (директори,
заступники директорів ПТУ)
Індекси лютивів:
1. Любов до педагогічної праці.
2. Усвідомлення суспільного обов’язку.
3. Задоволення від професійного спілкування.
4. Потреба передати особистий досвід й знання.
5. Зручний режим роботи.
Отже, результати вивчення значущості мотивів, зазна-
чені на діаграмі 1.2 засвідчують зміни якісного складу мо-
тивації. Так, наприклад, у експериментальній групі підви-
щилися відсотки мотивів “усвідомлення суспільного обов’яз-
ку”, “задоволення від професійного спілкування”, “потреба
передати особистий досвід і знання”, що дає підстави для
висновку про ефективність експериментального застосу-
вання навчально-методичного комплексу.
Далі було здійснено вивчення мотивів управлінсько-
педагогічних дій керівників навчально-виховних закладів
професійно-технічної освіти у конкретних, спеціально
розроблених для курсового підвищення кваліфікації ситуа-
ціях із досвіду управління профтехучилищами. Результати
вивчення мотивів згаданих дій наведено у таблиці 1.1.
Таблиця 1.1. Результати вивчення мотивації професійної діяльності
керівників профтехучилищ у курсовому підвищення кваліфікації
№ Мотиви Значущість мотивів (%)
Курсове п ідвищення
кваліс >ікації
початок кінець
1. Усвідомлення необхідності діяльності 24,4 31,4
2. Інтерес до діяльності 22,6 29,3
3. Задоволення її результатами 10,3 12,1
4. Можливості самореалізації 5,4 6,1
5. Можливості самовдосконалення 3,2 3,8
6. Усвідомлення важливості діяльності 5,9 6,1
для учня, учнівського колективу
7. Стимулювання трудової активності 5,2 7,1
членів педагогічного колективу
8. Бажання уникнути можливих 8,2 8,2
ускладнень у навчально-виховному
процесі ПТУ
9. Можливість постійно спілкуватися 11,5 12,1
з людьми
10. Бажання виховувати особистісні 5,1 5,2
професійні якості учня
Таким чином, дані наведені у таблиці 1.1. асвідчують
зростання майже всіх мотивів професійної діяльності
у результаті підвищення кваліфікації.
На підставі всього вищенаведеного можемо зробити
такі висновки:
1. Усі сучасні зарубіжні теорії мотивації (Маслоу,
Херуберга) основну увагу зосереджують на вивченні
структури потреб людей, як усвідомленої відсутності чого-
небудь, що спонукає до дії. Первинні потреби успадковані
генетично, а вторинні формуються у процесі пізнання
і здобуття життєвого досвіду.
2. Згідно з теорією Маслоу, п’ять основних типів
потреб (фізіологічні, безпеки, соціальні, успіху, самовиразу)
утворюють ієрархічну структуру, що як домінанта
визначає поведінку людини. Потреби вищих рівнів не
мотивують людину якщо, хоча б частково, не задоволені
потреби нижчого рівня.
3. Херуберг дійшов висновку, що гігієнічні фактори,
які діють у процесі праці, впливають на задоволення потреб
(розмір зарплати, умови праці тощо) і не дають можливості
розвинутися почуттю незадоволення своєю працею. Для
досягнення позитивної мотивації необхідно забезпечити
вплив факторів, які мотивують відчуття успіху, визнання
оточуючих, відповідальність.
4. Процесуальні теорії також вказують на мотиваційну
роль потреб, проте мотивація розглядається під кутом зору
того, що спонукає людину спрямовувати свої зусилля на
досягнення різних цілей.
5. Відповідно до теорії сподівань найефективнішого
рівня мотивації досягають лише за умови віри працівників
у власні зусилля, які обов’язково допоможуть досягти мети
і приведуть до отримання певної винагороди. Мотивація
послаблюється, якщо вірогідність успіху чи вартість вина-
городи оцінюються людьми невисоко.
6. За цільовою теорією основним фактором підвищення
мотивації вважається досягнення цілей. При цьому
специфічні потребують від індивіда більших зусиль, ніж
загальні.
7. Проблема мотивації безумовно не вичерпується
тільки розглянутими теоріями. Проте кожна із них вис-
вітлює один або декілька складових аспектів зазначеної
проблеми, які необхідно врахувати управлінцю у своїй
діяльності.
Аналіз вітчизняної наукової літератури засвідчує, що
до визначення поняття “мотивація” психологи залучають
всі види спонукань, а саме: потреби, мотиви, інтереси,
наміри, цілі, установки, ідеали.
Отже, із вищенаведеного доходимо висновку про те,
що в основі кожної дії лежить система мотивів, сукупність
яких орієнтує діяльність в цілому, визначає спрямованість
особистості. Таким чином, можемо припустити, що один
з компонентів спрямованості особистості керівників
профте-хучилищ полягає у наявності сукупної моделі
стійких мотивів їх професійних вчинків.
У дослідженні здійснена спроба створення моделі упра-
влінського вчинку керівника ПТУ заснована на розумінні
взаємодії особливостей особистості (диспозицій) і ситуації
у визначенні причин вчинку. Зазначений підхід до вивчення
мотивів управлінсько-педагогічної діяльності керівників
ПТУ зумовлює обов’язковий аналіз таких факторів:
а) особистісних характеристик суб’єкта діяльності;
б) значущості самої ситуації для керівника;
в) взаємодії або взаємовпливу актуального стану
суб’єкта та ситуації;
г) наявних соціально-культурних способів реалізації
діяльності.
Відповідно до того, як професійний вчинок визна-
чається своєрідністю особистості, її прогресивними пра-
вами (менше залежить від зовнішніх обставин), він є інди-
відуальним. Як справедливо вказує М. С. Коган, взаємні
впливи ситуації і мотивів покладені до основи зміни
останніх .
Отже, проблема вивчення мотивів у сучасній психології
є однією з найскладніших, проте наявний науковий здобу-
ток може слугувати основою до її подальшого дослідження
і стосовно процесу підвищення кваліфікації керівників
професійної школи.
Література
W. L. Anderson, Increasing Teacher Effectivness, Paris: Unesko. In-
tern. Inst, for Educational Planning, 1991, p. 133.
A. R. Brymer, Introduction to Hotel and Restaurant Management:
A Book of Reasding, 3rd ed. Dubuque, Kendal / Hunt Publishing Company,
1991, p. 204.
A. Etzioni, Modem Organisations, N.Y. 1964, p. 210.
M. B. Ginsburg, Contractions in Teacher Education and Society:
a Critical Analysis, Philadelphia: The Falmer Press, 1988, p. 225.
A. Huczynski, Enciclopedia of Management developpment Methode,
England: aldersnot, Hant, Published by lower Pablishing Company, 1983, p.
339.
P. Juceviciene, Mokymo modulis M - III - 21. Kolektivo ugdumes,
Vilnius: Lusti, 1987, p. 242.
A. M. Maslow, The Farther Recearches of Human Nature, New York,
Про науково-організаційні проблеми ступеневої
професійної підготовки педагогів
Підготовка та професійне удосконалення педагогічних
кадрів визначені “Національною доктриною розвитку
освіти України у XXI столітті” як умова модернізації усієї
системи освіти, культуротворча відповідь держави на
соціокультурні зміни та запити українського народу, як
запорука його інтелектуального збагачення та невпинного
прирощення духовного потенціалу. Виходячи з цього, Міні-
стерство освіти і науки України та АПН України здійснило
та реалізує низку науково-організаційних заходів щодо
реформування педагогічної освіти та забезпечення науко-
вого супроводу модернізації професійної підготовки пра-
цівників освіти, зокрема запровадження ступеневої про-
фесійної підготовки педагогів.
Актуальність вирішення науково-організаційних
проблем ступеневої професійної підготовки педагогів
обумовлена потребами практики, насамперед, соціальними
проблемами підвищення статусу працівника освіти відпо-
відно до здобутого ним рівня або ступеня здатності і готов-
ності до виконання складних специфічних педагогічних фун-
кцій. Соціальний смисл полягає ще й в тому, щоб в процесі
реалізації ідеї ступеневої професійної підготовки виявити
той людський потенціал, який природно, генетично забез-
печує ефективність праці вихователя, вчителя, викладача,
дослідника педагогічних проблем. Нарешті ступенева
професійна підготовка педагогів обумовлена необхідністю
підвищення конкурентноздатності та мобільності вчителя
(педагога) на ринку праці в контексті внутрішніх (утверд-
ження ринкових і демократичних відносин) та зовнішніх
(глобалізація та становлення інформаційного суспільства)
суспільних змін, що відбуваються в Україні і в світі. Щоріч-
не подвоєння обсягу інформації та наукових знань, соціаль-
ного та педагогічного досвіду, зміни форм культурної ко-
мунікації та духовно-психологічних умов життєдіяльності
суспільства формують своєрідний виклик професійній
кваліфікації педагога, потребують її модернізації.
Ступенева підготовка педагогічних кадрів в Україні
є ефективною відповіддю на цей виклик, бо вона віддзер-
калює особливості сучасного стану опрацювання важли-
вих науково-педагогічних проблем, пов’язаних з навчаль-
ним процесом у вищій школі.
У вищих педагогічних навчальних закладах на сьогодні
вже склалась ступенева система підготовки вчителів
різного профілю. У відповідності до настанов Міністерства
освіти і науки України та науково-методичних рекомен-
дацій АПН України створено навчально-наукові комплекси
за схемою “учень - студент - молодший спеціаліст - бака-
лавр - спеціаліст - магістр”. Це обумовлює якісний добір
майбутніх фахівців, істотне зменшення дублювання нав-
чального матеріалу, розвантаження від надмірної довід-
ково-описової інформації, раціональне використання часу
для самопідготовки та саморозвитку студентів.
Досвід ступеневої підготовки фахівців вимагає ретель-
ного вивчення та подальшого врахування. Південно-Укра-
їнський державний педагогічний університет імені К. Д.
Ушинського одним з перших запровадив ступеневу під-
готовку фахівців ще у 1994 році. На базі університету
створений Південноукраїнський навчальний комплекс
“Педагог”, до складу якого увійшли 20 навчальних закла-
дів, серед яких - 2 дитячі дошкільні, 10 гімназій та шкіл,
5 педагогічних училищ, 1 професійно-технічне училище,
чий центр “Молода гвардія”. Створення центру
ило якісно покращити набір абітурієнтів та вирішило
я бази педагогічної практики для студентів універ-
ситету. Підготовка фахівців здійснюється за експеримен-
тальними планами, що дозволяє студенту обирати різні
алгоритми набуття фаху відповідно до кваліфікаційних
рівнів: “молодший спеціаліст - бакалавр - спеціаліст, ма-
гістр”. Так, на рівні бакалаврату студент має змогу пе-
рейти до класичного університету, якщо під час навчання
він змінює наміри щодо обрання професії вчителя; на рівні
спеціаліста є можливість навчатися одночасно за двома
спеціальностями; а на рівні магістратури можливим
є отримання двох типів кваліфікації (“Магістр педагогічної
освіти” і “Магістр-дослідник”) та розглядається перспек-
тива за провадження 1,5-2-річного терміну навчання у магі-
стратурі з метою присвоєння кваліфікації викладача або
вчителя з другої спеціальності.
У Південно-Українському державному університеті ім.
К.Д.Ушинського ведеться робота з оптимізації навчального
процесу: зменшено кількість аудиторних занять з метою
заміни репродуктивних форм навчальної діяльності на
творчий самостійний пошук студентами нових знань; нав-
чальні плани розширені за рахунок введення спецкурсів та
спецсемінарів, що створює умови для диференціації та
індивідуалізації навчання; започатковані експериментальні
авторські курси, які дозволяють удосконалювати й май-
стерність самих викладачів; з метою посилення теоретичної
підготовки практикується проведення третього літнього
семестру.
Національний педагогічний університет імені М. П.
Драгоманова здійснив перехід на ступеневу систему під-
готовки педагогічних кадрів у 1999 році. На сьогодні
в університеті завершено розробку освітньо-кваліфікаційних
характеристик та освітньо-професійних програм підго-
товки фахівців для трьох освітньо-кваліфікаційних рівнів:
“бакалавр”, “спеціаліст”, “магістр”. Запроваджені навчаль-
ні плани нового покоління та розроблені на їх основі
навчальні програми дозволили оптимізувати навчальний
процес та створити умови для якісної апробації державних
стандартів вищої освіти. Запроваджена програма 1-річної
магістерської підготовки та розробляються плани 1,5 та 2-
річної підготовки магістрів, що створить умови для сут-
тєвого розширення освітніх та кваліфікаційних можли-
востей магістерського рівня фахової підготовки педагогів.
Постійно здійснюється робота з оновлення науково-мето-
дичного забезпечення навчального процесу: розроблено
“Положення про магістерську підготовку в НПУ імені
М.П.Драгоманова”, “Положення про педагогічну практику
бакалаврів”, методичні рекомендації з написання магіс-
терських робіт, програми педагогічних практик магістран-
тів, підготовлено та видано ряд методичних посібників.
Тернопільський державний педагогічний університет
імені В.Гнатюка здійснює ступеневу професійну підготовку
педагогів у формі системи “учень - студент - молодший
спеціаліст - бакалавр - спеціаліст - магістр. При універ-
ситеті створено навчально-науковий комплекс, до якого
входять обласний педагогічний ліцей, Кременецький облас-
ний комунальний гуманітарно-педагогічний інститут,
Чортківське педагогічне училище та Тернопільський облас-
ний інститут післядипломної освіти. Створений факультет
довузівської підготовки дозволяє підвищити рівень гото-
вності майбутніх студентів до оволодіння професією
вчителя. У ТДПУ розроблені інтегровані навчальні плани,
що забезпечують послідовність та узгодженість між різ-
ними ступенями фахової підготовки педагогів. Розроблена
освітньо-професійна програма підготовки магістрів, що
передбачає поглиблення наукової підготовки та набуття
спеціальних знань і досвіду інноваційного характеру. В ос-
нову структурно-логічних схем підготовки фахівців, запро-
ваджених в університеті, покладені принципи: випереджа-
ючого навчання, неперервності, послідовності та наступно-
сті навчання. Відповідна робота ведеться у Харківському
державному педагогічному університеті ім. Г. С. Сково-
роди, Ніжинському державному педагогічному універси-
теті ім. В. М. Гоголя. Переяслав-Хмельницькому державно-
му педагогічному університеті ім. Г. С. Сковороди й інших,
що засвідчує переваги цієї системи.
Визначною перевагою ступеневої професійної
підготовки є її мобільність. Рівень бакалавра, наприклад,
забезпечує базову вищу освіту. В разі життєвої і профе-
сійної переорієнтації студент має змогу отримати рівень
спеціаліста і магістра з іншого профілю в іншому ВНЗ.
Ступенева професійна підготовка дає можливість розван-
таження навчальних програм, особливо в умовах створення
комплексу - школа, педучилище, коледж, педагогічний
університет. Це вивільняє час для самостійної роботи,
саморозвитку і самовиховання студентів. Особливе значен-
ня ступенева професійна підготовка має на регіональному
рівні в справі забезпечення кадрами різних ступенів під-
готовки відповідних навчально - виховних закладів даного
регіону. Право готувати магістрів в некласичних універ-
ситетах дає можливість останнім забезпечити свої власні
потреби в науково-педагогічних кадрах. Нарешті, педагогі-
чний комплекс “школа - ліцей, гімназія - університет”
сприяє ефективності профорієнтації майбутніх спеціалістів,
особливо коли це стосується педагогічної професії.
Разом з тим, в системі ступеневої професійної підготов-
ки існує низка невирішених проблем та суперечностей, які
потребують поглибленої уваги науковців. Це перш за все
проблема наступності в педагогічній освіті. Обґрунтування
психолого-педагогічних методик профорієнтації майбутніх
педагогів. Частина студентів, що навчаються в педагогіч-
них університетах, на жаль, мріють не про педагогічний
фах, а про диплом з вищої освіти. Це свідчить про те, що
теперішній стан викладання і особливо психолого-
педагогічних дисциплін не завжди викликає захоплення.
Потрібно погодитись, що наші педагогіка і психологія
страждають на історизм та зазвичай ігнорують новітні
відкриття багатьох дуже молодих наук, які (за винятком
генетики) мають вік менше 50 років. Понад 90 -95% інфор-
мації про роботу мозку та інших систем тіла людини
датується останніми 10-15 роками. Відсутність її в курсах
педагогіки і психології дуже знижує їх цінність як основи
професійної підготовки педагогічних працівників.
Соціологічні дослідження студентської аудиторії педа-
гогічних навчальних закладів та молодих вчителів, прове-
дені Інститутом соціальної та політичної психології АПН
України, свідчать про те, що мотивація набуття професії
вчителя та роботи за фахом є доволі низькою. Так, за дани-
ми всеукраїнського опитування, лише 55,8% студентів об-
рали педагогічний навчальний заклад тому, що мріють
бути вчителями; тільки 53,5% студентів збираються надалі
працювати за фахом.
Суттєвої оптимізації та модернізації вимагають орга-
нізація, змістове та методичне забезпечення навчального
процесу у педагогічних навчальних закладах. Так, за дани-
ми згаданого соціологічного опитування з 1000 респон-
дентів на запитання “Чи цікаво Вам вчитися?” лише 22,7%
опитаних відповіли “так”, і 73,3% - відповіли “ні”. На запи-
тання “Що потрібно змінити у навчально-виховному проце-
сі Вашого навчального закладу?” відповіді розподілились
наступним чином:
• Збільшити кількість професійно орієнтованих
дисциплін та кількість годин на їх вивчення - 60,7%.
• Збільшити час для самостійної роботи - 20,8%.
• Підвищити кваліфікацію викладачів - 18,5%.
• Удосконалити форми контролю знань - 11,3%.
В системі ступеневої підготовки педагогів бракує
досвіду науково-дослідної роботи в галузі методичного
забезпечення підготовки фахівців на кожному з етапів.
Зокрема, не вдалося усунути дублювання в підготовці
бакалаврів і магістрів. Не всі кафедри чітко визначили свою
роль на кожному з етапів в підготовці фахівців.
Модернізація ступеневої професійної підготовки педа-
гога потребує здійснення таких першочергових заходів:
1. Насамперед потрібно спрямувати зусилля акаде-
мічної і вузівської науки на суттєве оновлення змісту психо-
лого-педагогічної підготовки майбутніх педагогів, врахо-
вуючи дані сучасних людинознавчих наук, відповідно до
ступеня підготовки спеціаліста. Опрацювати заходи щодо
інноваційної переорієнтації педагогічного мислення, дистан-
ціювання його від педагогіки авторитаризму.
2. У зв’язку зі ступеневою професійною підготовкою
педагогів доцільно переглянути структуру педагогічного
навантаження на викладача, збільшивши обсяг його інди-
відуальної роботи зі студентами. Науково-дослідну роботу
зробити невід’ємною часткою навчально-виховного про-
цесу, основою опрацювання стилю мислення та професійної
діяльності.
3. Створити державну програму підготовки нав-
чально-методичної літератури для педагогічних ВНЗ,
з урахуванням нинішньої практики ступеневої підготовки.
4. Започаткувати в провідних університетах методичні
центри з питань добору та забезпечення якості навчання
майбутніх вчителів.
5. Узгодити навчальні програми педагогічних нав-
чальних закладів з метою надання можливості випускникам
педучилищ і педколеджів навчатися з другого чи третього
курсу в університеті, що підніме престиж не тільки
зазначених закладів, а й педагогічної професії в цілому.
6. В науково-педагогічних виданнях України запо-
чаткувати регулярне висвітлення питань ступеневої про-
фесійної підготовки педагогічних кадрів та набутого тут
досвіду.
7. Ступеневість фахової підготовки педагога слід
розглядати ширше, з обов’язковим включенням до даної
системи післядипломної освіти з огляду на часову дина-
мічність змісту й методів реалізації діяльності вчителя.
Післядипломна освіта може слугувати однією з орга-
нізаційних форм набуття кваліфікаційного рівня “ма-
гістра”.
8. Слід перебудувати аспірантуру в зв’язку із запро-
вадженням магістерської підготовки: зокрема, загаль-
нотеоретичну роботу, педагогічну практику слід зосере-
дити на етапі підготовки магістрів, надавши можливість
аспірантам більше уваги і часу приділити дослідженню
обраної проблеми та освоєнню методологічних засад
в конкретній галузі науки. Доцільно кожній кафедрі
університету чітко визначити своє місце і роль у підготовці
як бакалаврів, так і магістрів.
9. У ВНЗ слід запровадити, так як і було раніше,
наскрізну педагогічну практику студентів, починаючи
з першого курсу і завершуючи п’ятим, яка передбачає
безперервність та послідовність її проведення при одержанні
достатнього для професійної діяльності обсягу знань і вмінь
у відповідності з кваліфікаційною характеристикою фахів-
ця певного освітньо-кваліфікаційного рівня. Включення
студента у процес неперервної практики в закладах освіти
з першого курсу максимально сприяє розв’язанню цієї
актуальної соціально-педагогічної проблеми, визначеної
серед пріоритетних завдань державної програми “Вчи-
тель”МОН та АПН України.
Як бачимо, аналіз показує, що проблема ступеневої
підготовки педагогічних кадрів в Україні містить в собі рід
аспектів теоретико-методологічного, концептуального
характеру, розв’язаня яких має бути покладено на усі
зацікавлені сторони, а це: АПН України, МОН України та
вищі навчальні педагогічні заклади, зокрема Тернопільський
державний педагогічний університет ім. Володимира
Гнатюка, в якому, як ми переконалися, успішно функціонує
система ступеневої підготовки педагогів.
Tasks of the College of Nyíregyháza Connected to Joining
the European Region of Higher Education
In Hungary after the change of the political system, it was
higher education that first experienced consolidation. For this conso-
lidation Act LXXX/1993 on Higher Education served as a good
background. The law also gave the first powerful impact for Hunga-
rian higher education in its efforts to catch up with the rest of Europe.
The Act has been amended twennty-five times, but fortunately the
modifications were largely reactions to changes in the social and
economic environment, and not reflections of the changes of govern-
ment. As a result, today we may say that Hungarian higher education
is now after the initial phase of a successful reform process. The
initial phase lasted almost one and a half decade. It is more precise
to refer to the period before 1998 as a powerful preparatory period
for the reforms, which was followed the developments below:
- the new network of state-owned higher education institutions
was created,
- the number of students entering higher education reached the
average of the EU,
- the foundations of the new legal framework of the admittan-
ce system have been laid down,
- the standards of training at higher education have been
defined,
- the initial steps of intrioducing the credit system have taken
place,
- some financial reforms have been launched,
- the complete system of advanced academic degrees has
been reformed,
- the concept of the common European higher education area
has been accepted and practical preparatory measures have
been taken for the accession,
- a quality assurance system has been introduced for higher
education.
A common feature of all the government programmes has been
the recognition that a key to Hungary’s success in the future is the
quality of the human resources. In other words, the competitiveness
of tomorrow’s Hungary largely depends on the quality of today’s
higher education.
The reform process that has been going on for almost fifteen
years, and its result may be the subject of long and complex analyses,
and I would like to point out but a few of them.
The first is the structure of our higher education, that has
preserved its dual system.
On the Is’ of January 2000, the number of state-owned higher
educational institutions reduced by half, as a result of a merger
process that had taken a relatively short time. The new structure,
includng non-state institutions, is the following: 18 state universities,
12 state colleges, 5 denominational universities, 21 denominational
colleges, 1 university operated by a public foundation, and 9 colleges
operated by public foundations.
Another major change has been a significant increase in the
number of students, that came hand in hand with a spectacular
rearrangement of subject majors, faculties and forms of financing.
Before 1990, the proportion of 18-23 years old people in higher
education was 10 %, whereas today it reaches 35 %. It means that
the elite education of the previous regime has been replaced by
a mass education, similarly to other democratic countries.
The number of undergraduate day students increased by 2,5
times, the number of students in the postgraduate, corresponding and
distance learning systems multiplied by more than 4. The rate of
increase was higher among fee paying students than at state-finan-
ced undergraduate courses.
The distribution of subject majors indicate that business and
conomics, law, informatics and arts have bcome more popular. It is
to be noted, however, that personal and material conditions of training
did not always follow the explosion in the number of students. The
number of faculty staff, for instance, barely changed in he period
concerned, which means that the number of students per teacher
doubled. All these changes pose new challenes to higher education.
One such challenge is certainly a need for the re-consideration of
interrelations between mass education and quality requirements, and
a new set of criteria for conformity. Student and staff mobility,
similarly to workforce mobility, is also an important issue.
A solution is sought for within the framework of the Bologna
Process. While we identify with the maxims laid don in the Bologna
Declaration, aiming at building up a uniform European Higher Edu-
cation Area, we make efforts to transform our higher education
system, maintaining our national characteristics and the versatility of
our training system.
It is well known to us all that the Bologna Declaration identifies
6 groups of objectives in order to achieve the comparability of the
national higher educational systems. The focal points of these cate-
gories were further reinforced in the Prague Declaration. In Hunga-
ry today, the burning issues are the two-cycle training system, the
duality of the levels and the question of life-long learning.
It is espcailly true to the College of Nyíregyháza, which has
been very actively involved in the reform processes of Hungarian
higher education. The two predecessors of the new college celebra-
ted their 40'h anniversary in 2002, but today’s structure came into
being as a result of a merger on the 1st of January 2000. At the four
new faculties - Arts, Economics and Social Studies, Technical and
Agricultural, and Sciences - the number of students doubled, and the
number of students per teacher almost doubled as well. The tenden-
cy of mass education has therefore reached our institution as well.
Although we strive to find a solution for the contradiction between
mass education and quality requirements, we are even more intere-
sted in the challenges meant by the Bologna Declaration, as we
believe it is even more important for us than for the average of
Hungarian higher education.
What are these challenges in particular?
- We represent the college sector in the dualistic system, and
we are at the forefront, considering all our facts and figures,
- The number of major combinations (in a double major sys-
tem) approached 150 in the 2002/2003 academic year (these are
primarily undergraduate subjects),
- Almost half of our students study to be teachers.
There is not yet a nationally accepted approach to the issues
that are critical for us, debates still go on as to whether which sector
shall receive competences in issuing Bs.C and Ms.C. degrees. It is
also important for us to note that the number of Bs. C. is going to
significantly reduce at a national level, so we need to save as many
of our courses able to offer a good Bs. C. degree as possible.
Another problem to tackle is the question of single-level teacher
training - what is going to happen to college tacher training, or how
college teacher training is going to find its place in the new system?
We are making efforts to find a solution to these problems in
two ways. A Regional Higher Educational Committee has been
established, based upon the institutions of three counties. The task of
the Committee is representing the interests of the institutions involved
and finding a solution for thir particular problems.
Within our institution, we established the Bologna Committee in
order to survey the local tasks and responsibilities, and prepare and
coordinate the implementation of the tasks identified.
A basic responsibility of our committees is preparing for the
reforms that are now sometimes referred to as the real change of
system in higher education. The preparatory work is to rely upon the
new laws and regulations. The University Magna-Charta (Bologna,
1988), the Sorbonně Declaration (Sorbonně, 1998), the Bologna
Declaration (Bologna 1999), and last not least the Prague Declara-
tion (Prague, 2001), have been carefully studied, with special atten-
tion to the tasks set in these documents. The documents have been
made available and known to our staff and our students at various
forums and in other ways, so as to emphasize the need for new ways
of thinking and new approaches.
It has been perhaps possible now to overcome the stiff resistan-
ce of the old systems., and a large-scale analytical work has begun
at the different faculties.
What people involved need to understand and see clearly is that
what follows is not just further modification and alteration of various
parts of the existing system, but we shall build upon entirely new
foundations in the forthcoming few years. It shall only be successful
if we use complex approaches and start working on the model of
lifelong learning as soon as possible, placing the ’’linearly built-up,
pyramid-like, two-level educational system.” The system we deve-
loped has been presented and tested at various forums (see Supple-
ment) meets the new laws and legal regulations, and we believe that
we are able to fill specific and tangible contents into the framework.
The system contains different inputs, and number of different
outputs, taking the age groups of applicants, their preliminary studies,
the demands of the labour market, and the students’ intentions for
further studies into consideration.
The fundation of the structure shall be the credit system intro-
duced earlier, and it ensures mobilty within the institution. There are
screens between the levels, according to competence primarily and
knowledge secondarily.
A transformation of the pedagogical technology and operating
our quality assurance system are also connected to this point.
The basic notion of our pedagogical technology is a systematic
approach to the process of teaching and studying. We therefore
believe that it is possible to describe the system as follows:
INPUT -> KNOWLEDGE TRANSFORMATION -» OUTPUT
Th operation of the system shall be based upon this formula, and
the process shall be regulated in the following way: input - confor-
mity - controlled study - transfer of knowldge and output, where
conformity to the needs of the labour market shall be the guideline.
At this point we need to carry out a change of paradigms, that
is, it is necessary to recognize that higher education, especially in the
period of mass training and in fmt of the challnges of the labour
market, is to be synonymous with a process-oriented inerpretation of
studying. To that end, our whole system of evaluation strategies,
teaching materials and our teaching methods need to be altered. The
ultimate goal is increasing the output efficiency, which is, at our level,
competence as well as specific knowledge. Knowledge-based edu-
cation shall therefore have to be replaced with competence-based
education, with applicability, practicability as key words, and learning
how to learn - as this shall only be able to ensure our ability to learn
lifelong.
THE TRAINING STRUCTURE OF THE NYÍREGYHÁZA COLLEGE
INPUT
I %
]].?$
FORMS OF TRAINING OUTPUT
. Core nurses (mitmrnk)
'* Z";, ?y І. МібіїІІІ lirtifililf IP
BisitnjprienUlio. Miilis Wlil!
apw їу II. Professional certificate (higher grade)
Ira
f$\l University Degree
leader Certificate, University Degree
Professional further training
College-Level Professional Certificate!
1
,, VII. University-Level Professional Certificatel
Щ Hvn .ІШ
o VIII. PhD degree
WWWUWWflAW/WWWW
nill
JVWVWWWWVJVAWJW
Area Development Tasks for the Subregions
in the North-Eastern Region of Hungary
Area development today is a scientifically founded activity of
the governments and local governments in the highly developed
countries. The industrialized European nations make substantial fi-
nancial efforts to reinforce scientific approaches to settlement and
area development. In Hungary, the longest traditions of area deve-
lopment are primarily research and not so much specific activity, as
tangible activity is a relatively recend development.
Area development - in the broadest sense of the word - is
a series of fgovemmental interference that correct the spontaneous
processes of development. The objectives of the correction are
defined by the area development politics. The specific goals change
with the cycels of government, but they are usually aimed at reducing
differences at the levels of social and economic development.
Looking back on the past half-century, we may find that interest
in reducing differences in development intensified in the following
cases: a) economic stagnation of recession, b) acute regional con-
flicts generated by uneven social and economic development, c) new
challenges for the whole society and economy of the country. These
turning points have been touched upon in our analysis of the changes
in the gross domestic product, and all these factors draw our attention
to the period of the change of political system in Hungary. The
structure of the economy, the composition of owners and rules and
mechanisms of its functions, employment, income and revenues and
their geographical distribution all underwent major changes in the
course of the 1990s.
Organizing area development and the distribution of local power
are now governed by the Area Development Act and the priorities
of area development. The most important problems to tackle are the
consequences of uneven development. In the conditions of Hunga-
rian regional development there have been three major changes in
the past few years.
These are the following: a) a market economy came into being,
placing local economies into a situation of sharp competition, b)
structural and technological transformation of economy, as part of
which industries that had formely been regarded as symbols of high
development (e. g. heavy industry) lost much of their importance,
whereas new industries emerged (business services), re-drawing the
maps of economic development, c) the necessity to adopt to the
challenges of globalization and the world economy.
The most important tasks in dealing with regional differences:
a) the area development policy is supposed to support regional
development programmes, b) regional differences are not only to be
indetified at a national level, and they are not to be described merely
within the boundaries of units of administration.
The severally amended Area Development Act of 1996 iden-
tifies subregion, county and region as scenes and frameworks of area
development. The Act, and all its implementation instruction, howe-
ver, only provide a clearcut definition for the geographical boundaries
of the county. Thus, it has only been possible to define administrative
authorities and resources for the level of the county only. As a result,
the county development councils have become the central organs of
the system. It has been recognized, however, that regions as units of
area development should be reinforced as it is required by the
nation’s accession the European Union and the challenges of moder-
nization. New concept have emerged for creating regions, and the
motivations have always been financial, that is, the accessibility of
area development grants. Today more and more experts recognize
that we shall not be able to make the best use of area development
grants coming from the EU in the present system, as the boundaries
of our regions were defined in a rather mechanical way.
When analysing the respective GDPs of the various regions, we
find that there are significant differences within the regions themse-
Ives. A good example is Central Hungary, and Szabolcs-Szatmár-
Bereg County within the Northern Plains Region, which is the least
developed of all the seven regions. An analysis of the history of its
economy reveals the reasons for its lastingly low level of develop-
ment.
Our detailed examinations adequately demonstrate that the
problems are so grave that a direct support from the Union would be
necessary to solve them, and the present system, as part of which
supports flow through and are re-distributed by the regional council,
is in itself not satisfatory.
In order to achieve this, the county is to become an independent
region, and be connected to the Union as a single-county region. In
this system, not counties but neighbouring subregions would partners
within the region. Not even the EU’s present structure is fully
uniform, it is therefore not unimaginable that a region is built up of
subregions. Subregions as such are recognized by the law as
a framework of area development, but it goes back to even earlier
times, as in the 90s subregions were used as the bottom level of area
development.
PHARE Area Development Programmes, launched in 1992,
through its inter-settlement cooperation programme, gave an impetus
to subregional organizations, thus relaying the area development
policy of the EU which also heavily relies on bottom-up integrated
development. According to the Area Development Act, the subre-
gion is an area defined by the functional connections of settlements
that are close to each other and that are in a voluntary and intensive
connection with each other. Still, it is not an easy task to define the
boundaries of a subregion. The optimal way would be to define
subregions that are not bound by administrative and natural-geogra-
phical borders.
It would the be possible to look at such a subregion as a complex
unit with historical, cultural heritage, social and economic characte-
ristics, ecological conditions, tarditions, and ethnographic values as
cohesive forces. These factors would contribute to the identity of
local people and a certain level of homogeneity. We therefore believe
that defining the criteria of a subregion is not primarily a task of
science. Science, on the other hand, would have a lot more important
role to play in providing the methodological foundations for the
development concepts, as the levels and details of a concept, the
types of cooperation, the identification of endogeneous resources are
all different from those in a county or regional development concept.
The main criteria should be the following:
- building up the strategy from bottom up, starting from the
level of individual settlements
- planning and concept shaping in cooperation,
- a detailed definition of programmes,
- continuous monitoring,
- multifunctional connections,
- multifunctional conformity.
A condition of operating the system is the involvement of local
professionals, an adequate level of qualifications, and a powerful
network of local NGOs. Organization starts at the bottom level, thus
giving an adequate importance to local initiatives, to which satissfac-
tory decision-making competence is to be attached.
If these criteria are not met, not the initiative but the implmen-
tation shall become dominant. A high level of ability ro receive
exogeneous resources is to be created in the subregions.
The result shall be the sustainable development of society and
economy in the regions, based upon local recognition and efficient
representation of interests, and internal dynamism, which are all to be
subordinated to gradually developing the general quality and stan-
dards of life.
References
B. Csatári, Az új európai teriiletfejlesztési perspektívák és az
Alfóld.[New European perspectives of Area Development ] Ezredforduló,
1998/6.
Gy. Enyedi, A tertiletfejlesztěs tudományos megalapozása. [Scientific
Foundations of Area Development] Ezredforduló 2000/4.
F. Glatz(szerk.).: Teriiletfejlesztés és kózigazgatás szervezés. [Hungary
at the Turn of the Millenium] Magyarország az ezredfordulón. Stratégiai
kutatások a Magyar Tudományos Akadémián, Budapest 2000.
I. Pálné Kovács, Regionálispolitika és kózigazgatás. [Regional Poli-
tics and Administration] Dialog Campus, Budapest-Pécs 1999.
I. Pálné Kovács, Rěgiók Magyarországon.[Regions in Hungary]
Ezredfor-duló, 1999/2.
Koszty dezintegracji w świetle teorii1
1. Teoretyczne aspekty dezintegracji
Zjawiskiem zmierzającym w odwrotnym kierunku aniżeli proce-
sy integracyjne są procesy dezintegracyjne, polegające na przecho-
dzeniu od wyższych do niższych form integracji lub prowadzące do
całkowitego rozpadu tego typu powiązań. Są one ważnym zjawi-
skiem ekonomicznym z tego wzglądu, iż kształtują one bezpośrednio
rozwój gospodarczy krajów uczestniczących w tych procesach. Pro-
ces dezintegracji nie jest związany tylko z kosztami, tak samo jak
integracja nie oznacza jedynie korzyści.
Integracja jak i dezintegracja ma istotny wpływ na kształtowa-
nie się międzynarodowych przepływów towarów, usług, siły robo-
czej, technologii i kapitału. Specyfika w tym zakresie jest wyznacz-
nikiem ogólnych korzyści netto, jakie dany kraj uzyskał, będąc lub
przestając być uczestnikiem danego ugrupowania integracyjnego.
Integracja definiowana jest jako proces tworzenia organizmu
gospodarczego opartego o jednolitą strukturę ekonomiczną obejmu-
jącą określoną grupę krajów. Odbywa się poprzez stopniowe usuwa-
nie wszelkich ograniczeń stwarzających bariery w swobodnym prze-
pływie dóbr i czynników produkcji.2 Łączenie się zróżnicowanych
podmiotów narodowych jest złożonym procesem, który z reguły roz-
poczyna się usuwaniem barier handlowych i udrażnianiem przepły-
1 Referat na III Międzynarodową Konferencją Naukową „Państwo, gospo-
darka, społeczeństwo w integrującej się Europie” organizowaną przez Krakowską
Szkołę Wyższą im. A. Frycza Modrzewskiego w dniach 1-3 czerwca 2003 r.
2 P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomicz-
ne, PWE, Warszawa 1998, s. 503-505.
wu czynników produkcji, by się w końcu przerodzić w jednolity pod-
miot o wspólnej polityce wewnętrznej i zewnętrznej. Dezintegrację
można natomiast rozumieć jako proces stopniowego przechodzenia od
wyższych do niższych form integracji, mający długofalowe efekty dla
gospodarki.
Dezintegracja nie jest nowym zjawiskiem ekonomicznym. Jako
przykłady dezintegracji można wymienić m.in. rozpad monarchii
austro-węgierskiej, Związku Radzieckiego, Jugosławii czy Czecho-
słowacji. Można tu też zaliczyć rozwiązanie RWPG oraz przekształ-
cenia CEFTA w wyniku akcesji członków tego ugrupowania do UE.
Teoretyczny wpływ procesu dezintegracji na gospodarkę moż-
na analizować na przykładzie dezintegracji wybranych form integra-
cji (por. tab. 1).
Każda faza integracji oznacza liberalizację oraz koordynację
określonej dziedziny polityki gospodarczej, począwszy od wymiany
towarowej, a kończąc na wspólnej polityce monetarnej czy zagra-
nicznej. Proces integracji powoduje utratę pewnego stopnia suwe-
renności, co rozpoczyna się już w strefie wolnego handlu, kiedy
państwa muszą harmonizować wzajemne stosunki handlowe. Naj-
bardziej zaawansowane stadia integracji obejmują sfery bezpośred-
niego zarządzania państwem. Unia monetarna, budowa wspólnej
polityki fiskalnej itd. oznaczają de facto budowanie zintegrowanego
organizmu gospodarczego, który jest traktowany w gospodarce świa-
towej niejako luźne skupisko państw, ale jako jeden podmiot. Unie
monetarna i polityczna uwzględniają ścisłą koordynację i wspólne
zarządzanie intraregionalnymi procesami gospodarczymi przez kie-
rownictwo unii.
Istotną kwestią, którą można rozpatrywać w procesach dezin-
tegracji, jest efekt synergii. Z reguły jest on rozumiany jako formuła
matematyczna: 1 + 1 + efekt synergii > 2. W przypadku dezintegracji
efekt synergii zanika i równanie sprowadza się do zwykłej zależności,
tzn. 2=1 + 1. Jeżeli w ramach danego obiektu ekonomicznego funk-
cjonują dwa podobiekty i między nimi dochodzi do zróżnicowanych
transferów, oznacza to, iż między nimi nie występuje pełna równowa-
ga. Charakteryzujące je „czynniki wzrostu” różnią się nawzajem.
Tabela 1. Podstawowe formy ugrupowań integracyjnych
Forma Liberalizacja Wspólna taryfa Wolny przepływ Harmonizacja Unifikacja Unifikacja polityki
handlu zewnętrzna czynników polityki polityki ekonom, obronnej
produkcji monetarnej fisk., zagranicznej
itd.
Strefa X
wolnego
handlu
Unia celna X X
Wspólny X X X
rynek
Unie X X X X
monetarne
Unia X X X X X
polityczna
Unia pełna X X X X X X
Źródło: pracowanie własne na podstawie P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski,
Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1998, s. 517-519;
J. Borowiec, K. Wilk, Teoria i praktyka europejskiej integracji europejskiej,
Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 1997, s. 23; W. Molle, Ekonomi-
ka integracji europejskiej, Fundacja Solidarność, Gdańsk 1995, s. 11-12.
Wypadkowy czynnik wzrostu dla całego obiektu może zatem leżeć w
przedziale ograniczonym przez czynniki wzrostu pod-obiektów. Do-
datkowa komplikacja następuje w wyniku wzajemnych relacji we-
wnętrznych (komplementamość albo substytucyjność) i zewnętrznych
tych podobiektów. Ograniczenie stopnia zaawansowania integracji
prowadzi do zwiększenia samodzielności, ale równocześnie do zmniej-
szenia siły przetargowej w stosunkach zewnętrznych.
Efekt synergii w kontekście wpływu dezintegracji na przepływy
czynników produkcji może być rozważany według poniższej, uprosz-
czonej formuły matematycznej:
PTa < > Pta+b < > PTb => P_ZIBa < > P_ZIBa+b < > P_ZI Bb
gdzie:
PT- poziom techniczny, ZIB - wielkość zagranicznych inwesty-
cji bezpośrednich;
a - kraj A; b - kraj В; a + b - unia krajów A + В
Powyższa formuła oznacza, iż przy zróżnicowanym poziomie
technicznym krajów wchodzących w skład ugrupowania integracyj-
nego wpływ dezintegracji na poszczególnych uczestników ugrupo-
wania integracyjnego również będzie zróżnicowany.
2. Dezintegracja a handel zagraniczny
Analizę zmian w kształtowaniu się handlu zagranicznego
w procesie dezintegracji można przeprowadzić na przykładzie dezin-
tegracji unii celnej (przepływy towarów i usług). Na zmianę toków
handlowych ma wpływ również dezintegracja wyższej formy inte-
gracji - wspólnego rynku (przepływy czynników produkcji), co wy-
nika ze ścisłych zależności pomiędzy przepływami kapitału w formie
ZIВ a handlem zagranicznym.
Podstawowa różnica między unią celną a niższymi formami
integracji leży w podejściu państw członkowskich do handlu zagra-
nicznego z państwami trzecimi. W unii celnej obowiązuje wspólna
taryfa zewnętrzna oraz brak ograniczeń we wzajemnym przypływie
dóbr i usług.
Na rys. 1. została przedstawiona sytuacja w dwóch krajach:
A i B. W obydwu krajach koszty produkcji są wysokie, przy cenach
równowagi wyższych od ceny światowej, zgodnie z relacją Pa > Pb
> Pw. W ramach unii celnej utworzonej przez kraje А і В cena
równowagi kształtuje się na poziomie Pcu (> Pw), zaś obciążona
cłem cena światowa wynosi Pw + Tcu. Rozpad unii celnej między
tymi dwoma krajami umożliwia autonomiczne kształtowanie polityki
handlowej.
Rys. 1. Wpływ unii celnej na dobrobyt
Źródło: pracowanie własne na podstawie W. Molle, Ekonomika integracji
europejskiej, Fundacja Solidarność, Gdańsk 1995, s. 88,91.
Dzięki unii celnej popyt wewnętrzny kraju A był zaspokajany
przez część produkcji krajowej [OB] oraz import z kraju В [ВЕ].
Oznacza to, iż kraj A nie posiadał żadnych dochodów z cła. Po
rozpadzie unii celnej kraj A decyduje się na ochronę własnych
producentów i w tym celu podnosi taryfę zewnętrzną na Ta. Powo-
duje to wzrost obciążenia ceny światowej, która kształtuje się obec-
nie na poziomie Pw+Ta. Efektem tego jest m.in. spadek popytu
wewnętrznego o [DE], wzrost produkcji krajowej o [BC], zanik
efektu ekspansji handlu [DE] (wzrost popytu, który jest zaspokajany
dodatkowym importem), kreacji handlu [BC] (wzrost handlu między
krajami partnerskimi) oraz pojawienie się przychodów w postaci cła
[HRUI], Efekt przesunięcia handlu [HLMI] zostanie zastąpiony
wzrostem dochodów z cła o [RULM], Konsumenci zapłacą dodat-
kową cenę za ochronę rynku, co jest dodatkowym przychodem dla
producentów krajowych i budżetu. Producenci kraju В mogą dostar-
czać swoje wyroby nadal na rynek A, muszą jednak, podobnie jak
producenci z innych krajów, zapłacić cło w wysokości Ta.
Kraj В produkuje po znacznie niższej cenie niż kraj A. Dzięki
temu, iż obciążona cena światowa Pw+Tcu jest wyższa od ceny Pcu
i Pb, eksportuje on całą swoją nadwyżkę do kraju B. Zaspokaja rów-
nież całkowicie popyt wewnętrzny, pod warunkiem że Pw + Tcu >
> Pcu. Rozpad unii powoduje, iż może on zastosować znaczne niższe
cło, wskutek czego cena światowa kształtuje się na poziomie Pw+Tb.
Efektem jest większy popyt wewnętrzny (oraz możliwość jego za-
spokojenia). Producenci ci jednakże tracą korzyści z eksportu na
rynek В w ramach unii celnej [RWZ], gdzie mogli uzyskiwać wyższe
ceny. Po obciążeniu przez kraj A wyrobów importowanych cłem Ta,
cena uzyskiwana na tym rynku przez producentów z kraju B, tj.
Pb+Ta, jest wyższa od obciążonej cłem ceny światowej Pw+Ta.
Spadek produkcji, wynikający ze spadku konkurencyjności na rynku
kraju A, może wywołać presję na wzrost cen, co może przesunąć
w górę punkt równowagi, a przy niezmienionej taryfie Tb spowodo-
wać pojawienie się importu.
W przypadku tworzenia unii celnej wielkość korzyści uczestni-
ków jest mierzona skalą różnicy między efektem kreacji a efektem
przesunięcia.3 Im większy jest więc efekt przesunięcia w ramach unii
dla danego kraju, tym większe korzyści może on odnieść w wyniku
jej rozpadu (w przypadku utrzymania ceny na poziomie unii celnej
uzyskuje dodatkowo dochody z cła). Dotychczasowy partner, aby
zachować wielkość produkcji, będzie musiał ponieść dodatkowe
koszty utrzymania się na rynku stworzonym po rozpadzie unii celnej
oraz konkurować na równi z producentami światowymi.
Ogólnie koszt dezintegracji w przypadku rozpadu unii celnej
może być obliczony jako suma dwóch składników różnic między
wartościami potencjalnymi Tp a rzeczywistymi Tr handlu intraregio-
nalnego (w ramach unii celnej) oraz interregionalnego (handel unii
z krajami trzecimi)4: koszt = intra(Tr-Tp) + inter(Tr-Tp). W przy-
padku gospodarek komplementarnych, kiedy nie następują w dużym
stopniu efekty dynamiczne, rozpad unii ma wpływ głównie na efekty
statyczne - wynikające z działalności handlowej.
3 D. Salvatore, International Economics, Prentice Hall, 1995, s. 302-303.
4 M. Maurel, The Cost of Disintegration of The Ex Austro-Hungarian Em-
pire in Interwar Period, doc. 95-25, Delta, Paris 1995, s. 24.
Rozpad unii celnej może powodować zmniejszenie handlu we-
wnętrznego oraz wzrost handlu z krajami trzecimi. Skutki dla po-
szczególnych krajów mogą być różne. Im wyższe są koszty wyni-
kające z efektu przesunięcia, tym większa jest późniejsza wymiana
handlowa z krajami trzecimi. Im mniejsza występuje różnica między
ceną równowagi a ceną światową, tym niższe są naciski na wysokie
stawki celne. Rozpad unii celnej ma również wpływ na efekty
dynamiczne. Powoduje on zmniejszenie presji konkurencyjnej na
producentów krajowych ze strony firm konkurentów z kraju partner-
skiego. Istniejące dotychczas przedsiębiorstwa z kraju В będą się
musiały borykać z ceną podwyższoną o cło. Brak presji na obniżanie
kosztów ze strony producentów kraju A, będzie odbywał się ze
szkodą dla konsumentów krajowych. Zróżnicowanie cen, Pb < >
Pw+Ta, może uniemożliwić korzystanie z efektów skali. Jeżeli przed-
siębiorstwa te produkowały powyżej cen światowych, wielkość ich
produkcji będzie uzależniona od poziomu taryf na rynku krajowym
i zagranicznym. Rozpad unii może również prowadzić do zmniejsze-
nia inwestycji krajowych i zagranicznych, które były ponoszone
w związku ze zwiększonym rynkiem. Dotychczasowi inwestorzy
mogą poszukiwać wyższej stopy zwrotu ze swego kapitału poprzez
inwestowanie w innych krajach.
3. Dezintegracja a przepływy czynników produkcji
Wpływ procesu dezintegracji na przepływy czynników produk-
cji można analizować na przykładzie dezintegracji wspólnego rynku.
Wspólny rynek tym różni się od unii celnej, iż w ramach uczestniczą-
cych państw następuje swobodny przepływ czynników produkcji -
pracy i kapitału. Przepływ ten jest wywołany różnicą w wielkości
zasobów tych dóbr w poszczególnych krajach. Im dane dobro jest
rzadsze, tym jego koszt oraz produkt krańcowy są wyższe. W ra-
mach zintegrowanego ugrupowania, dzięki swobodnemu przesuwa-
niu się, ceny czynników ulegają wyrównaniu.
Na potrzeby niniejszej analizy możemy rozważyć sytuację,
w której istnieją tylko dwa kraje: A i B. Wielkość posiadanego przez
nie kapitału całkowitego jest równa [00’]. Z tego [OA] należy do
kraju A, zaś [0’A] do kraju B. Kraje te są członkami strefy wolnego
handlu. Dzięki temu stopa zwrotu na kapitale kształtuje się na pozio-
mie [ЕВ]. Rozpad wspólnego rynku powoduje zróżnicowanie krań-
cowych stóp zwrotu w obydwu krajach. Ilustruje to rys. 2.
-------------------------------------------------►
Podaż kapitału w kraju A i kraju В ogółem
Rys. 2. Korzyści z międzynarodowego transferu kapitału
Źródło: opracowanie własne na podstawie D. Salvatore, International Eco-
nomics, Prentice Hall, 1995, s. 377.
W ramach wspólnego rynku kraj A, posiadający obfite zasoby
kapitału, mógł transferować jego część [BA] do kraju B, gdzie
krańcowa stopa zwrotu była wyższa. W ten sposób jego PNB
(Produkt Narodowy Brutto) był równy sumie: PKB (Produkt Kra-
jowy Brutto) wytworzonego w kraju [OFEB] oraz dochodów
z zainwestowanego za granicą kapitału [EBRA], W momencie dez-
integracji strefy wolnego handlu kraj A musi ograniczyć inwestycje
za granicą, przeznaczając je na inwestycje krajowe. Ze względu na
dużą krajową podaż, krańcowa stopa zwrotu obniża się do poziomu
[AG]. Kraj traci dodatkowe korzyści, jakimi były dochody z inwesty-
cji zagranicznych [ERG], rosną zaś dochody z wykorzystania innych
czynników produkcji, jak praca czy ziemia, z [FNE] do [FCG],
Zasób kapitału w kraju В jest dobrem rzadkim. Dzięki wspólne-
mu rynkowi kraj В mógł pozyskać dodatkową ilość kapitału [BA] z
kraju A po niższym koszcie krańcowym [ЕВ]. Dzięki inwestycjom
zagranicznym z kraju A, PKB kraju В wzrósł do poziomu [BEJO’].
W sytuacji dezintegracji wspólnego rynku ma miejsce zmniejszenie
dynamiki napływu kapitału zagranicznego, co w efekcie obniża jego
całkowitą podaż i podwyższa koszt krańcowy. W efekcie PKB
obniża się do [AMJO’]. Wyższa cena kapitału powoduje wzrost
dochodu jego właścicieli z [ARTO’] do [AMHO’], a zarazem spa-
dek dochodów właścicieli innych czynników produkcji z [TJE] do
[HJM],
Dezintegracja wspólnego rynku powoduje zróżnicowanie kosz-
tów czynników produkcji oraz zmniejszenie jakości ich alokacji. Przy
zachowaniu unii celnej rozpad wspólnego rynku wpłynie na kształto-
wanie się wymiany handlowej, która stanie się substytutem przepły-
wu czynników produkcji. W przypadku gdy inwestycje zagraniczne
miały charakter substytucji importu, inwestorzy z kraju A utracą
korzyści wynikające z posiadania filii w kraju B, które równe będą
marży uzyskiwanej z eksportu z filii zlokalizowanych w kraju A.
Zróżnicowanie kosztów czynników produkcji spowoduje rów-
nież zmianę w pozycji kraju na międzynarodowym rynku lokaty/
pozyskiwania kapitału. W wyniku dezintegracji, kraje o relatywnie
mniejszym zasobie kapitału stają się bardziej atrakcyjne dla inwesty-
cji kapitałowych. Należy jednak wziąć pod uwagę dodatkowe czyn-
niki, jak chociażby podaż innych czynników produkcji, które świadczą
o ogólnej konkurencyjności kraju. W przypadku czynnika produkcji,
jakim jest praca, im większa będzie jej podaż, tym większych można
się spodziewać inwestycji w pracochłonne sektory gospodarki.
W przypadku ograniczenia swobody przepływu technologii, co
również może być jednym z efektów dezintegracji wspólnego rynku,
potencjał innowacyjny kraju będzie w dużej mierze determinowany
zdolnościami własnego zaplecza B+R. Przy ograniczonych wła-
snych środkach finansowych może być utrudniona zarówno głęboka
specjalizacja, jak i również szeroka dywersyfikacja dziedzin badaw-
czych. Ponieważ zostaje również wstrzymana migracja siły roboczej,
a co za tym idzie - napływ specjalistów, którzy byli motywowani
wyższymi zarobkami (w kraju występuje niedobór wysoko wykwa-
lifikowanej siły roboczej), kraj jest zmuszony dostosować swoje cele
badawcze do istniejącego potencjału B+R. Przepływ wiedzy może
w efekcie zostać zastąpiony przepływem towarów.
4. Wnioski
Dezintegracja powoduje jakościowe i ilościowe zmiany w kształ-
towaniu się istotnych zjawisk gospodarczych na poziomie makro-
i mikroekonomicznym. Skala tych zmian zależy od różnic gospodar-
czych występujących między uczestnikami danego ugrupowania in-
tegracyjnego.
Dezintegracja ma istotny wpływ na zmiany instytucjonalne (m.in.
zanik wspólnego budżetu; rezygnacja z unifikacji/koordynacji prowa-
dzenia wspólnej polityki gospodarczej; odejście od wspólnych regu-
lacji prawnych), które z kolei mogą powodować powstawanie dodat-
kowych kosztów transakcyjnych, związanych z funkcjonowaniem
„nowych” rynków. Rozwiązanie unii monetarnej oznacza np. po-
wstanie kosztów różnic kursowych, a unii celnej - np. opłat celnych,
zezwoleń itp.
Dezintegracja unii celnej może powodować zmniejszenie handlu
intraregionalnego oraz wzrost handlu interregionalnego. Jest to wy-
nikiem ograniczeń w przepływie towarów i usług oraz likwidacji
wewnętrznych preferencji wynikających z charakteru unii. Skala
tego zjawiska dla „nowych” krajów będzie zależała m.in. od wielko-
ści efektu przesunięcia. Dodatkowo nastąpi wzrost konkurencji ze
strony firm spoza unii celnej. Jest to efekt usuwania preferencji
(swobodnego przepływu) dla przedsiębiorstw z byłych obszarów
unii. „Nowe” rynki po dezintegracji mogą być w równym stopniu
dostępne dla wszystkich przedsiębiorstw. Potencjalny spadek sprze-
daży „unijnych” przedsiębiorstw ograniczy uzyskiwane przez nich do
tej pory korzyści wynikające ze skali produkcji.
W początkowych fazach dezintegracji nie dochodzi do znaczne-
go zróżnicowania kosztów czynników produkcji. Ograniczenia w ich
mobilności będą prowadziły do realnych zmian dopiero w dłuższym
okresie. Skala tych zmian będzie zależała od strony jakościowej
i ilościowej ich podaży, która jest wypadkową struktury gospodar-
czej. Zmiany w poziomie kosztów wystąpią z pewnością w długim
okresie. Tak np. inwestor planujący inwestycję w kraju A (tworzą-
cym wspólny rynek z krajem B), charakteryzującym się niską podażą
siły roboczej, będzie kalkulował koszt 1 rbh odpowiadający unii A+B.
Po dezintegracji unii celnej pracownicy z kraju В mogą mieć trudno-
ści z otrzymaniem zezwolenia na pracę i część z nich będzie musiała
być zastąpiona droższymi pracownikami z kraju A. To z kolei może
wpłynąć na wzrost kosztów rbh powyżej pierwotnie zakładanego.
Procesy dezintegracyjne zwiększają nieprodukcyjne koszty ogól-
ne, związane z obsługą dwóch rynków. Mogą one też pośrednio
zmusić inwestora do budowania filii produkcyjnych w każdym
z krajów po podziale (np. w celu uzyskania zamówień rządowych,
dotacji czy skorzystania z zachęt inwestycyjnych). To implikuje, iż
głównie duże przedsiębiorstwa będą w stanie aktywnie działać rów-
nolegle na wszystkich nowo powstałych rynkach. Mniejsze przedsię-
biorstwa będą konsolidowały swoje operacje na najbardziej atrakcyj-
nym z nich.
Procesy dezintegracji nie mają w krótkim i średnim okresie
znacznego wpływu na kształtowanie się bezpośrednich inwestycji
zagranicznych, dla których bliskość rynku zbytu jest kluczowym
czynnikiem konkurencyjności, w których koszty transportu mająznacz-
ny udział w jednostkowym koszcie produktu przy równoczesnej
niskiej marży operacyjnej. Chodzi np. o takie branże, jak budownic-
two czy produkcja żywności.
W przypadku istnienia różnic pomiędzy krajami w ramach ugru-
powania integracyjnego (np. wielkość rynku, kwalifikacje siły robo-
czej) można spodziewać się zróżnicowanej dynamiki napływu ZIB
zarówno pod względem ilości, jak i struktury. Stopień zróżnicowania
ZIB będzie wypadkową stopnia zróżnicowania przewag lokalizacyj-
nych. Rynki mniej atrakcyjne będą obsługiwane przez niższe formy
międzynarodowej współpracy produkcyjnej (np. licencje) lub handel
zagraniczny.
Dezintegracja może również wpływać na procesy transferu
technologii oraz międzynarodowej współpracy produkcyjnej.
W wyniku pojawienia się ograniczeń w przepływie czynników pro-
dukcji, które sąjednym z podstawowych nośników transferu techno-
logii - chodzi m.in. o przepływ wyspecjalizowanej siły roboczej,
know-how itp. Dezintegracja może doprowadzić do zaniku systemu
badań naukowych finansowanych ze wspólnego budżetu unii. Z kolei
powstaje również możliwość bardziej samodzielnego kreowania po-
lityki badawczo-rozwojowej, a co za tym idzie - alokowania środków
zgodnie z celami gospodarczymi i aktualnymi potrzebami danego
kraju oraz pojawienia się oszczędności wynikających z braku składek
do wspólnego unijnego budżetu B+R.
Wielkość rynku ma wpływ na osiąganie korzyści skali, wielkość
firm na nim operujących, nasilenie konkurencji itp. i jest jednym
z najważniejszych czynników decydujących o podjęciu ZIB. Dla
przykładu przejście z unii pełnej do strefy wolnego handlu może być
rozumiane przez inwestorów jako fizyczne zmniejszenie wielkości
rynku (oddzielnie А і В < A+B).
Spadek atrakcyjności rynku jako miejsca lokalizacji może pro-
wadzić do zmniejszenia zakresu i stopnia zaangażowania - interna-
lizacji wewnętrznych przewag przedsiębiorstwa. Im przewagi te są
wyższe, a czynniki lokalizacyjne bardziej atrakcyjne, tym dążenie do
pełnej zawłaszczalności staje się większe.
Bibliografia
J. Agarwal, U. Hiemenz, Nunnenkamp P., European Integration:
A threat to Foreign Investment in Developing Countries?, Kiel Discussion
Papers - Institut fur Weltwirschaft Kiel, 1995.
A. Alesina, Economic Integration and Political Disintegration, Cam-
bridge, Mass., National Bureau of Economic Research, 1997.
L. Balcerowicz, J. Maciejewicz, Międzynarodowy przepływ wiedzy
technicznej, [w:] L. Balcerowicz (red.) Międzynarodowe przepływy
gospodarcze, PWN, Warszawa 1987.
R. Baldwin, R. Forslid, J. Haaland, Investment Creation and Invest-
ment Diversion: Simulation Analysis of Single Market Programme, Na-
tional Bureau of Economic Research, WP 5364, Massachusetts 1995.
J. Borowiec, K. Wilk, Teoria i praktyka europejskiej integracji
europejskiej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław
1993.
P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekono-
miczne, PWE, Warszawa 1998.
G. De Meril, M. Maurel, Breaking up a Customs Union. The Case of
the Austro Hungarian Empire in 1919, „Weltwirschaftliches Archiv” 130/
1994, Institut fur Wleltwirschaft Kiel.
M. Geldner, Przyczynek do teorii zagranicznych inwestycji
bezpośrednich, SGPiS monografie i opracowania nr 192,1986.
R. Gurbiel, Dezintegracja a zagraniczne inwestycje bezpośrednie
i transfer technologii. Przykład podziału Czechosłowacji, Semper, Warszawa
2001.
R. Gurbiel, Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w rozwoju
gospodarczym Korei Południowej, [w:] K. Starzyk (red.), Zagraniczne
inwestycje bez-pośrednie w wybranych gospodarkach Azji Pacyfiku, Sem-
per, Warszawa 2001.
G. Hunya, Integration of CEEC Manufacturing into European Cor-
porate Structures via Direct Investment, WIIW, Reprint Series 245/1998.
Interrelationship between Investment Flows and Technology Trans-
fer, UN 1992.
I. Kasprzyk, Procesy integracyjne oraz dezintegracyjne we współ-
czesnej Europie, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, 1995.
C. Kowalczyk, Integration in Goods and Factors, „Regional Science
and Urban Economics”, 23/1993, North Holland Elsevier.
J. Kundera, Liberalizacja obrotów gospodarczych w strefach wolnego
handlu, Uniwersytet Wrocławski 1996.
S. Ładyka, Z teorii integracji gospodarczej: teoretyczne aspekty
korzyści z międzynarodowej regionalnej integracji gospodarczej, Szkoła
Główna Handlowa, Warszawa 2001.
M. Maurel, The Cost of Disintegration of The Ex Austro-Hungarian
Empire in Interwar Period, doc. 95-25, Delta, Paris 1995.
W. Molle, Ekonomika integracji europejskiej: teoria, praktyka,
polityka-, Fundacja Solidmość, Gdańsk 1995.
L. T. Orłowski, Disintegration of Ruble Zone, Inst, tur Weltwirtschaft
an der Univ. Kiel., Kiel 1993.
W. Orłowski, Droga do Europy — makroekonomia wstępowania do
Unii Europejskiej, GUS, 1996.
L. Rivera-Batiz, D. Xie, Integration among unequals,„Regional Sci-
ence and Urban Economics”, North Holland-Elsevier, 3/1993.
D. Salvatore, International Economics, Prentice Hall 1995.
T. Sporek, Dylematy międzynarodowej integracji gospodarczej, AE
im. Oskara Langego we Wrocławiu, Katowice 1995.
A. Stępniak, Integracja regionalna i transfer kapitału, Uniw. Gdański,
Gdańsk 1996.
Streszczenie
Zjawiskiem zmierzającym w odwrotnym kierunku aniżeli procesy inte-
gracyjne są procesy dezintegracyjne, polegające na przechodzeniu od wyż-
szych do niższych form integracji lub prowadzące do całkowitego rozpadu
tego typu powiązań.
Dezintegracja jest realnym zjawiskiem ekonomicznym. Jako przykłady
dezintegracji można wymienić m.in. rozpad monarchii austro-węgierskiej,
Związku Radzieckiego, Jugosławii czy Czechosłowacji. Do pewnego stop-
nia można tu też zaliczyć rozwiązanie RWPG oraz przekształcenia CEFTA
w wyniku akcesji członków tego ugrupowania do UE.
W referacie przedstawiono próbę analizy teoretycznej wpływu dezin-
tegracji na gospodarkę w dwóch podstawowych ujęciach - wpływu dezin-
tegracji na handel zagraniczny (dezintegracja unii celnej) oraz wpływu dez-
integracji na przepływy czynników produkcji (dezintegracja wspólnego ryn-
ku).
Summary
Opposite processes to integration is disintegration, which may be
understood as process of moving from more to less advanced forms of
integration. Disintegration - in its extreme form may also lead to the total
decomposition of existing relationships.
Disintegration is a real economic issue as it is influencing world eco-
nomy. The examples of disintegration include - disintegration of Austrian-
Hungarian Empire, Soviet Union, Yugoslavia or Czechoslovakia. As a some
kind of disintegration may be characterised process of decomposition of
CMEA and transformation of CEFTA once its members access EU.
The paper concentrates on theoretical analysis of disintegration
processes and their impact on the economy, in particular foreign trade
(disintegration of customs union) and production factors flows (disinte-
gration of common market).
Polityka regionalna w aspekcie globalizacji
Procesy zachodzące w świecie cechuje nietypowa dynamika
i zakres zmian. Pojęcie globalizacji jest różnie interpretowane, często
używane w życiu codziennym. Wszyscy mówią o globalizacji, choć
niewielu precyzyjnie ją definiuje, przez co zauważa się wiele interpre-
tacji tego pojęcia. Według słownikowej terminologii globalizacja to
trend zacieśnienia się powiązań społecznych, ekonomicznych, ekolo-
gicznych i innych w skali światowej. W zarządzaniu przedsiębior-
stwem, w programowaniu rozwoju regionalnego globalizacja oznacza
potrzebę uwzględnienia w strategii działania szeroko rozumianych
uwarunkowań zewnętrznych o wymiarze światowym. Zasadniczym
nośnikiem globalizacji jest przyśpieszenie przepływu informacji.1
W obecnym czasie, gdy przyjrzymy się od środka, np. społecz-
nym przyczynom i następstwom tego zjawiska, staje się oczywiste,
że skutki procesu globalizacji nie wykazują zakładanej od początku
jednorodności. Okazuje się, że globalizacja w równym stopniu zarów-
no dzieli, jak i jednoczy zwolenników oraz przeciwników. Kiedy
biznes, finanse i handel nabierają wymiaru światowego, a przepływ
informacji odbywa się na skalę ogólnoświatową, zaczyna działać
proces lokalizacji, który zmierza do precyzyjnego zdefiniowania prze-
strzeni i osadzenia jej w konkretnym miejscu. Pomiędzy globalizacją
a regionalizacją dochodzi do zdecydowanego zróżnicowania warun-
ków życia całych populacji. To, co jedni uważająza globalizację, dla
innych oznaczać będzie lokalizację. Chcąc nie chcąc jesteśmy
w nieustannym ruchu, ponieważ w świecie, w którym cały czas
1 M. Kozak, A. Pyszkowski, R. Szewczyk, Słownik Rozwoju Regionalne-
go, Polska Agencja Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2000.
zachodzą zmiany, bezruch jest nierealny. Nowa rzeczywistość, w któ-
rej postępujący proces globalizacji powoduje, iż następuje podział na
zwolenników globalizacji oraz jednocześnie zwolenników wspierania
swej lokalności, w świecie, w którym globaliści nadają ton i ustalają
reguły, nie jest położeniem dobrym.2 Globalizacja jest bardzo szero-
kim i złożonym procesem toczącym się tak w sferze ekonomicznej,
jak i społecznej. Jest to fundament zmian dokonujących się obecnie
na świecie, które wpływają na rozwój i przyszłość świata.3
Perspektywa wejścia Polski do Unii Europejskiej stworzy szan-
sę rozwoju gospodarczego, ale także wymaga w najbliższej przyszło-
ści wyrównania dysproporcji w poziomie rozwoju regionów kraju.4
Należy się zastanowić, co jest nazywane regionem i polityką regio-
nalną. Region to podporządkowana bezpośrednio szczeblowi central-
nemu jednostka terytorialna, posiadająca reprezentację polityczną.
W Polsce po reformie terytorialnej kraju, 16 województw rządowo-
-samorządowych spełnia kryteria Zgromadzenia Regionów Europy.5
W perspektywie czasu można uznać, że w pełni wykształcony region
powinien posiadać:
- wspólnotę interesów gospodarczych,
- reprezentację polityczną pochodzącą z wyboru,
- więź społeczną opartą na poczuciu wspólnej tożsamości,
- bezpośrednie podporządkowanie szczeblowi centralnemu.
Polityka regionalna jest rozumiana jako świadoma i celowa
działalność organów władzy publicznej zmierzającej do rozwoju re-
gionalnego, która ma na celu optymalne wykorzystanie zasobów
regionalnych dla trwałego wzrostu gospodarczego i podnoszenia ich
konkurencyjności.6
2 Por. Z. Bauman, Globalizacja, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warsza-
wa 2000.
3 Por. A. Żorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodo-
wych i w gospodarce światowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
4 Por. E. Jakubowski, Polityka Regionalna Unii Europejskiej, Ziemia Kłodz-
ka nr 131-132, 2001, s. 41
5 M. Kozak, A. Pyszkowski op. cit.
6 Ibidem.
Zapoczątkowanie takiego procesu i przygotowanie gruntu przed
przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej jest dużym wyzwaniem
dla rządu oraz wszystkich organów administracyjnych, samorządo-
wych uczestniczących w tworzeniu polityki strukturalnej. Przemiany,
jakie zachodzą na drodze ekonomicznej, gospodarczej, kulturowej
i społecznej oraz zapoczątkowana transformacja systemowa w Pol-
sce, pokazują wzrost znaczenia takich pojęć jak region, regionalizacja
i zarazem polityka regionalna, oraz globalizacja.
W Polsce w ostatnim czasie, wzrosło znaczenie oraz zaintereso-
wanie problematyką regionu i regionalizacji. Regionalizacja stała się
jednym z ważniejszych problemów politycznych i jest wykorzystywana
jako hasło wyborcze. Upowszechniła się także po wprowadzeniu
reformy systemu politycznego, społecznego i gospodarczego kraju.
Wzrost zainteresowania problematyką regionalizacji spowodo-
wany jest dwoma odmiennymi tendencjami, takimi jak:
- rosnąca integracja i likwidowanie barier międzypaństwowych,
- wzrost dążeń separatystycznych i nacjonalizmu oraz odręb-
ności etniczno-kulturowych.
W takich przypadkach przyczynia się to do zwiększania roli
społeczności regionalnych i lokalnych oraz ich samorządności. Pomi-
mo osiągnięcia znacznego postępu w przepływie kapitałów i ekspan-
sji wolnego handlu, zakres faktycznej globalizacji i rzeczywistej inte-
gracji różnych, wciąż istniejących lokalnych, narodowych i regional-
nych rynków w jeden światowy organizm pozostaje znikomy. Zacho-
dzące zmiany, które wszyscy obserwują, to przede wszystkim coraz
bardziej intensywne procesy integracji regionalnych. Rynki integrują
się najpierw między bliskimi sąsiadami, ze względu na bliskość źródeł
zaopatrzenia i zbytu oraz niższe koszty magazynowania i transportu,
ze względu na podobieństwa kulturowe, tradycję, język. Jeśli takie
procesy nie zachodzą, może być to spowodowane najczęściej barie-
rami politycznymi.
Różne są integracje i różne koszty oraz korzyści płynące dla
społeczeństwa w poszczególnych krajach, jak i pomiędzy nimi. In-
tegracja pełna i nieprowadząca do dalszego społecznego zróżnico-
wania wymaga zrównania poziomów rozwoju oraz ujednolicenia
rozwiązań instytucjonalnych. Przy integracji nie są ważne poziomy
rozwoju w momencie startu, ale ważne jest, aby uruchomić procesy
niwelujące różnice - zbliżające regiony, co powoduje szybszy postęp
na terenach mniej zaawansowanych w rozwoju.
Globalizacja pojmowana jako kształtowanie się światowego
systemu kapitalistycznego, który obejmuje wszystkie regiony i kraje,
to rozwój regionalizacji i regionalizmu. Takie pojmowanie pojęcia nie
stoi w sprzeczności z regionalizmem. Wszystkie organizacje świato-
we oraz regionalne działające na danych rynkach w jakimś stopniu
przyczyniają się do rozprzestrzeniania się globalizacji. Można uznać,
że współczesny regionalizm jest swoistym wehikułem promującym
globalizację, a nie barierą na drodze jej rozwoju.7 Aby wszystkie te
procesy były ze sobą powiązane przez dłuższy czas, konieczny jest
dalszy postęp globalizacji, czyli regionalizacji na skalę światową.
Integracja rynków światowych nie stoi na przeszkodzie coraz
bardziej intensywnemu procesowi regionalizacji, co pobudza procesy
integracyjne i na siebie oddziałuje. Najbardziej jest to wyraźne
w procesach konkurencji, zbliżania się, przenikania oraz postępowa-
nia integracyjnego największych rynków gospodarczych i tym sa-
mym ich najbliższych handlowych, finansowych i inwestycyjnych
partnerów - Unia Europejska, NAFTA i Japonia. Najszybciej
w wyżej wymienionych ugrupowaniach gospodarczych rosną ich
wewnętrzne obroty oraz z sąsiadami, z którymi utrzymują stosunki
ekonomiczne, jak np.: UE z krajami Europy Wschodniej.8
Drugą stroną globalizacji jest zacieśnienie się powiązań ekono-
micznych powodujących, że podmioty gospodarcze stają się bardziej
wrażliwe i podatne na przejawy kryzysów gospodarczych, rozprze-
strzeniających się z jednych regionów świata do innych. Takim przy-
kładem może być tu rynek finansowy w Azji w latach 1997-1998.9
7 Por. G. W. Kołodko, Materiały pokonferencyjne. Globalizacja a transfor-
macja, Warszawa 2001, s. 10-12.
8 Por. ibidem, s. 14-16.
9 Por. M. Pietraś, Istota i zakres procesów globalizacji, „Sprawy międzyna-
rodowe” 1V-VI 2002, nr 2, s. 19-20.
Nawiązując do polityki regionalnej Unii Europejskiej, która jest
też nazywana regionalną polityką strukturalną, ważnym celem tej
polityki jest zwiększenie spójności ekonomicznej i społecznej w Unii.
Pomagając słabiej rozwiniętym regionom i sektorom gospodarek
państw członkowskich, dąży się do zmniejszenia różnic w poziomie
rozwoju i w poziomie życia w regionach UE. Polityka strukturalna
realizowana jest przez UE wspólnie z rządami państw członkow-
skich, które uczestniczą w jej finansowaniu.
W skład Unii wchodzą regiony dobrze rozwinięte, takie jak
południowa Anglia, okolice Paryża czy Holandia oraz te, których
poziom rozwoju znacznie odbiega od „średniej europejskiej”. Są nimi
Grecja, Irlandia, Portugalia, Północna Finlandia i Południowa Italia.
W szczególności polityka strukturalna ma pomóc władzom central-
nym i regionalnym słabiej rozwiniętych regionów w rozwiązaniu ich
najważniejszych problemów gospodarczych.
Podstawowymi instrumentami polityki regionalnej są fundusze
strukturalne i Fundusz Spójności (Kohezji). Fundusze Strukturalne
pogrupowane są wokół celów polityki strukturalnej i działają według
odrębnych zasad. Z ich budżetu przeznacza się na finansowanie
programów krajowych około 95% oraz 5% na inicjatywy wspólno-
towe. Budżet Funduszy na lata 2000-2006 wynosi 195 mld euro (w
latach 1994-1999 wynosił 154,4 mld euro).10
Cele polityki strukturalnej w latach 2000-2006:
CEL 1 - obejmuje on regiony zapóźnione w rozwoju;
- Podstawowym kryterium jest dochód PKB na mieszkańca
poniżej 75%; dodatkowo zostaną tym celem objęte tereny słabo
zaludnione (poniżej 8 mieszkańców najeden km kwadratowy) oraz
obszary ultra peryferyjne (najbardziej oddalone).
- Niemal 70% wszystkich środków funduszy strukturalnych
jest przeznaczane na działania w ramach tego celu.
- Regiony objęte celem 1 nie mogą być objęte żadnym innym
celem.
10 Centrum Integracji Europejskiej UKIE, http://wwwl.ukie.gov.p1/uk.nsf/0/
B55ACAB200786285C1256C380034190D/$File/21 -02-01 .pdf
CEL 2 - w jego ramach prowadzone są działania prowadzące
do odbudowy terenów silnie uzależnionych od upadających gałęzi
gospodarki;
- Na realizację tego celu przeznaczonych jest 11 % wszystkich
środków funduszy strukturalnych.
CEL 3 - w jego ramach udzielana pomoc ma służyć moderni-
zacji rynku pracy poprzez szkolenia zawodowe, lokalne inicjatywy
w zakresie zatrudnienia oraz poprawę dostępu do miejsc pracy;
- Na realizację tego celu przeznaczonych jest 12% wszystkich
środków funduszy strukturalnych.11
35 ťí
І :
30 K
i
20 Y
I
15 І"
i
i
10 f
j
I
5-K
i
I
0 us
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
■ Fundusze strukturalne ■ Fundusz spójności QNowe państwa członkowskie □ Pomoc przedwstąpieniowa
Unia Europejska na politykę regionalną przeznacza ogromne
środki w celu zniwelowania różnic a tym samym podniesienia kon-
kurencyjności regionów.
" Centrum Integracji Europejskiej UKIE, http://wwwl.ukie.gov.p1/uk.nsf/0/
417B882071920DA7C1256C3800341950/$File/21-01-01 .pdf
Przewidywane wydatki na cele strukturalne w latach 2000-2006, min euro
Cel 1999 2000 2001 2002 2003
Rok
Fundusze 32,73 29,43 28,84 28,25 27,67
strukturalne
Fundusz spójności 3,00 2,61 2,61 2,61 2,61
Nowe państwa 0,00 0,00 3,75 5,83
członkowskie
Pomoc przed- 1,04 1,04 1,04 1,04
wstąpieniowa
2004 2005 2006 2000-2006
Fundusze 27,08 27,08 26,66 195,00
strukturalne
Fundusz spójności 2,51 2,51 2,51 18,00
Nowe państwa 7,92 10,00 12,08 39,58
członkowskie
Pomoc przed- 1,04 1,04 1,04 7,28
wstąpieniowa
Źródło: Piotr Jasiński, Europa jako szansa: polityka regionalna UE i jej
instrumenty a władze lokalne i regionalne, “Samorząd terytorialny a UE”
nr 5,2000, s. 47.
Środki wydawane przez UE na zmniejszenie różnic pomiędzy
regionami są ogromne, ale widać, że część z nich jest przeznaczana
i sukcesywnie zwiększana na przyjęcie nowych państw członkow-
skich do wspólnoty krajów UE. Przyglądając się np. wielkości handlu
wewnątrzregionalnego i jego dynamice wzrostu w porównaniu
z rozwojem handlu światowego zauważa się, że najbardziej rozwinię-
ty handel wewnątrzregionalny występował w Europie (lata 80.
i 90.). Odsetek światowej produkcji podlegającej wymianie handlo-
wej w 2000 roku wynosił do 23 %. Światowa Organizacja Handlowa
przewiduje, że w miarę liberalizacji handlu światowego odsetek ten
może osiągnąć 50% w 2020 roku.12
Wyzwania, jakie niesie ze sobą globalizacja są poważniejsze od
tych, które powoduje regionalizacja współpracy gospodarczej. Re-
gionalizacja współpracy gospodarczej jest tendencją w dużym stop-
niu wymuszoną i zdominowaną przez współczesną globalizację oraz
stanowi stosunkowo wygodną formę przystosowania się wielu kra-
jów i społeczeństw do warunków życia w erze globalizacji. Izolowa-
nie się państw od wydarzeń, jakie zachodzą na rynku globalnym,
powoduje niekorzystną sytuację, która może prowadzić do pogłębia-
nia się zacofania gospodarczego tych państw. W dzisiejszym czasie
najlepszym sposobem rozwiązywania problemów lokalnych i utrzy-
manie kontroli nad gospodarką krajową nie jest izolowanie, lecz
działanie w skali globalnej, co powoduje zwiększanie konkurencyjno-
ści i postęp danego kraju.13
12 Por. J. Pretty, O rozwoju gospodarki lokalnej, Warszawa 2000, s. 11.
13 Por. A. Gwiazda, Globalizacja i regionalizacja gospodarki światowej,
Toruń 1998, s. 83-84, 160-161.
Spółka europejska
jako czynnik integracji gospodarczej
Powstanie unii celnej i wspólnego rynku stanowiło już cel Eu-
ropejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Już w 1969 roku zniesione
zostały cła i ograniczenia ilościowe w wymianie towarowej pomię-
dzy państwami członkowskimi. Nie spełniły się jednak nadzieje tych,
którzy oczekiwali powstania otwartego rynku, pozbawionego kontroli
celnych. Cła zostały zastąpione innymi przeszkodami wymiany to-
warowej, skomplikowanymi procedurami i kolejkami na granicach.
Spowodowały je: pobór podatku VAT, dopłata graniczna do produk-
tów rolnych, kontrole weterynaryjne oraz drobiazgowe zbieranie
danych statystycznych. Można sądzić, że te doświadczenia spowo-
dowały pogłębienie integracji gospodarczej w ówczesnej Wspólnocie
Europejskiej. Był to niewątpliwie impuls dla zniesienia istniejących
jeszcze barier w handlu pomiędzy państwami członkowskimi Wspól-
noty oraz do stworzenia jednolitego obszaru gospodarczego ze wspól-
nymi granicami zewnętrznymi i otwartymi granicami wewnętrznymi.
Jednolity Akt Europejski obowiązujący od 1 stycznia 1993 roku
zlikwidował wszelkie ograniczenia między państwami Unii Europej-
skiej.1 W szczególności zmiany procedur procesu stanowienia prawa
przyspieszyły podejmowanie decyzji:
• pierwsza dotyczyła podejmowania decyzji na mocy większo-
ści oddanych głosów w Radzie Ministrów,2 co umożliwiło przyspie-
szenie decyzji z dziesięciu, a nawet dwudziestu lat do jednego,
najwyżej dwóch lat;
' J. Kaczmarek, Unia Europejska. Rozwój i zagrożenia, ALTA 2, Wrocław
2001, s. 172.
2 Poprzednio obowiązywała zasada jednomyślności w podejmowaniu decy-
zji.
• druga dotyczyła współudziału Parlamentu Europejskiego
w procesie tworzenia prawa.
Konstrukcja zjednoczonej Europy opiera się na podstawowych
zasadach, takich jak trwały pokój, jedność, równość, wolność, bez-
pieczeństwo i solidarność. Unia Europejska zbudowana jest na po-
szanowaniu wolności, demokracji i praworządności. Wiele porozu-
mień międzynarodowych, wśród których wyjątkowe znaczenie ma
Europejska Konwencja Ochrony Praw Człowieka i Podstawowych
Wolności, ma fundamentalne znaczenie dla dzisiejszego rozumienia
zjednoczonej Europy.
Zgodnie z postanowieniami Traktatu o Wspólnotach Europej-
skich, podstawowym pojęciem dla warunków gospodarowania jest
pojecie rynku wewnętrznego, obejmującego obszar bez granic we-
wnętrznych, na którym zostaje zapewniony swobodny przepływ to-
warów, osób, usług i kapitałów.3
Przedsiębiorczość, będąca podstawą rozwoju społecznego
i gospodarczego, jest rozumiana jako cecha osobowościowa i sposób
zachowania osoby przedsiębiorczej, specjalizującej się w podejmo-
waniu rozstrzygających decyzji dotyczących lokalizacji, formy i uży-
cia towarów, surowców lub organizacji i biorącej za nie odpowie-
dzialność,4 a także jako pogoń za okazjami bez uwzględnienia ogra-
niczeń stwarzanych przez aktualnie kontrolowane zasoby.5
Przedsiębiorczość określana też bywa jako proces kreowania
czegoś odmiennego z uwagi na jego wartość, w którego ramach
poświęca się konieczny do realizacji tego celu czas i wysiłek, zakła-
dając towarzyszące mu finansowe, psychiczne i społeczne ryzyko
i oczekując uzyskania nagrody finansowej i osobistej satysfakcji.6
3 J. Boczewski, M. Groń, Warunki zakładania i prowadzenia działalności
gospodarczej tv> krajach Unii Europejskiej, PARP, Rzeszów 2001, s. 6 i nast.
4 R. F. Herbert, A. N. Link, The Enterpreneur: Mainstream Views and
Radical Critiques, 2nd ed., Praeger Publishers, New York 1988, s. 155.
5 H. H. Stevenson, M. J. Roberts, H. 1. Grousbeck, New Business Ventures
and the Enterpreneur, IRWIN, 1994, s. 5.
6 R. D. Hisrich, M. P. Peters, Entrepreneurship. Starting, Developing and
Managing a New Enterprise, 2nd ed., IRWING, Boston 1992, s. 10.
Przedsiębiorczość jest więc formą aktywności człowieka zmie-
rzającą do oceny szans, podjęcia decyzji i realizacji w fazach roz-
poczęcia, prowadzenia i uzyskania korzystnych efektów przedsięwzięć
gospodarczych. Czynnościąkonstytuującą, kreującą nowego przedsię-
biorcę jest utworzenie organizacji prowadzącej działalność zarobkową.
W ujęciu Unii Europejskiej prowadzenie działalności gospodar-
czej oznacza podjęcie i prowadzenie samodzielnej działalności zarob-
kowej przez obywatela jednego z państw członkowskich na teryto-
rium każdego z pozostałych państw - członków Unii Europejskiej,
a także do prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby fi-
zyczne i osoby prawne. Wyróżnia się:
• działalność pierwotną,
• działalność wtórną, polegającą na założeniu przedstawiciel-
stwa lub oddziału przedsiębiorcy już istniejącego na terytorium inne-
go państwa członkowskiego.
Z prawem do swobodnego prowadzenia działalności gospodar-
czej w krajach Unii Europejskiej wiąże się zakaz dyskryminacji
obywateli państw członkowskich, czyli obywatele Unii Europejskiej
nie mogą być pozbawieni:
• prawa do zawierania umów o dzieło, najmu, dzierżawy
i innych umów,
• prawa do składania ofert i uczestnictwa w zamówieniach
publicznych,
• prawa do uzyskiwania koncesji i zezwoleń,
• prawa do nabywania, korzystania i dysponowania prawami
oraz majątkiem ruchomym i nieruchomym.
Dla tak zdefiniowanej swobody państwa członkowskie zobo-
wiązały się do stopniowego uchylania ograniczeń w możliwościach
uruchomiania i prowadzenia działalności gospodarczej przez obywa-
teli jednego z państw na terytorium innego państwa7, zwracając
w szczególności uwagę na:
7 A. Żuk-Iwanowska, M. Sikorska, Warunki prowadzenia działalności go-
spodarczej przez MSP w Polsce i krajach Unii Europejskiej, PARP, Warszawa
2002, s. 136.
• zapewnienie współpracy między właściwymi organami admi-
nistracji państw członkowskich w celu uzyskiwania bieżących infor-
macji o sytuacji w poszczególnych dziedzinach działalności,
• uchylanie procedur i praktyk administracyjnych wynikających
z przepisów prawa wewnętrznego lub wcześniej zawartych umów
między państwami członkowskimi, których utrzymanie w mocy sta-
nowiłoby przeszkodę w swobodnym podejmowaniu działalności,
• umożliwienie nabycia i korzystania z własności gruntu na
terytorium któregokolwiek z państw członkowskich, jeżeli nie prowa-
dzi to do naruszenia zasad związanych z gospodarką rolną,
• doprowadzenie do stopniowego uchylenia wszelkich przepi-
sów ograniczających swobodę prowadzenia działalności we wszyst-
kich dziedzinach dotyczących warunków tworzenia agencji, oddzia-
łów i filii na terytorium państwa członkowskiego,
• zapewnienia, że warunki prowadzenia działalności nie będą
naruszone przez pomoc świadczoną przez rządy państw członkow-
skich.
Przepisy te nie sprzeciwiają się stosowaniu przepisów praw-
nych i administracyjnych przewidujących szczególną regulację
w stosunku do cudzoziemców ze względów porządku, bezpieczeń-
stwa lub zdrowia publicznego.
Prawne ramy prowadzenia działalności gospodarczej służą
w Unii Europejskiej zbudowaniu wspólnej platformy umożliwiającej
funkcjonowanie firm narodowych w warunkach Jednolitego Rynku.8
Zgodnie z prawem polskim działalność gospodarczą zawodowo
i we własnym imieniu, w sposób zorganizowany i ciągły podejmuje
i prowadzi przedsiębiorca.9 Jest nim osoba fizyczna, osoba prawna
lub spółka prawa handlowego, która nie ma osobowości prawnej.
W niektórych sytuacjach przepisy prawa rozszerzają pojęcie
przedsiębiorcy poza zakres definicji zawartej w prawie działalności
gospodarczej. Na przykład dla potrzeb kontroli koncentracji prowa-
8 Ibidem, s. 135.
9 Ustawa z dnia 19 listopada 1999 r. Prawo działalności gospodarczej (Dz.
U. nr 101, poz. 1178 ze zm.), art. 2.
dzącej do antykonkurencyjnej zmiany układu sił na danym rynku,
przepisy ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów objęły poję-
ciem „przedsiębiorca” również osoby fizyczne nieprowadzące dzia-
łalności gospodarczej, jeżeli sprawują kontrolę nad innym przedsię-
biorcą lub przysługuje im co najmniej 25% głosów w organach
innego przedsiębiorcy.
Przedsiębiorca rozpoczyna działalność z chwilą wpisu do reje-
stru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego.10 Krajowy
Rejestr Sądowy prowadzony jest przez Wydziały Gospodarcze 20
wyznaczonych sądów rejonowych, głównie mających siedzibę
w miastach wojewódzkich." Wniosek o wpis wraz z załącznikami
składa się na urzędowych formularzach. Należy podać dane identy-
fikacyjne oraz przedmiot działalności12 i poświadczone wzory podpi-
sów osób uprawnionych do reprezentowania przedsiębiorcy, a także
uiścić opłatę sądową.13
Drugim rejestrem, do którego wpis mają obowiązek uzyskać
osoby prawne, jednostki organizacyjne, które nie mają osobowości
prawnej oraz osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą,
jest rejestr podmiotów gospodarki narodowej REGON prowadzony
przez Główny Urząd Statystyczny14.
10 Do końca 2000 r. za równoważną wpisowi do Krajowego Rejestru Sądo-
wego była koncesja, zezwolenie, a także wpis przedsiębiorstw państwowych,
uczelni wyższych itp. do rejestrów przewidzianych przepisami właściwych ustaw,
natomiast do końca 2003 r. - wpis osoby fizycznej do ewidencji działalności
gospodarczej prowadzonej przez wójta lub burmistrza.
" Białystok, Bielsko-Biała, Bydgoszcz, Gdynia, Gliwice, Katowice, Kielce,
Koszalin, Kraków, Lublin, Łódź, Olsztyn, Opole, Poznań, Rzeszów, Szczecin,
Toruń, Warszawa, Wrocław, Zielona Góra.
12 Według Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD), opisującej przedmiot
działalności na poszczególnych poziomach, od najbardziej ogólnego do najbardziej
szczegółowego. Do wpisu wystarczy poziom działu oznaczony kodem dwucy-
frowym.
13 Opłata sądowa od wpisu do rejestru przedsiębiorców wynosi 1000 zł.
14 Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej (Dz. U. nr 88,
poz.439 ze zm.).
Podkreślić należy, że zarówno wpis do Krajowego Rejestru
Sądowego, jak i do rejestru podmiotów gospodarki narodowej (RE-
GON) są jawne i dostępne na indywidualne odpłatne zamówienia.
Każdy też może otrzymać poświadczone odpisy, wyciągi i zaświad-
czenia o danych zawartych w Rejestrze.15
W rejestrach nie mogą znaleźć się przedsiębiorcy o tej samej
nazwie. Nie dotyczy to jednak przedsiębiorców pozostających przej-
ściowo poza Krajowym Rejestrem Sądowym, to znaczy osób fizycz-
nych. Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą pod swoim
nazwiskiem oraz podmioty działające w formie spółki cywilnej nie
identyfikuje firma (nazwa fantazyjna), tylko nazwisko osoby fizycz-
nej.
Obywatele państw obcych, którzy otrzymali zezwolenie na osie-
dlenie się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, korzystają w za-
kresie podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej
w Polsce z takich samych praw, jak przedsiębiorcy polscy. Zrównano
również zasady podejmowania i wykonywania działalności gospo-
darczej dla przedsiębiorców zagranicznych i polskich, z tym że
w przypadku braku wzajemności prawo to ograniczono do spółek
komandytowych i spółek kapitałowych.
Istotą podmiotowego pojęcia przedsiębiorstwa jest wyodrębnie-
nie pewnej masy majątkowej i powiązanie jej z określoną osobą
prawną występującą w obrocie prawnym samodzielnie, będącą pod-
miotem stosunków prawnych. W takiej roli występuje przedsiębior-
stwo państwowe będące samodzielnym, samorządnym i samofinan-
sującym się podmiotem gospodarczym posiadającym osobowość
prawną, gospodarującym wydzielonym mu i nabytym mieniem.16
W znaczeniu funkcjonalnym przedsiębiorstwo jest jednostką
gospodarczą wyodrębnioną pod względem ekonomicznym, organi-
15 Zob. Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej (Dz. U.
nr 88, poz. 439 ze zm.), art. 45, oraz: Ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r.
o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz. U. nr 121, poz. 769 ze zm.), art. 8.
16 Ustawa z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych,
(j.t. z 1991 r. Dz. U. nr 18, poz. 80, ze zm.), art. 1 i 46 ust. 2.
zacyjnym i prawnym.17 Odrębność ekonomiczna przedsiębiorstwa ozna-
cza wydzielenie określonego majątku, pokrywanie wydatków z wła-
snych przychodów, posiadanie w banku odrębnego rachunku rozlicze-
niowego. Odrębność organizacyjna polega na sprawowaniu zarządza-
nia przez kierownictwo według zasad ustalonych w statucie i regulami-
nach przedsiębiorstwa. Odrębność prawna polega na posiadaniu oso-
bowości prawnej, tj. zdolności do czynności prawnych, zawierania umów
i wstępowania w stosunki cywilnoprawne z innymi podmiotami.18
Według tej doktryny przedsiębiorstwo jest tożsame z pojęciem
prawnym przedsiębiorcy oznaczającym prowadzenie określonej ce-
lowej działalności zarobkowej, wykonywanej w sposób zorganizowa-
ny i ciągły, o charakterze zawodowym i w imieniu własnym.19 W tym
znaczeniu do istnienia przedsiębiorstwa niekonieczny jest substrát
materialny i cechy zorganizowania. Przedsiębiorcą bowiem jest tak-
że osoba fizyczna prowadzącą działalność gospodarczą wyłącznie
osobiście, np. jako agent ubezpieczeniowy, korepetytor języków ob-
cych, tłumacz przysięgły, prywatny detektyw, instruktor nauki tańca
itp. Jest jednostką organizacyjnie wyodrębnioną, chociaż brak mu
cech organizacyjnych. Jednak ta tożsamość przedsiębiorcy i przed-
siębiorstwa jest niejednoznaczna: jedno przedsiębiorstwo wyodręb-
nione ekonomicznie i prawnie może być prowadzone przez dwóch
i więcej wspólników spółki cywilnej, z których każdy jest uważany za
odrębnego przedsiębiorcę. Jeden przedsiębiorca może też prowadzić
kilka przedsiębiorstw odrębnych ekonomicznie (prowadzących od-
rębną dokumentację księgową) i organizacyjnie.
Znaczenie przedmiotowe, odnosi się do kwestii, czy przedsię-
biorstwo może być samodzielnym przedmiotem obrotu gospodarcze-
go. Zgodnie z przepisami kodeksu handlowego, przez przedsiębior-
17 Por.: Mala encyklopedia ekonomiczna, PWE Warszawa 1974, s. 658.
18 Por. A. Krajewska, Podstawy teorii przedsiębiorstwa, [w:] Podstawy eko-
nomii, red. naukowa Roman Milewski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2002, s. 163.
19 Zob. Ustawa z dnia 19 listopada 1999 r. Prawo działalności gospodarczej
(Dz. U. nr 101, poz. 1178 ze zm.), art. 2.
stwo rozumie się zorganizowany kompleks majątkowy przeznaczony
do prowadzenia działalności wytwórczej, handlowej lub usługowej,
który obejmuje agregat praw majątkowych, majątkowo-osobistych
(np. firmę) oraz takie wartości ekonomiczne, które mogą być przed-
miotem odrębnego obrotu, a także okoliczności wpływające na war-
tość przedsiębiorstwa, ale takie, które nie są przedmiotem odrębnego
od niego obrotu.20 Aktywa przedsiębiorstwa, które traktowane są
w obrocie tak jak prawa przedmiotowe lub prawem chronione inte-
resy, mogą być przedmiotem samodzielnego obrotu gospodarczego
niezależnie od zbycia przedsiębiorstwa. Natomiast inne wartości
i okoliczności wpływające dodatnio lub ujemnie na wartość rynkową
przedsiębiorstwa nie mogą być przedmiotem obrotu w oderwaniu od
zorganizowanego kompleksu majątkowego. Będą to na przykład
lokalizacja, wiarygodność, reputacja, dostęp do kredytu itp.
W rozumieniu kodeksu cywilnego przedsiębiorstwo jako zespół
składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do reali-
zacji określonych zadań gospodarczych obejmuje wszystko, co wcho-
dzi w skład przedsiębiorstwa, w szczególności21:
• firmę (nazwę), znaki towarowe i inne oznaczenia indywiduali-
zujące przedsiębiorstwo,
• księgi handlowe,
• nieruchomości i ruchomości należące do przedsiębiorstwa,
w tym produkty i materiały,
• patenty, wzory użytkowe i zdobnicze,
• zobowiązania i obciążenia związane z prowadzeniem przedsię-
biorstwa,
• prawa wynikające z najmu i dzierżawy lokali zajmowanych
przez przedsiębiorstwo.22
20 Zob. S. Sołtysiński, Podstawowe konstrukcje prawa spółek handlowych,
[w:] S. Sołtysiński, A. Sząjkowski, J. Szwaja, Kodeks handlowy. Komentarz, t. I,
Warszawa 1994, s. 32, 33 i 38.
21 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. nr 16, poz.
93 ze zm.), art. 55.
22 Ibidem.
W literaturze można spotkać też zasadne określenie, że przed-
siębiorstwo jest to wyodrębniony prawnie i finansowo podmiot go-
spodarczy działający w trzech sferach:
• marketingu, przygotowania i zakupu czynników produkcji,
• organizacji przetwarzania czynników produkcji w wyroby
gotowe lub usługi,
• sprzedaży i serwisowej obsługi klientów.23
Klasyczna, harwardzka definicja przedsiębiorstwa głosi, że
„przedsiębiorstwo istnieje po to, by tworzyć i dostarczać wartości,
które przynoszą zysk i zadowalają nabywcę”.24 Obecnie najczęściej
można spotkać przedsiębiorstwa formułujące swoje cele w katego-
riach tworzenia i dostarczania nowych wartości, rentowności, udzia-
łu w rynku i jakości.
Spośród 3162 tys. zarejestrowanych w Polsce w 2000 r. pod-
miotów gospodarczych aktywność przejawiało 1766 tys. czyli 55,8%
przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwa aktywne to przedsiębiorstwa pro-
wadzące rzeczywiście działalność gospodarczą w odróżnieniu od
nieaktywnych, które zawiesiły lub zaprzestały działalności i nie zgło-
siły tego faktu do Głównego Urzędu Statystycznego (GUS).25
Taka wysoka rozbieżność pomiędzy statystyką firm zarejestro-
wanych i aktywnych wskazuje na brak racjonalnego uzasadnienia
funkcjonowania wielu systemów rejestracji (Krajowego Rejestru
Sądowego, systemu statystycznego REGON, podatkowego NIP,
ubezpieczeniowego ZUS itp.) skoro prawie połowa firm formalnie
istniejących nie prowadzi działalności.
23 I. Durlik, Inżynieria zarządzania. Strategia i projektowanie systemów
produkcyjnych, Agencja Wydawnicza „PLACET” Warszawa 2000, s. 10.
24 J. Machaczka, Podstawy zarządzania, Wydawnictwo Akademii Ekono-
micznej, Kraków 1999, s. 37.
25 Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce
w latach 2000-2001. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2002,
s. 25, przypis 9.
Przedstawione dane wskazują, że już od 1998 roku rozpoczął się
spadek wskaźnika aktywności przedsiębiorstw, przy czym w 2000
roku spadła także liczba bezwzględna przedsiębiorstw aktywnych.
W takich warunkach będzie rozpoczynać byt prawny i faktycz-
ny nowy podmiot - spółka europejska, która ma umożliwić przedsię-
biorcom europejskim połączenie ich potencjałów gospodarczych lub
przeprowadzenie reorganizacji działalności w skali całej Wspólnoty,
przy wykorzystaniu instrumentów, jakie oferuje prawo spółek i pra-
wo rynku kapitałowego. Jest to jedyna forma spółki kapitałowej, dla
której podstawą istnienia jest nie prawo narodowe, lecz rozporządze-
nie Rady Unii, aczkolwiek z licznymi odesłaniami do przepisów
prawa krajowego państwa, w którym będzie statutowa siedziba
spółki.
Spółka kapitałowa (tzn. spółka z ograniczoną odpowiedzialno-
ścią lub spółka akcyjna) z chwilą wpisu do rejestru uzyskuje osobo-
wość prawną, natomiast wcześniej, z chwilą zawarcia umowy (za-
wiązania spółki) powstaje spółka w organizacji, która może we
własnym imieniu nabywać prawa, zaciągać zobowiązania, pozywać
i być pozywana.26 Pod względem organizacyjnym osoby prawne
stanowią jedność elementów majątkowych, ludzkich i struktury orga-
nizacyjnej. Osoba prawna dokonuje czynności prawnych za pomocą
organów, czyli osoby lub kilku osób fizycznych, które zgodnie
z przepisami określającymi ustrój danej osoby prawnej tworzą, urze-
czywistniają i wyjawiają jej wolę. W niektórych przypadkach wystę-
puje wymóg reprezentacji łącznej, polegającej na tym, że do skutecz-
ności czynności prawnej konieczne jest współdziałanie kilku osób.
Organ wchodzi w skład osoby prawnej, jest jej częścią i działa na
podstawie uprawnień wynikających z jej ustroju. Czym innym niż
organ spółki jest pełnomocnik, który jest samodzielnym podmiotem
prawa, a dokonuje czynności prawnych w imieniu i na rzecz osoby
26 Szczegółowe przepisy dotyczące spółek kapitałowych zawiera ustawa
z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych..., op. cit., art. 11-21 oraz
art. 151-633.
prawnej na podstawie pełnomocnictwa. Firma spółki jest nazwą, pod
którą kupiec rejestrowy (tak kiedyś określało się przedsiębiorcę
prowadzącego działalność na podstawie kodeksu handlowego) pro-
wadzi przedsiębiorstwo.27 Podczas organizacji oraz likwidacji firma
spółki zawiera dodatek „w organizacji” lub „w likwidacji”. Za zobo-
wiązania spółki w organizacji odpowiadają spółka i osoby, które
działały w jej imieniu.
Spółka akcyjna28 według prawa polskiego może być zawiązana
przez jedną29 albo więcej osób. Kapitał zakładowy powinien wynosić
co najmniej 500 000 złotych; wartość nominalna akcji nie może być
niższa niż 1 zł. Firma spółki może być obrana dowolnie, powinna
jednak zawierać dodatkowe oznaczenie „spółka akcyjna” lub „S.A.”.
Spółka może wydawać imienne akcje uprzywilejowane. Szcze-
gólne uprawnienia mogą dotyczyć prawa głosu (nie więcej niż dwa
głosy na akcję), prawa do dywidendy (przewyższającej nie więcej niż
0 połowę dywidendę przeznaczoną do wypłaty z akcji nieuprzywile-
jowanych) lub podziału majątku w przypadku likwidacji spółki,
a także osobiste uprawnienia indywidualnie oznaczonemu akcjona-
riuszowi. Każdy akcjonariusz może przeglądać księgę akcyjną
1 żądać odpisu za zwrotem kosztów jego sporządzenia.
Akcjonariusz ma prawo do udziału w zysku wykazanym
w sprawozdaniu finansowym, zbadanym przez biegłego rewidenta,
który został przeznaczony przez walne zgromadzenie do wypłaty
akcjonariuszom. Zysk rozdziela się w stosunku do liczby akcji. Ak-
cjonariuszom nie wolno pobierać odsetek od wniesionych wkładów
jak również od posiadanych akcji.
Zarząd prowadzi sprawy spółki i ją reprezentuje. Zarząd składa
się z jednego albo większej liczby członków powoływanych i odwo-
ływanych przez radę nadzorczą spośród akcjonariuszy lub spoza ich
27 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r.
Kodeks handlowy..., op. cit., art. 26.
28 ang. ioint-stock company.
29 Spółka akcyjna nie może być zawiązana wyłącznie przez jednoosobową
spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością.
grona. Zarząd obowiązany jest prowadzić księgą akcji imiennych
i świadectw tymczasowych (księga akcyjna), do której należy wpi-
sywać nazwisko i imię albo firmę (nazwą) oraz siedzibą i adres
akcjonariusza albo adres do doręczeń, wysokość dokonanych wpłat,
a także, na wniosek osoby uprawnionej, wpis o przeniesieniu akcji na
inną osobę wraz z datą wpisu. Jeżeli zarząd jest wieloosobowy,
wszyscy jego członkowie są obowiązani i uprawnieni do wspólnego
prowadzenia spraw spółki (chyba że statut stanowi inaczej). Prawo
członka zarządu do reprezentowania spółki dotyczy wszystkich czyn-
ności sądowych i pozasądowych, i prawa tego nie można ograniczyć.
Uchwały zarządu zapadają bezwzględną większością głosów,
ale statut spółki może stanowić inaczej (np. że w przypadku równości
głosów decyduje głos prezesa zarządu).
Do składania oświadczeń woli w imieniu spółki wymagane jest
współdziałanie dwóch członków zarządu albo jednego członka za-
rządu łącznie z prokurentem, chyba że statut spółki zawiera inne
postanowienia w tym zakresie.
W umowie między spółką a członkiem zarządu jak również
w sporze z nim spółkę reprezentuje rada nadzorcza albo pełnomocnik
powołany uchwałą walnego zgromadzenia.
Rada nadzorcza składa się co najmniej z trzech członków
powoływanych i odwoływanych przez walne zgromadzenie. Rada
nadzorcza sprawuje stały nadzór nad działalnością spółki, ale nie ma
prawa wydawania zarządowi wiążących poleceń dotyczących pro-
wadzenia spraw spółki. Uchwały rady nadzorczej zapadają bez-
względną większością głosów, chyba że statut stanowi inaczej.
Walne zgromadzenie wspólników zwołuje zarząd w siedzibie
spółki nie później, niż do sześciu miesiący po upływie roku obrachun-
kowego. Uchwały zapadają bezwzględną większością głosów
w głosowaniu jawnym (tajne głosowanie zarządza się przy wyborach
oraz na żądanie choćby jednego akcjonariusza), przy czym akcja daje
prawo do jednego głosu. W szczególności uchwała wspólników jest
niezbędna w sprawach:
• rozpatrzenia i zatwierdzenia sprawozdania zarządu z działalno-
ści spółki i sprawozdania finansowego za ubiegły rok obrotowy,
• udzielenia absolutorium członkom organów spółki,
• zbycia i wydzierżawienia przedsiębiorstwa, jego zorganizowa-
nej części lub nieruchomości.
Akcjonariusze nie odpowiadają za zobowiązania spółki. Czło-
nek zarządu, rady nadzorczej oraz likwidator odpowiada wobec
spółki za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecz-
nym z prawem, chyba że nie ponosi winy. Członkowie zarządu
odpowiadają solidarnie za zaległości podatkowe, jeżeli egzekucja
przeciwko spółce okazała się bezskuteczna, chyba że członek zarzą-
du wykaże, że we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie
upadłości, wszczęto postępowanie układowe, albo że nie było jego
winy bądź wskaże mienie, z którego egzekucja jest możliwa.
Spółka akcyjna kończy działalność poprzez:
• zaistnienie przyczyny przewidzianej w statucie spółki,
• rozwiązanie spółki uchwałą walnego zgromadzenia,
• ogłoszenie upadłości,
• rozwiązanie orzeczeniem sądowym.
Rozwiązanie spółki następuje po przeprowadzeniu likwidacji,
z chwilą wykreślenia spółki z rejestru.
W Unii Europejskiej przygotowywany jest jednolity statut spó-
łek europejskich działających według jednolitego prawa we wszyst-
kich państwach Unii z prawem wyboru na siedzibę spółki tego kraju,
który oferuje najkorzystniejsze warunki podatkowe. Przygotowywa-
ny jednolity statut spółek działających w Unii Europejskiej według
jednolitego prawa we wszystkich państwach Unii przewiduje prawo
wyboru na siedzibę spółki tego kraju, który oferuje najkorzystniejsze
warunki podatkowe. Będzie to miało ogromne konsekwencje dla
organizacji i funkcjonowania europejskiego rynku, gdyż warunki po-
datkowe w poszczególnych państwach są bardzo zróżnicowane.
Aktualnie w Polsce obowiązuje podatek dochodowy od osób fizycz-
nych 19, 30 i 40%, a od osób prawnych 27%, w Czechach - 31%,
gdy w Słowacji od 2004 roku będzie obowiązywać podatek liniowy
od dochodów osób fizycznych i firm w wysokości 19%. Zapowiedź
tak atrakcyjnych warunków już spowodowała zapowiedzi przeno-
szenia siedziby firm z Czech i Polski do Słowacji.30
Istotnymi cechami normatywnymi, odróżniającymi spółkę euro-
pejską od spółki akcyjnej założonej według prawa narodowego, są:
• szczególne sposoby zakładania spółki europejskiej, w które
zaangażowane muszą być podmioty posiadające siedzibę statutową
w różnych państwach członkowskich lub prowadzące działalność
w skali całej Wspólnoty przez spółki zależne lub oddziały,
• możliwość przeniesienia siedziby spółki europejskiej do innego
państwa członkowskiego z zachowaniem jej tożsamości podmioto-
wej, bez potrzeby uprzedniej likwidacji spółki,
• możliwość wyboru przez założycieli dualistycznego (rada nad-
zorcza plus zarząd) lub monistycznego (jeden organ kierujący) spo-
sobu zarządzania spółką,
• szczególna regulacja udziału pracowników w zarządzaniu
spółką.
Spółka europejska jest spółką kapitałową, której podzielony na
akcje kapitał powinien wynosić co najmniej 120 000 euro.
Spółka posiada osobowość prawną i występuje w obrocie pod
własną firmą, która powinna zawierać dodatkowe oznaczenie „So-
cietas Europaea” lub „S.E.”. Siedziba statutowa musi leżeć na tere-
nie Wspólnoty, koniecznie w tym państwie członkowskim, w którym
znajduje się jej główny zarząd.
Powstanie spółki europejskiej będzie możliwe na kilka sposo-
bów przez:
• połączenie co najmniej dwóch spółek akcyjnych, założonych
według prawa państwa członkowskiego, z siedzibą statutową oraz
siedzibą zarządu na terenie Wspólnoty i podlegających prawu co
najmniej dwóch różnych państw członkowskich;
• utworzenie spółki holdingowej w formie spółki europejskiej
z co najmniej dwóch spółek kapitałowych (akcyjnych, z ograniczoną
30 B. Sierszuła, Radykalna reforma na Słowacji, „Rzeczpospolita” 28.05.2003.
odpowiedzialnością) założonych według prawa państwa członkow-
skiego, z siedzibą i zarządem głównym na terenie Wspólnoty, które
alternatywnie:
- podlegają prawu co najmniej dwóch różnych państw człon-
kowskich,
- lub przynajmniej od dwóch lat posiadają spółkę córkę podlega-
jącą prawu innego państwa Unii lub oddział w innym państwie Unii;
• utworzenie wspólnej spółki córki w rozumieniu art. 48 ust. 2
traktatu rzymskiego lub osoby prawa prywatnego, lub publicznego,
które utworzone zostały według prawa państwa członkowskiego,
mają swoją siedzibę statutową i zarząd główny na terenie Wspólnoty
i które alternatywnie:
- podlegają prawu co najmniej dwóch różnych państw człon-
kowskich,
- lub przynajmniej od dwóch lat posiadają spółkę córkę podle-
gającą prawu innego państwa Unii, lub oddział w innym państwie
Unii;
• przekształcenie w spółkę europejską spółki akcyjnej, założo-
nej według prawa jednego z państw członkowskich, z siedzibą sta-
tutową i zarządem głównym na terytorium Wspólnoty, jeżeli przynaj-
mniej od dwóch lat posiada ona spółkę córkę podlegającą prawu
innego państwa członkowskiego;
• utworzenie jednoosobowej spółki córki w formie spółki euro-
pejskiej przez już istniejącą spółkę europejską.
Pracownicy spółek uczestniczących w założeniach spółki euro-
pejskiej mają takie same prawa w podejmowaniu decyzji o losach
przedsiębiorstwa, jakie mieli w spółkach zakładających spółkę euro-
pejską.31 Model uczestnictwa pracowników w zarządzaniu spółką
europejską wypracowywany jest w toku negocjacji pomiędzy zarzą-
dami zakładających podmiotów a specjalnym zespołem negocjacyj-
nym reprezentującym pracowników. Przepisy32 ograniczają czas trwa-
31 ang. Before-and-after principle, zasada przed i po.
32 Postanowienia dotyczące uczestnictwa pracowników w zarządzaniu spółką
europejską oraz dyrektywa nr 2001/86/WE uzupełniająca rozporządzenie Rady
nia negocjacji do 6 miesięcy. W przypadku niepowodzenia negocjacji
stosuje się tzw. reguły modelowe, zawarte w trzyczęściowym za-
łączniku do dyrektywy, który również wymaga włączenia do prawa
narodowego. Gdy pracownicy w żadnym podmiocie zakładającym
nie byli uprawnieni do uczestnictwa w organach nadzorczych lub
administrujących, to w spółce europejskiej przysługuje im tylko pra-
wo do informowania i konsultacji.33
Spółki kapitałowe, do której należy także spółka europejska,
pojawiły się w handlu już w XVII wieku, a w XIX wieku rozpo-
wszechniły się w innych gałęziach gospodarki.34 Istniejące przedsię-
biorstwa przemysłowe lub domy bankowe w celu powiększenia
własnych kapitałów wypuszczały na rynek papiery wartościowe
zwane akcjami, które dawały nabywcom prawo do współwłasności,
partycypowania w dochodach i zarządzie przedsiębiorstwa propor-
cjonalnie do liczby posiadanych akcji. W ten sposób oszczędności
pojedynczych osób, lokowane w akcjach zwiększały podstawy kapi-
tałowe nowoczesnej gospodarki, a dywidenda, zazwyczaj wyższa niż
oprocentowanie wkładu w bankach, stanowiła dochód akcjonariu-
szy.
Rozwojowi spółek kapitałowych i giełdzie powstałej dla obrotu
akcji spółek towarzyszyły od samego początku zjawiska negatywne
- spekulacje. Także współcześnie negatywne zjawiska towarzyszą-
ce spółkom akcyjnym wstrząsają gospodarką. Dlatego w pełni za-
sadne wydają się postulaty monitorowania i analizowania nowego
podmiotu prawno-organizacyjnego - spółki europejskiej w warun-
kach swobodnego przepływu towarów, osób, usług i kapitałów
w granicach europejskiego rynku wewnętrznego.
Ministrów Unii Europejskiej z dnia 8 października 2001 r. nr 2157 o europejskiej
spółce akcyjnej.
33 Por. K. Oplustil, J. Sokołowski, Europejska Spółka Akcyjna: zadanie dla
polskiego ustawodawcy, „Rzeczpospolita”, 21.06.2002.
34 J. Ciepielewski, I. Kostrowicka, Z. Landau, J. Tomaszewski, Dzieje go-
spodarcze świata do roku 1980, PWE, Warszawa 1987, s. 84.
Bibliografia
J. Boczewski, M. Groń, Warunki zakładania i prowadzenia działal-
ności gospodarczej w krajach Unii Europejskiej, PARP, Rzeszów 2001.
J. Ciepielewski, I. Kostrowicka, Z. Landau, J. Tomaszewski, Dzieje
gospodarcze świata do roku 1980, PWE, Warszawa 1987.
Dyrektywa nr 2001/86/WE uzupełniająca rozporządzenie Rady Mini-
strów Unii Europejskiej z dnia 8 października 2001 r. nr 2157 o europejskiej
spółce akcyjnej.
I. Durlik, Inżynieria zarządzania. Strategia i projektowanie systemów
produkcyjnych, Agencja Wydawnicza „PLACET” Warszawa 2000, s. 10.
H. I. Grousbeck, New Business Ventures and the Entrepreneur, IR-
WIN, 1994. IRWING, Boston 1992.
R. F. Herbert, A. N. Link, The Enterpreneur: Mainstream Views and
Radical Critiques, 2nd ed., Praeger Publishers, New York 1988.
R. D. Hisrich, M. P. Peters, Entrepreneurship. Starting, Developing
and Managing a New Enterprise, 2nd ed., J. Kaczmarek, Unia Europejska.
Rozwój i zagrożenia, ALTA 2, Wroclaw 2001.
A. Krajewska, Podstawy teorii przedsiębiorstwa, [w:] Podstawy eko-
nomii, red. naukowa Roman Milewski, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-
szawa 2002.
J. Machaczka, Podstawy zarządzania, Wydawnictwo Akademii Eko-
nomicznej w Krakowie, Kraków 1999.
Mała encyklopedia ekonomiczna, PWE, Warszawa 1974.
K. Oplustil, J. Sokołowski, Europejska Spółka Akcyjna: zadanie dla
polskiego ustawodawcy, „Rzeczpospolita”, 21.06.2002.
Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Pol-
sce w latach 2000-2001, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości,
Warszawa 2002.
Sierszuła B., Radykalna reforma na Słowacji, „Rzeczpospolita”
28.05.2003.
S. Sołtysiński, Podstawowe konstrukcje prawa spółek handlowych,
[w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, J. Szwaja, Kodeks handlowy. Komen-
tarz, 1.1, Warszawa 1994.
H. H. Stevenson, M. J. Roberts, H. I. Grousbeck, New Business Ven-
tures and the Entrepreneur, IRWIN, 1994.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. nr 16, poz.
93 zezm.).
Ustawa z dnia 19 listopada 1999 r. Prawo działalności gospodarczej
(Dz. U. nr 101, poz. 1178 ze zm.).
Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej (Dz. U. nr 88,
poz. 439 ze zm.)
Ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz.
U. nr 121, poz. 769 zezm.), art. 8.
Ustawa z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych,
(j.t. z 1991 r. Dz. U. nr 18,poz. 80,zezm.).
A. Zuk-Iwanowska, M. Sikorska, Warunki prowadzenia działalności
gospodarczej przez MSP w Polsce i krajach Unii Europejskiej, PARP,
Warszawa 2002.
Streszczenie
Omówienie podstawowych zasad Unii Europejskiej i na tym tle anali-
za warunków prowadzenia działalności gospodarczej i szeroko rozumianej
przedsiębiorczości. Analiza form organizacyjno-prawnych, z którymi Polska
przystępuje do zjednoczonej Europy oraz projektu Spółki Europejskiej, jako
podstawowej formy aktywizacji wielkich kapitałów w Unii Europejskiej.
Dotychczasowe prace wskazują, że oferta ta będzie trudno dostępna dla
przedsiębiorców polskich.
Pomoc Unii Europejskiej w ramach programu Phare
Program Phare (Poland-Hungary - Assistance to Restructur-
ing of the Economy, czyli Polska-Węgry - Pomoc w Przebudowie
Gospodarki) został uruchomiony w grudniu 1989 r. przez Wspólnotę
Europejską w celu wspierania transformacji systemowej w Polsce
i na Węgrzech.1 Jednakże w miarę postępowania procesu przemian
systemowych w całej Europie Środkowo-Wschodniej, pomoc Phare
zaczęła obejmować także inne państwa tego regionu.
Program Phare to największe źródło bezzwrotnej pomocy, jaką
otrzymywały i otrzymują nadal kraje Europy Środkowo-Wschodniej.
W latach 1990-1994 budżet jego wyniósł 4,2 mld euro. Na lata
1995-1999 zaplanowane było 6,7 mld euro.2 Natomiast na okres
2000-2006 przeznaczono 1,5 mld euro rocznie.3
1 Komentarz do Układu Europejskiego ustanawiającego stowarzyszenie mię-
dzy Rzeczpospolitą Polską z jednej strony a Wspólnotami Europejskimi i ich
państwami członkowskimi z drugiej strony, sporządzono w Brukseli dnia 16 grud-
nia 199 lr., redakcja naukowa: dr C. Banasiński i dr J. A. Wojciechowski, ARTO
Agencja Wydawniczo-Reklamowa, Warszawa 1994, s.291-292, także Operacja Pha-
re, „Rzeczpospolita” z dnia 19.12.1991, s.4, A. Evans, P. Falk, Prawo integracji
Europejskiej, część druga, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1996, s. 339,
J. Kiss, SO PHARE SO GOOD? (Hungarian experience with the Phare-Program-
me), Institute for World Economics of the Hungarian Academy of Sciences, Buda-
pest 1996, Programme and contract information 1995 Hungary, European Commis-
sion, Brussels 1996.
2 Unia Europejska, Integracja Polski z Unią Europejską, red. H. Szumow-
ska, lKiCHZ Warszawa 1996, s.449, także Strategia przedwstąpieniowa Unii Eu-
ropejskiej dla państw stowarzyszonych Europy Środkowej, Komisja Europejska,
Dyrekcja Generalna ds. Stosunków Zewnętrznych (DG IA), Bruksela 1996.
3 Nota Informacyjna, Nowa Orientacja Programu Phare w ramach pomocy
przedczłonkowskiej, Komisja Europejska, Bruksela 26.03.1997, s. 2, także New
Projektując program Phare, założono wstępnie, że będzie dzia-
łał do końca 1992 r. Następnie przedłużono jego funkcjonowanie
o siedem lat.4 Podobnie, w miarę upływu czasu, ewoluowały założe-
nia programu: w latach 1990-1994 koncentrował się on głównie na
pomocy dla transformacji systemowej i restrukturyzacji gospodarek
krajów-beneficjentów, później zdecydowano, że ze środków Phare
finansowane będą również działania wspierające proces integracji
krajów ESW ze Wspólnotami Europejskimi. Z czasem stało się to
celem nadrzędnym w stosunku do restrukturyzacji.
W latach 1990-1997 program Phare miał charakter sektoro-
wy, tzn. jego działanie ukierunkowane było na potrzeby wyodrębnio-
nych priorytetowych sektorów gospodarki (w większości identycz-
nych dla wszystkich krajów-beneficjentów). Fundusze kierowane na
wsparcie poszczególnych działań w tych sektorach ujmowane były
w ramy tworzonych odpowiednio programów, stanowiących w zasa-
dzie podprogramy funkcjonujące w ramach Phare, jak np.5:
• Program TOURIN wspierający rozwój turystyki w Polsce,
• Program Rozwoju Przedsiębiorczości w Polsce STEP 1,
• TRANSNET - program modernizacji transportu na terenie
Polski,
• Program Promocji Eksportu Małych i Średnich Przedsię-
biorstw EXPROM itd.
Biorąc powyższe pod uwagę można powiedzieć, że Phare to
określona pula środków udostępnianych na pewnych ogólnych zasa-
Orientations for Phare, Non Papers on: Accession Partnership, Phare Investment
Support, Phare Institution Building, European Commission, Brussels, 24.07.1997 r.
4 Po roku 1999 działa nadal, ale w zupełnie nowej formie.
Zagraniczna pomoc dla samorządów, opracowanie J. Warda, MUNICIPIUM
SA, Warszawa 1998, także Komentarz do Układu Europejskiego ustanawiającego
stowarzyszenie między Rzeczpospolitą Polską z jednej strony a Wspólnotami
Europejskimi i ich państwami członkowskimi z drugiej strony, sporządzono
w Brukseli dnia 16 grudnia 1991r., redakcja naukowa: dr C. Banasiński i dr J. A.
Wojciechowski, op. cit.
5 Program Phare w Polsce, opracowanie Centrum Korespondencyjne Euro
Info, Warszawa 1997.
dach, a wszelkie uszczegółowienia typu: konkretny cel, działania do
niego prowadzące i kwoty przeznaczone na ich realizację, ujmuje się
w ramach wspomnianych (pod)programów Phare.
W okresie 1990-1994 programowanie Phare oparte było na
corocznym negocjowaniu, natomiast od roku 1995 wprowadzono
programowanie wieloletnie - powstał tzw. Wieloletni Program Indy-
katywny 1995-1999.
Polska stała się beneficjentem programu Phare na podstawie
Umowy Ramowej podpisanej w maju 1990 r. pomiędzy Rządem
Polski a Komisją Europejską. Później zapis o pomocy bezzwrotnej
Phare znalazł się w Układzie Europejskim podpisanym przez Polskę
w 1992 roku.
Działanie programu Phare w Polsce można podzielić na kilka
etapów. Pierwszy przypada na rok 1990. Udzielana wówczas pomoc
odpowiadała podstawowemu priorytetowi polityki gospodarczej pań-
stwa w tym okresie, którym była stabilizacja rynku. Dwie początko-
we akcje finansowane z Phare polegały na dostawach środków
ochrony roślin i pasz dla rolnictwa (o łącznej wartości 70 min euro).
Dodatkowo Polska otrzymała wtedy jeszcze leki i żywność. Drugi
etap trwający od roku 1991 do końca 1992 to przede wszystkim
pomoc techniczna w postaci wszelkiego rodzaju doradztwa ze strony
zagranicznych ekspertów (np. pomoc w przeprowadzaniu analiz
ekonomicznych, opracowywaniu planów biznesu, studiów wykonal-
ności projektów itp.) oraz organizowania szkoleń dla polskich pra-
cowników.
Etap trzeci to lata 1993-1997. Po podpisaniu przez Polskę
Układu Europejskiego i przyjęciu przez Radę Wspólnot Europejskich
polskich postulatów w postaci dokumentu „Wnioski dotyczące pro-
gramu Phare”, Komisja WE zgodziła się zainicjować częściowe
odejście od pomocy technicznej jako formy dominującej i w wyniku
tego do końca roku 1997 pomoc Phare koncentrowała się na wspie-
raniu inwestycji, zwłaszcza związanych z rozwojem infrastruktury.
Uruchomiono wtedy m.in. wspominany już program promocji pol-
skiego eksportu EXPROM. Ponadto w grudniu 1994 roku na szczy-
cie Rady Europejskiej w Essen, w związku z planowanym członko-
Sektor 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997
Administracja publiczna 10,0 7,5 9,2 27,0 21,5 2,0 0,0 20,5
Rolnictwo 100,0 17,0 18,0 30,0 2,5 13,0 8,0 8,0
Edukacja, szkolenia, badania 2,8 14,5 42,0 45,0 39,0 37,0 30,0 20,0
Ochrona środowiska, bezpieczeństwo 22,0 35,0 18,0 0,0 12,0 22,0 3,0 0,0
nuklearne
Sektor finansowy 2,0 16,0 4,7 21,0 22,0 0,0 0,0 0,0
Infrastruktura 6,0 10,0 26,4 63,0 93,8 91,0 98,7 84,4
Ochrona konsumenta 0,0 0,0 0,0 5,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Restrukturyzacja przedsiębiorstw, sektor 38,0 56,0 74,5 7,0 9,0 9,0 24,3 15,0
prywatny
Zatrudnienie oraz rozwój systemu 0,0 18,0 7,2 0,0 9,0 0,0 0,0 0,0
socjalnego
Ochrona zdrowia 0,0 20,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Pozostałe 0,0 3,0 0,0 27,0 0,0 0,0 0,0 1,5
Źródło: Program Phare w Polsce w okresie 1990-1997, posiedzenie Komitetu Integracji Europejskiej w dniu 28 września
1998, Warszawa, załącznik 3
stwem Polski w Unii Europejskiej, postanowiono, że program Phare,
oprócz wspierania transformacji, będzie też wspierał proces integra-
cji Polski z Unią Europejską. 10% środków przyznawanych dla Polski
miało być przeznaczane na bezpośrednie działania dostosowawcze.
Podział środków przyznanych Polsce pomiędzy poszczególne
sektory w latach 1990-1997 przedstawia tabela 4.1.
Jednak naprawdę znaczące zmiany w charakterze programu
Phare zaczęły się dopiero od 1997 roku. W maju tego roku Polska
otrzymała od Komisji Europejskiej dokument „Nowa orientacja pro-
gramu Phare w ramach pomocy przedczłonkowskiej” mówiący
o tym, że pomoc przekazywana od tego momentu będzie podporząd-
kowana wyłącznie potrzebom przygotowania Polski do członkostwa
w UE. Priorytetami stały się dostosowanie polskiego prawodawstwa
do acquis communautaire (tj. prawodawstwa UE) oraz inwestycje
w infrastrukturę6.
Na powstanie tzw. Nowej Orientacji Phare wpłynęło wiele
różnych okoliczności. Jedną z nich była krytyka dotychczasowego
kształtu Phare ze strony Parlamentu Europejskiego. Negatywnie
oceniał on7: ciągłe ukierunkowanie pomocy prawie wyłącznie na
budowanie podstaw gospodarki rynkowej mimo znacznej poprawy
sytuacji gospodarczej państw, istnienie dużej liczby małych progra-
mów o niewielkiej skali oddziaływania, a dużych kosztach admini-
stracyjnych, kilkakrotne przedłużanie czasu realizacji programów,
ociężały mechanizm uruchamiania środków powodujący duże opóź-
nienia realizacyjne i niepełne wykorzystanie przydzielonych kwot
6 P. Sarnecki, Pomoc Wspólnot Europejskich dla Polski, [w:] Polska w pro-
cesie integracji ze Wspólnotami Europejskimi, pod red. Z. Wysokińskiej, op. cit.,
także Informacja o pomocy Unii Europejskiej dla Polski, opracowanie: Urząd
Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 1997, E. Wojciechowska, Zagraniczna
pomoc dla Polski, Instytut Nauk Ekonomicznych, Polska Akademia Nauk, Zeszyt
nr 5, Program Phare w Polsce w okresie 1990-1997, posiedzenie Komitetu Inte-
gracji Europejskiej w dniu 28 września 1998, Warszawa, Załącznik 3, Zagraniczna
pomoc dla samorządów, opracowanie J. Warda, op. cit., Rzeczpospolita Polska,
Phare, Wieloletni Program Indykatywny (WPI) 1995-1999, listopad 1995.
1 Zagraniczna pomoc dla samorządów, opracowanie J. Warda, op. cit.
(por. tabela 4.2 poniżej), konieczność pokrywania przez Komisję
Europejską kosztów operacyjnych poszczególnych programów.
Tabela 2. Stan zakontraktowania środków Phare (jako procent kwoty
przyznanej)
Rok 1990 1991 1992 1993 1994
Zakontraktowanie 100 100 100 100 99
Rok 1995 1996 1997 1998
Zakontraktowanie 86 64 17 56
Źródło: Program Phare w Polsce w okresie 1990-1997, posiedzenie Komitetu
Integracji Europejskiej w dniu 28 września 1998, Warszawa, Załącznik 3.
Innymi okolicznościami, które miały wpływ na potrzebę zrewi-
dowania założeń Phare, były kolejne etapy procesu integracji euro-
pejskiej, a mianowicie spotkania w Kopenhadze i Essen:
• szczyt w Kopenhadze w czerwcu 1993 r. przyniósł przełomo-
we postanowienie Rady Europejskiej o możliwości przystąpienia
państw Europy Środkowej i Wschodniej do Unii, oczywiście po
spełnieniu warunków politycznych i ekonomicznych wymaganych
dla członkostwa;
• konsekwencją ustaleń kopenhaskich było przyjęcie podczas
szczytu w Essen w grudniu 1994 r. strategii przedczłonkowskiej,
w której Unia Europejska wyraziła wolę intensyfikacji współpracy
z państwami stowarzyszonymi oraz wsparcia ich procesów dostoso-
wawczych.8
Uchwalenie Nowej Orientacji było też odpowiedzią na postula-
ty krajów Europy Środkowo-Wschodniej, dotyczące dostosowania
programu Phare do aktualnego etapu transformacji oraz planowane-
go członkostwa w UE.9
8 Rzeczpospolita Polska, Narodowy Program Przygotowania do Członko-
stwa w Unii Europejskiej, Warszawa 23.06.1998.
9 Zagraniczna pomoc dla samorządów, J. Warda, op. cit.
W marcu 1998 roku zaprezentowano nowe priorytety Phare10:
• institution building, czyli stworzenie aparatu administracji
publicznej gwarantującego skuteczne wprowadzenie i efektywną
realizację dorobku prawnego Wspólnoty (acquis communautaire)
w państwach kandydujących do członkostwa;
• Investment support, czyli dostosowanie przemysłu i zasadni-
czej infrastruktury do standardów istniejących na obszarze Unii
poprzez realizację niezbędnych inwestycji dotyczących głównie ochro-
ny środowiska, rozwoju sektora transportu i przekształceń w prze-
myśle.
W 1997 roku przeznaczono na finansowanie projektów związa-
nych z przygotowaniem administracji polskiej do wstąpienia do Unii
Europejskiej 20,5 min euro, a w 1998 roku 17,52 min euro. Natomiast
na rozwój infrastruktury w tych latach zaplanowano odpowiednio 17
min euro i 40 min euro.11 Docelowo - zgodnie z Nową Orientacją
Phare - na projekty inwestycyjne w zakresie infrastruktury ma być
przeznaczane 70% wszystkich środków, a pozostałe 30% na wspar-
cie i budowę instytucji.
Dla właściwej realizacji dwóch nowych celów priorytetowych
Phare niezbędna stała się reforma zarządzania tym programem.
Dotychczas podstawę alokacji środków stanowiły projekty przedsta-
wiane przez kraje-beneficjentów dotyczące potrzeb poszczególnych
sektorów (tzw. demand driven - nastawienie na popyt). Nowa
Orientacja skierowała Phare na najpilniejsze potrzeby związane ze
wstąpieniem państw stowarzyszonych do Unii Europejskiej (tzw.
accession driven - nastawienie na członkostwo), więc sposób
ustalania przeznaczenia środków został zmieniony. Priorytetowe
działania w tym zakresie zostały ustalone przez Komisję Europejską
oddzielnie dla każdego państwa w dokumencie zwanym „Partner-
stwo dla Członkostwa” (PDC) - ogólnym planie działań na kilka
10 Nota Informacyjna, Nowa Orientacja Programu Phare w ramach pomocy
przcdczłonkowskiej, op. cit.
11 http://www.delpol.pl, 10.03.2003 r. (Strona Przedstawicielstwa Komisji
Europejskiej w Polsce).
kolejnych lat, określającym przedsięwzięcia, które w całości lub
w części będą finansowane przez Phare. Natomiast szczegółowe
wytyczne działań zawarte zostały tzw. „Narodowym Programie
Przygotowania do Członkostwa” (NPPC) opracowanym samodziel-
nie przez poszczególne państwa-kandydatów na podstawie PDC.
Ponadto środki na sfinansowanie zaplanowanych działań zapewniać
ma podpisywana co roku umowa pomiędzy Komisją Europejską
a krajem kandydującym, tzw. Memorandum Finansowe. Ponadto
zamiast dużej liczby małych projektów o niewielkiej skali oddziały-
wania, a wysokich kosztach operacyjnych, realizowane będą tylko
większe projekty o wartości 2-3 min euro minimum.12 Dodatkowo,
aby usprawnić zarządzanie finansami programu, środki niewykorzy-
stane mają być przeznaczane po prostu na inne cele. W przypadku
funduszy najdłużej niezagospodarowanych umożliwiono anulowanie
decyzji o ich uruchomieniu lub zmniejszenie kwot przyznawanych
danemu krajowi i przeznaczenie ich na programy horyzontalne. Rów-
nocześnie zobowiązania wobec biorcy mają zostać uznane za nieby-
łe, jeśli kontrakty na realizacje projektów nie będą zawarte w ciągu
dwóch lat od daty podpisania Memorandum. Wprowadzono również,
funkcjonującą już w przypadku Funduszy Strukturalnych, zasadę
współfinansowania projektów z własnych środków budżetowych
przez kraje-beneficjantów13 oraz zasadę bardziej zdecentralizowane-
go zarządzania projektami (będzie ono stopniowo przekazywane
odpowiednim władzom krajów-kandydatów, ale Komisja Europejska
zachowa prawo do ogólnego nadzoru).14 W związku z tym powołano
do życia:
1) Narodowego Koordynatora Pomocy (National Aid Co-
ordinator). Funkcję tę pełni szef Urzędu Komitetu Integracji Euro-
pejskiej; jest on odpowiedzialny za przygotowanie programów;
12 Nota Informacyjna, Nowa Orientacja Programu Phare w ramach pomocy
przedczłonkowskiej, op. cit.
13 Ibidem.
14 Ibidem.
2) Narodowy Fundusz Środków Finansowych (National
Fund), czyli Departament Obsługi Funduszy Pomocowych w Mini-
sterstwie Finansów. Zajmuje się zarządzaniem środkami Phare oraz
nadzorem finansowym;
3) Pełnomocnika Rządu ds. Obsługi Środków Pomoco-
wych pochodzących z Unii Europejskiej (National Authorising
Officer), który stoi na czele Narodowego Funduszu Środków Pomo-
cowych;
4) Jednostki Realizujące Projekty (Implementing Agen-
cies) zajmują się realizacją projektów dotyczących wsparcia inwe-
stycji w poszczególnych sektorach gospodarki;
5) Centralną Jednostkę Finansująco-Kontraktującą (Cen-
tral Finance and Contracts Unit), która powstała w ramach Fun-
duszu Współpracy {Co-operation Fund) i jest odpowiedzialna za
projekty związane z rozwojem instytucjonalnym;
6) Komitet Zarządzający Phare {Management Committee)
składający się z przedstawicieli państw członkowskich. Opiniuje
projekty Phare przedkładane Komisji Europejskiej;
7) Wspólny Komitet Monitorujący (Joint Monitoring Com-
mittee), który jest zwoływany co pół roku przez Narodowego Koor-
dynatora Pomocy. Monitoruje wykorzystanie funduszy Phare.
W skład Komitetu wchodzą: Narodowy Koordynator Pomocy, Peł-
nomocnik Rządu ds. Obsługi Środków Pochodzących z Unii Europej-
skiej oraz przedstawiciele Komisji Europejskiej.
Od 1998 roku projekty ze środków Phare są również kontrolo-
wane przez Najwyższą Izbę Kontroli (NIK) oraz Europejski Trybu-
nał Obrachunkowy.
W ramach Nowej Orientacji Phare zmianie uległy również
kwoty udostępnione przez Wspólnoty Europejskie - od roku 2000
transfery z Brukseli to około trzy razy więcej niż poprzednio.
W okresie do momentu akcesji, Unia Europejska zaplanowała do-
starczyć te środki pomocowe państwom kandydującym w ramach:
zreformowanego funduszu Phare - tzw. Phare 2, oraz w ramach
dwóch innych funduszy działających na rzecz wyrównania poziomu
rozwoju pomiędzy państwami członkowskimi a stowarzyszonymi
w zakresie: (1) infrastruktury transportowej i ochrony środowiska -
program ISPA oraz (2) rolnictwa - program SAPARD.15 Pomocą
przedakcesyjną, oprócz Polski, zostały objęte: Czechy, Węgry, Sło-
wacja, Litwa, Łotwa, Estonia, Słowenia Rumunia i Bułgaria. Rocznie
na realizację tej pomocy Unia Europejska ma przeznaczać około
3120 min euro.
Wysokość alokacji środków Phare dla danego kraju kandydują-
cego zależy od: liczby ludności, wysokości Produktu Narodowego
Brutto, zdolności absorpcyjnej kraju oraz postępów we wdrażaniu
Partnerstwa dla Członkostwa.16
W 2000 roku na podstawie dokumentu „Agenda 2000”, pro-
gram Phare 2000 poszerzono o dodatkowy element, którym jest
wsparcie na rzecz spójności społeczno-gospodarczej. W rezultacie
w latach 2000-2006 Phare skupia się na następujących zasadni-
czych obszarach17.
Budowa instytucji i wsparcie inwestycyjne. Ten program
realizuje głównie projekty mające wspierać proces integracji Polski
z UE. Część z nich to umowy twinningowe (porozumienia bliźniacze
o współpracy, które są zawierane pomiędzy instytucjami o podobnym
charakterze z kraju członkowskiego oraz starającego się o akcesję,
np. polskie Ministerstwo Infrastruktury i Ministerstwo Transportu
Finlandii). Ponadto finansowane są inwestycje bezpośrednio związa-
ne z wdrażaniem acquis communautaire (dorobku prawnego Wspól-
not Europejskich) oraz norm i standardów unijnych np. jeśli chodzi
o bezpieczeństwo i higienę pracy, wymiar sprawiedliwości i spraw
15 K. J. Ners, Reforma finansowania Phare i tworzenie systemu zarządzania
finansową pomocą przedakcesyjną i funduszami strukturalnymi, Memoriał, Mini-
sterstwo Finansów, Warszawa 20.03.1998.
16 Ogólne zasady funkcjonowania Programu Phare, Departament Koordyna-
cji i Monitorowania Pomocy Zagranicznej, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej,
http://www.cie.gov.pl/fundusze/phare/opracowania/analizy/phare_zasady_ukie.pdf,
23.03.2003.
17 http://europa.eu.int/comm/enlargment/pas/phare/intro.htm, 23.02.2003.
Jednostka odpowiedzialna Działania Uwagi Czas
Komisja Europejska decyzja o wielkości wsparcia -
finansowego
Minister właściwy ds. rozwoju wybór regionów i określenie na podst. Wstępnego Narodowego
regionalnego poszczególnych alokacji Planu Rozwoju
Regionalne władze samorządowe przekazanie informacji -
o możliwościach wsparcia i kryteriach
Beneficjenci przygotowanie projektów (wraz beneficjenci mogą otrzymać
z niezbędnymi dokumentami) pomoc m.in. ze strony agencji
wdrażającej program
Zarządy Wojewódzkie na wybór projektów 1,5 roku
podstawie rekomendacji
Regionalnego Komitetu
Sterującego
Komisja Europejska przedstawienie projektów/ negocjacje istnieje możliwość uzupełniania,
i władze regionalne poprawy lub zmiany projektów
Komisja Europejska podpisanie Memorandum Finansowego -
i Rząd Polski
Beneficjenci kontraktowanie jednocześnie Komisja Europejska 2 lata
Beneficjenci wydatkowanie i strona polska prowadzą 1 rok
monitoring wdrażania projektów
wewnętrznych i inne. Projekty muszą być zgodne z Narodowym
Programem Przygotowania do Członkostwa w UE. Pomoc finanso-
wa kierowana jest głównie do wszelkich instytucji zaangażowanych
w proces integracji z Unią, np. resorty, służby kontrolne, samorządy,
zaś propozycje finansowania składane są przez odpowiednie resorty.
Najniższa wartość projektu powinna wynosić 2 min euro. Obecnie
większość województw ma podpisane umowy twinningowe, w któ-
rych ramach organizowane są szkolenia tematyczne związane
z przygotowaniem do członkostwa, wizyty studyjne oraz pomoc
w opracowaniu wojewódzkich programów operacyjnych, które będą
stanowić część Narodowego Planu Rozwoju. Instytucjami odpowie-
dzialnymi za realizację projektów są Urzędy Marszałkowskie.
W roku 2002 na terenie wszystkich województw organizowano
szkolenia dla samorządów lokalnych w ramach jednej z umów Pro-
gramu Phare, podpisanej przez Urząd Komitetu Integracji Europej-
skiej. Kontakt - Urzędy Wojewódzkie.
Inwestycje w zakresie spójności społeczno-gospodarczej (eco-
nomic and social cohesion) to działania na rzecz niwelowania
różnic społeczno-gospodarczych między regionami. Można wyróżnić
trzy integralne części tego komponentu18:
1. Inwestycje Strukturalne obejmujące rozbudowę infrastruk-
tury związanej z prowadzeniem działalności gospodarczej (duże pro-
jekty - powyżej 2 min EURO - związane z rozbudową szlaków
komunikacyjnych, rozwojem przedsiębiorczości, ochroną środowiska
itp.) w województwach wyszczególnionych we Wstępnym Narodo-
wym Planie Rozwoju. Pomoc trafia zazwyczaj do samorządów (choć
mogą to być także inne instytucje). Projekty składane są do Minister-
stwa Gospodarki raz w roku przez samorządy wojewódzkie. Plano-
wanie odbywa się co roku i może dotyczyć różnych regionów, np.:
- rok 2000 - województwa: warmińsko-mazurskie, podla-
skie, śląskie, podkarpackie, lubelskie;
18 http://wwwl.gazeta.p1/ue/0,36392.html, 11.05.2003, http:/www.parp.gov.pl/
, 11.05.2003http://www.cie. gov.pl/fundusze/phare/aktual/rnain.html, 11.05.2003.
- rok 2001 - województwa: wannińsko-mazurskie, podla-
skie, śląskie, podkarpackie, lubelskie, świętokrzyskie, łódzkie, kujaw-
sko-pomorskie;
- rok 2002 - województwa: warmińsko-mazurskie, podla-
skie, dolnośląskie, podkarpackie, lubelskie, świętokrzyskie, łódzkie,
kujawsko-pomorskie, pomorskie, zachodniopomorskie, lubuskie, opol-
skie, małopolskie (projekty realizowane od 2003 r.);
- rok 2003 - pomocą objęto wszystkie województwa.
2. Krajowy Program Rozwoju Małych i Średnich Przed-
siębiorstw (MŚP) obejmuje swoim zasięgiem cały kraj i jest zróż-
nicowany w poszczególnych województwach. Projekty składa się
w Regionalnych Instytucjach Finansujących (RIF). Przykładowe
programy dla Małych i Średnich Przedsiębiorstw, istniejące w ra-
mach Phare 2000, które są koordynowane przez Polską Agencję
Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP):
- „Fundusz Dotacji Inwestycyjnych” stworzony dla woje-
wództw warmińsko-mazurskiego, podlaskiego, lubelskiego, podkar-
packiego i śląskiego. Ukierunkowany jest on na pomoc MŚP
w zwiększeniu ich konkurencyjności na rynku poprzez wsparcie
opracowywania i realizacji projektów inwestycyjnych;
- „Program Rozwoju Przedsiębiorstw Eksportowych” skie-
rowany do sektora MŚP województw: lubelskiego, podkarpackiego,
śląskiego. Jego celem jest rozwój małych i średnich przedsiębiorstw,
zwiększanie ich konkurencyjności i efektywności na rynkach ekspor-
towych oraz tworzenie nowych miejsc pracy;
- Program „Przygotowanie do działania na rynku europej-
skim” dotyczy przedsiębiorstw prywatyzowanych metodą leasingu
pracowniczego. Obejmuje projekty związane ze szkoleniami i do-
radztwem w zakresie zarządzania, marketingu, zasobów ludzkich,
finansów i rachunkowości, produkcji, jakości oraz innowacji i trans-
feru technologii;
- Program „Innowacje i technologie dla rozwoju przedsię-
biorstw” skupia się na rozwoju technologicznym przedsiębiorstw.
Projekty obejmują m.in.: przygotowanie do wdrożenia rozwiązań
innowacyjnych i nowych technologii, wdrożenie pozyskanych tech-
nologii, wdrożenie własnych rozwiązań technologicznych;
- Program „Wstęp do jakości” związany jest z wdrażaniem
systemów jakości. Jego cele to: przygotowanie kadry małych
i średnich przedsiębiorstw do zarządzania jakością, uzyskanie certy-
fikatów zgodności dla wyrobów, usług, surowców, maszyn i urzą-
dzeń, aparatury kontrolno-pomiarowej i personelu, ocena zgodności
wyrobów z dyrektywami Unii Europejskiej, nadawanie wyrobom
znaku CE umożliwiającego dostęp do rynków Unii Europejskiej,
uzyskanie certyfikatu specyficznych systemów jakości w niektórych
sektorach przemysłu;
- „Wprowadzenie do eksportu” to program, w którego ra-
mach udzielane były dotacje na współfinansowanie kosztów uczest-
nictwa w szkoleniu „Studium ABC eksportu dla MSP” składającym
się z dwóch modułów tematycznych: „Marketing eksportowy” oraz
„Transakcje eksportowe”;
- Program „Promocji Eksportu” wspomagał realizację pro-
jektów eksportowych obejmujących następujące działania: badania
rynkowe, kojarzenie partnerów, promocja produktu, wyjazdy studial-
ne, uczestnictwo w zagranicznych targach i wystawach.19
3. Program „Rozwoju Zasobów Ludzkich” skupia się na
zapobieganiu bezrobociu i skierowany jest zarówno do bezrobotnych,
jak i organizacji pozarządowych oraz przedsiębiorstw. Projekty doty-
czą głównie organizacji szkoleń, doradztwa personalnego i innych
działań na rzecz rozwoju zatrudnienia. Nadzór merytoryczny spra-
wują Wojewódzkie Urzędy Pracy.
Oprócz powyżej wymienionych komponentów, środki programu
Phare są przeznaczane na finansowanie20:
1. Programów Współpracy Przygranicznej (Cross-border
Co-operation - CBC), mających na celu łagodzenie różnic oraz
wzmacnianie współpracy transgranicznej. Programy Współpracy
Przygranicznej dzielą się na:
19 http://www.parp.gov.pl, 03.04.2003.
20 http://www.ukie.gov.pl, 25.02.2003.
- Duże Projekty - o wartości co najmniej 300 tys. euro,
dotyczą głównie infrastruktury drogowej, środowiska lub innej dzie-
dziny związanej z rozwojem gospodarczym pogranicza. Obejmują
obszary przylegające do granic: polsko-niemieckiej, polsko-czeskiej,
polsko-słowackiej oraz Morza Bałtyckiego. Odbiorcami pomocy są
głównie samorządy lub związki komunalne21;
- Małe Projekty - o wartości do 50 tys. euro - dotyczą
głównie współpracy kulturalnej, sportowej, gospodarczej, przełamy-
wania barier oraz ochrony środowiska. Obejmują tereny przylegają-
ce do granic: polsko-niemieckiej, polsko-czeskiej, polsko-słowackiej
oraz Morza Bałtyckiego, także tereny należące do euroregionu
danego pogranicza. Niekiedy organizowane są również konkursy
dotyczące pogranicza wschodniego. Projekty składane są do władz
euroregionalnych przez organizacje pozarządowe i samorządy na
konkurs, który ogłaszany jest raz w roku zwykle na przełomie roku
(grudzień-luty). Terminy składania projektów mogą być różne dla
poszczególnych euroregionów. Konkursy są ogłaszane na stronach
Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej - http://www.europa.del-
pol.pl.
2. Grantów Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej prze-
znaczonych na inicjatywy dotyczące informowania o Unii Europej-
skiej. Projekty mogą zgłaszać organizacje non-profit z sektora niepu-
blicznego, samorządy oraz organizacje pozarządowe; wartość jedne-
go projektu nie może przekroczyć 15 tys. euro.
3. Projektów w zakresie programu Phare Access mają-
cych na celu ochronę środowiska, rozwój gospodarczy i społeczny,
które są składane w ramach ogłoszonego konkursu przez organizacje
pozarządowe. Projekty Phare Access dzielą się na:
- Małe Dotacje - do 50 tys. euro;
- Duże Dotacje - do 100 tys. euro;
- Dofinansowanie uczestnictwa przedstawicieli polskich orga-
nizacji pozarządowych w spotkaniach na poziomie europejskim.
21 Dokładny zasięg programu opisany jest na stronie: http://www.
wwpwp.it.pl/maps, 11.05.2003.
Urząd Komitetu Integracji Europejskiej powierzył zarządzanie
Programem Access Zespołowi ds. Dotacji, działającemu w ramach
Centralnej Jednostki Finansuj ąco-Kontraktującej w Funduszu Współ-
pracy (Co-operation Fund). W procesie realizacji konkursu o Duże
i Małe Dotacje, Zespół współdziała z firmą Policy&Action Group sp.
z o.o. (PAG), która odpowiada za promocją programu i kontakty
z wnioskodawcami oraz zebranie wniosków i pomoc w ich ewaluacji.
Firma PAG jest także odpowiedzialna za przeprowadzenie monitorin-
gu i oceny dofinansowanych projektów. Na stronie internetowej
Funduszu Współpracy22 znajdują się dokładne informacje na temat
warunków uczestnictwa w konkursie o Duże i Małe Dotacje oraz
formaty niezbędnych dokumentów.23
Projekty w ramach Programów Współpracy Przygranicznej,
Grantów Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej oraz Phare Ac-
cess wyłaniane są w drodze konkursu ogłaszanego na stronach
Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej: http://www.europa.delpol.pl
Tabela 4. Stan realizacji programów Phare 1998-2002 na dzień 31.12.2002 r.
Rok Wartość Wartość Wartość Liczba
według zakontraktowana wydatkowana projektów
Memorandum w min euro w min euro w trakcie
Finansowego realizacji
w min euro
1998 195,191 191,986 (98%) 172,651 (88%) 2
1999 302,977 277,017 (91%) 210,808 (70%) 27
2000 484,361 460,640 (95%) 131,429 (27%) 79
2001 468,447 101,204 (22%) 50,612(11%) 92
2002 451,700 0 (0%) 0 (0%) 100
Razem 1902,676 1030,829 (54%) 565,500 (30%) 300
Źródło: http://fundusze.ukie.gov.pl/pp.nsf, 25.02.2003 r.
22 http://www.cofund.org.pl/access2000/dofinansowanie.html, 03.04.2003.
23 http://www.parp.gov.pl, 03.04.2003.
Tabela 4 ukazuje realizacją programów Phare w przedziale
czasowym od 1998-2002 roku.
Ze względu na zasiąg terytorialny, programy Phare można
podzielić na: programy krajowe (national programmes), programy
dla wielu beneficjentów (multibenefitiary programmes), Programy
Współpracy Przygranicznej (Cross-Border Co-opertion Program-
mes).
Programy krajowe dotyczą zawsze jednego konkretnego kra-
ju i służą przygotowaniu do członkostwa w UE. Ponieważ są reali-
zowane na podstawie corocznego planu, ich zakres merytoryczny
zmienia się z roku na rok i w dużej mierze zależy od zdefiniowanych
wcześniej priorytetów. Tabela 5 pokazuje, jak ewoluował Krajowy
Program Phare w okresie od 1999 r. do 2002 r.
Programy dla wielu beneficjentów zastąpiły programy wie-
lonarodowe i horyzontalne funkcjonujące do 1999 roku. Mają one
charakter nieinwestycyjny i koncentrują się na rozwiązywaniu pro-
blemów przekraczających obszar jednego kraju oraz zacieśnianiu
współpracy pomiędzy państwami - kandydatami do UE. Obszary
kluczowe dla tych programów to: ochrona środowiska, rozwój infra-
struktury, pomoc dla małych i średnich przedsiębiorstw, rozwój admi-
nistracji publicznej, zwalczanie przestępczości itp.24
Istnieje szereg wymogów (zarówno formalnych, jak i meryto-
rycznych) w stosunku do projektów, które państwa kandydujące
przedstawiają do sfinansowania z funduszy Phare. Przede wszyst-
kim powinny być one gotowe do realizacji w momencie ich złożenia,
czyli posiadać studium wykonalności (potwierdzenie prawidłowości
projektu pod względem administracyjnym, technicznym, finansowym,
prawnym i ekonomicznym) oraz ocenę oddziaływania na środowi-
sko. Ponadto zgodnie z wymogami Komisji Europejskiej, projekty
mająbyć składane w języku angielskim, w postaci fiszki projektowej.
Beneficjenci ponoszą pełne koszty związane z przygotowaniem pro-
jektu. Minimalna wielkość projektu inwestycyjnego wynosi 2 min
24 Phare w Polsce - opis, http://www.delpol.pl/index.php, 12.03.2003.
Phare’ 99 Phare 2002
Cel Budżet w min euro Cel Budżet w min euro
Cel l:Reforma gospodarcza 31,00 - -
i restrukturyzacja przemysłu
Cel 2: Zwiększenie możliwości 38,00 Cel 1: Wzmocnienie zdolności 52,44
instytucjonalnych instytucjonalnych
i administracyjnych i administracyjnych
Cel 3: Rynek wewnętrzny 10,40 Cel 2: Rynek wewnętrzny 26,80
- - Cel 3: Wymiar sprawiedliwości 63,30
i sprawy wewnętrzne
Cel 4: Rolnictwo 27,55 Cel 4: Rolnictwo i rybołówstwo 34,73
Cel 5: Środowisko naturalne 26,20 Cel 5: Środowisko 14,99
Cel 6: Transport 64,00 - -
Cel 7: Polityka regionalna 12,15 Cel 6: Spójność społeczna 171,41
i spójność społeczno-gospodarcza i gospodarcza
Cel 8: Uczestnictwo w programach 77,80 Cel 7: Udział w programach 30,33
wspólnotowych i innych wspólnotowych i agencjach
Całkowity wkład Phare 287,10 Całkowity wkład Phare 394,00
(w min euro) (w min euro)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: http://fundusze.ukie.gov.pl/pp.nsf, 25.02.2003 r. i http://www.cie.gov.pl/
fundusz/phare/phare99/main.html, 12.03.2003 r.
euro, wysokość dofinansowania z Phare jest zróżnicowana i wynosi
do 75% kosztów, gdy beneficjentem jest jednostka z sektora finan-
sów publicznych. Beneficjent z sektora prywatnego pokrywa 75%
kosztów, a pozostałe 25% jest dofinansowywana z funduszu Phare
i środków publicznych. Dodatkowo projekty współfinansowane ze
środków Phare muszą spełniać następujące warunki25:
• efekt katalityczny - wsparcie Phare ma się skupiać na prio-
rytetach akcesyjnych i przyspieszać działanie programów związa-
nych z przystąpieniem Polski do UE;
• współfinansowanie - projekty ze środków Phare muszą być
częściowo finansowane ze środków publicznych kraju beneficjenta
oraz innych źródeł. Pomoc Wspólnoty może wynosić 75% całkowi-
tych wydatków publicznych;
• koordynacja - za identyfikację priorytetowych projektów oraz
koordynację działań odpowiedzialna jest Komisja Europejska we
współpracy z Europejskim Bankiem Inwestycyjnym i międzynarodo-
wymi instytucjami finansowymi;
• dodatkowość - środki Phare nie mogą zastępować innych
źródeł finansowania (pochodzących z sektora prywatnego lub
z międzynarodowych instytucji finansowych);
• możliwość kontynuacji projektu - wszystkie projekty muszą
mieć zapewnioną kontynuację (przede wszystkim finansowanie) po
wygaśnięciu bezzwrotnej pomocy zagranicznej.
W 2000 roku utworzono Wspólny Komitet Nadzorujący oraz
Sektorowe Podkomitety Monitorujące Phare, które miały za zadanie
monitorowanie programów Phare. Wspólny Komitet Monitorujący
jest ciałem nadrzędnym i składa się z następujących organów: Na-
rodowego Koordynatora Pomocy, Krajowego Urzędnika Zatwier-
dzającego oraz służb Komisji Europejskiej. Skupia się on na ocenie
projektów Phare, sprawdzając stopień realizacji założonych wcześ-
25 Ogólne zasady funkcjonowania Programu Phare, Departament Koordyna-
cji i Monitorowania Pomocy Zagranicznej, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej,
http://www.cie.gov.pl/fundusze/phare/opracowania/analizy/phare_zasady_ukie.pdf,
23.03.2003.
niej celów oraz zgodność z postanowieniami zawartymi w Partner-
stwie dla Członkostwa i Narodowego Programu Przygotowania do
Członkostwa. Sektorowe Podkomitety Monitorujące Phare są zwo-
ływane raz na pół roku, aby dokonać okresowej oceny realizacji
programów i projektów. Zidentyfikowane zagrożenia i ewentualne
rekomendacje działań naprawczych są następnie przedstawiane
Wspólnemu Komitetowi Monitorującemu. W posiedzeniach Podko-
mitetów udział biorą: Narodowy Koordynator Pomocy, Krajowy
Urzędnik Zatwierdzający (Ministerstwo Finansów), Pełnomocnicy
ds. Realizacji Projektów, Jednostki Wdrażające oraz służby Komisji
Europejskiej.26
W 2002 roku rozpoczęto pierwszy etap rozszerzonej decentra-
lizacji systemu wdrażania programu Phare (EDIS - Extended De-
centralised Implementation System) w Polsce. System ten jest
integralną częścią przygotowania krajów kandydujących do przy-
szłego korzystania z unijnych funduszy strukturalnych. Decentraliza-
cja oznacza przede wszystkim przekazanie administracji poszczegól-
nych krajów zadań kontrolnych ex-ante dotyczących realizacji pro-
jektów Phare. Głównie są to zadania związane z zarządzaniem
finansowym i kontrolą-między innymi zatwierdzanie dokumentacji
przetargowej i kontraktów z wykonawcami. Procedury decentraliza-
cji systemu są w dużym stopniu zbliżone do metod wykorzystywa-
nych w odniesieniu do Funduszy Strukturalnych, choć równocześnie
muszą być podporządkowane ograniczeniom związanym z unijnym
Rozporządzeniem Finansowym w zakresie pomocy zewnętrznej.27
Uważa się28, że rozszerzona decentralizacja doprowadzi do spraw-
niejszej realizacji programów Phare, ze względu na przeniesienie
części obowiązków z instytucji unijnych na kraj kandydujący i pozo-
stawienie Komisji Europejskiej wyłącznie kontroli ex-post.
26 Aktualności Phare, http://fundusze.ukie.gov.pl/pp.nsf, 23.02.2003
27 Phare 2000 - Przegląd, Wzmocnienie Przygotowania do Członkostwa,
Komunikat Guntera Verheugena, 27.10.2000.
28 Aktualności Phare, http://fundusze.ukie.gov.pl/pp.nsf, 23.02.2003.
Pomoc Unii Europejskiej wydaje się mieć korzystny charakter
dla państw Europy Środkowo-Wschodniej. Otrzymane środki wspar-
ły kiedyś proces transfonnacji systemowej, a obecnie ułatwiają
dostosowania przedakcesyjne. Ponadto ustalone zasady korzystania
ze środków pomocowych mobilizują kraje do własnego wysiłku
i rozwoju - według Nowej Orientacji Phare warunkuje się przydzie-
lenie kolejnych kwot efektywnym wykorzystaniem dotychczasowych
oraz osiągnięciem ustalonych celów pośrednich. Również dzięki stop-
niowemu dostosowywaniu zasad korzystania z pomocy programu
Phare do unijnych zasad finansowania rozwoju regionalnego z Fun-
duszy Strukturalnych, których działanie obejmie obecne kraje stowa-
rzyszone po uzyskaniu członkostwa w UE, państwa kandydujące
będą lepiej przygotowane do efektywnego uczestnictwa w polityce
regionalnej Wspólnot.
Udzielanie pomocy przez UE w ramach funduszy przedakcesyj-
nych było początkowo przewidziane na lata 2000-2006. Jednakże
pomoc w ramach Phare zakończy się na Phare 2003.29 Wynika to
przypuszczalnie z dwóch faktów. Po pierwsze data wstąpienia do UE
państw kandydujących została wyznaczona na rok 2003. Po drugie
w wyniku wielu przeszkód natury administracyjnej w roku 2003 reali-
zowane są dopiero projekty Phare 2000 i 2001, a Phare 2002 zacznie
być realizowane w połowie 2004, czyli w zasadzie już równolegle
z Funduszami Strukturalnymi, które wtedy teoretycznie będąjuż dostęp-
ne dla Polski. Poniżej przedstawiono zawartość poszczególnych pro-
gramów Phare, zaplanowanych na kolejne lata 2000-2003.
Phare 2000. Memoranda Finansowe dla programów Phare
2000 zostały podpisane w grudniu 2000 r. Całkowita wartość pomo-
cy Unii Europejskiej dla Polski w ramach budżetu 2000 wynosi
484,36 min euro.30
29 Informacja okresowa nt. pomocy przedakcesyjnej Phare, ISPA, SAPARD
oraz przygotowań do Funduszy Strukturalnych i Funduszu Spójności, kwiecień-
maj 2002, Departament Koordynacji i Monitorowania Pomocy Zagranicznej, UKIE.
30 http://www.cie.gov.pl/fundusze/phare/dokumenty/phare_2000_2006.html,
12.05.2003.
Nazwa Kwota Kwota Kwota
Alokowana zakontraktowana zakontraktowana
w min euro w min euro w %
PL0003-PL0007 Program Krajowy cz. I, w tym: 183,000 178,068 97%
PL0003-PL0007 Projekty rozwoju instytucjonalnego 133,095 131,263 99%
PL0003.12 Krajowy rozwój eksportu 6,890 6,756 98%
PL0005.02-06 i 08 Sprawiedliwość i sprawy wewnętrzne 43,015 40,049 93%
PL0008 Program Krajowy cz. 11 (Spójność Społeczna 130,000 129,624 100%
i Gospodarcza)
PL0009 Program Współpracy Przygranicznej Polska-Niemcy 44,000 43,780 99%
PL0010 Program Współpracy Przygranicznej Polska-Słowacja 4,000 3,919 98%
PL0011 Program Współpracy Przygranicznej Polska-Czechy 5,000 4,992 100%
PL0013 Dodatkowe działania inwestycyjne na granicy 40,700 22,525 55%
wschodniej
PL0014 Działania specjalne dla Regionu Morza Bałtyckiego 1,000 0,979 98%
PL0015 Program Współpracy Przygranicznej Polska-Region 2,000 2,000 100%
Morza Bałtyckiego
RAZEM 409,700 385,127 94%
Tabela 6 przedstawia projekty realizowane w ramach Phare
2000 oraz poziom zakontraktowania programu Phare 2000 według
stanu na dzień 31 grudnia 2002 r.
Phare 2001. W związku z zakończeniem procesu programo-
wania Phare 2001, w grudniu 2001 r. zostały podpisane następujące
Memoranda Finansowe3’:
1) Odbudowa 11-15 min euro,
2) Krajowy Program Phare 2001 - 396 min euro,
3) Program Współpracy Przygranicznej Phare Polska-Region
Morza Bałtyckiego - 3 min euro,
4) Program Współpracy Przygranicznej Phare Polska-Niemcy
- 44 min euro,
5) Program Współpracy Przygranicznej Phare Polska-Czechy-
5 min euro,
6) Program Współpracy Przygranicznej Phare Polska-Słowa-
cja - 4 min euro,
7) Horyzontalny Program Wsparcia Wspólnoty w Dziedzinie
Bezpieczeństwa Nuklearnego dla Polski 2001 - 1,45 min euro,
Całkowity budżet Phare 2001 dla Polski wynosi 468,45 min
EURO.
Phare 2002. Do końca grudnia 2002 roku podpisano wszystkie
Memoranda Finansowe dla alokacji Phare 2002. Łączna wartość
alokacji Phare 2002 wynosi 451,7 min euro. Tabela 7 zawiera infor-
macje na temat wartości poszczególnych Memorandów oraz dat ich
podpisania.
Krajowy Program dla Polski Phare 2002, część I, II i III
koncentruje się na projektach z zakresu rozwoju instytucjonalnego
oraz inwestycjach, których celem jest wzmocnienie zdolności Polski
w zakresie przyjęcia i wdrożenia acquis w dziedzinie rolnictwa,
środowiska, transportu, wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrz-
nych, finansów, pracy, rynku wewnętrznego i gospodarki. Budżet
31 http://www.cie.gov.pl/fundusze/phare/aktual/main.html, 5.05.2003 http://
www.dsconsulting.com.pl/srgg/swidwin/e_l_l .html, 5.05.2003.
Tabela 7. Programy dostępne w ramach Phare 2002
Nazwa Programu Wartość
w min euro
Krajowy Program dla Polski Phare 2002, część I 57,87
Rozszerzona decentralizacja systemu wdrażania (EDIS) 1,0
Krajowy Program dla Polski Phare 2002, część 11 252,26
Krajowy Program dla Polski Phare 2002, część III 83,87
Program Współpracy Przygranicznej Phare Polska-Niemcy 44,0
2002
Program Współpracy Przygranicznej Phare Polska-Czechy 5,0
2002
Program Współpracy Przygranicznej Phare Polska-Słowacja 4,0
2002
Program Współpracy w Regionie Morza Bałtyckiego 2002 3,0
Bezpieczeństwo nuklearne 0,7
.Łącznie 451,7
Źródło: Aktualności Phare, http://fundusze.ukie.gov.pl/pp.nsf, 23.02.2002.
394 min euro w ramach Krajowego Programu dla Polski Phare 2002
część I, II i III został przeznaczony na realizację działań w 5
priorytetowych obszarach, które przedstawia tabela 4.8 poniżej.32
Phare 2003. Przewiduje się, iż wartość środków dostępnych
dla Polski w ramach alokacji 2003 wyniesie ok. 450 min euro.
W sierpniu 2002 r. Zespół Przygotowawczego Komitetu Integracji
Europejskiej przyjął zakres merytoryczny programu Phare 2003. We
wrześniu Urząd Komitetu Integracji Europejskiej przekazał do Komi-
sji Europejskiej pierwszą wersję projektów Phare 2003 zgłoszonych
32 http://www.cie.gov.pl/fundusze/aktual/inf_prasa_02.html, 26.04.2003.
Aktualności Phare, http://fundusze.ukie.gov.pl/pp.nsf, 23.02.20.
Tytuł Budżet Phare Rozwój instytucjonalny Inwestycje
ogółem w min euro w min euro w min euro
Cel 1: Wzmocnienie zdolności instytucjonalnych 52,44 41,98 10,45
i administracyjnych
Cel 2: Rynek wewnętrzny 26,80 15,82 10,98
Cel 3: Wymiar sprawiedliwości i sprawy wewnętrzne 63,30 6,00 57,30
Cel 4: Rolnictwo i Rybołówstwo 34,73 5,86 28,87
Cel 5: Środowisko 14,99 9,96 5,04
Cel 6: Spójność Społeczna i Gospodarcza 171,41 2,74 168,67
Cel 7: Udział w programach wspólnotowych 30,33 _ 30,33
i agencjach
Ogólny wkład Phare (w min euro) 394,00 82,36 311,64
Źródło: Aktualności Phare, http://fundusze.ukie.gov.pl/pp.nsf, 23.02.2002.
przez poszczególne resorty i instytucje centralne. W październiku
2002 r. Komisja Europejska przekazała ogólne uwagi do propozycji
projektów w ramach Phare 2003, natomiast uwagi szczegółowe dla
projektów sektorowych były przekazywane w pierwszej połowie
listopada 2002 r. Pod koniec stycznia 2003r. Komisja Europejska
przekazała projekt Propozycji Finansowej dotyczącej I części Krajo-
wego Programu Phare 2003 o wartości ok. 255 min euro. Strona
polska przekazała Komisji Europejskiej swoje uwagi do Propozycji
Finansowej w dniu 17 stycznia 2003r. Dokument był przedmiotem
posiedzenia Komitetu Zarządzającego Phare w dniu 11 kwietnia
2002. Po zakończeniu negocjacji z KE oraz po zatwierdzeniu wszyst-
kich projektów przez Komitet Zarządzający Phare, sukcesywnie
w 2003 r. będą podpisywane Memoranda Finansowe.
Pomoc przedakcesyjna Unii Europejskiej udzielana Polsce
w ramach programu Phare powinna zakończyć się z dniem przystą-
pienia Polski do Unii Europejskiej, czyli 30 kwietnia 2004 r. Jednakże
po tej dacie z pewnością będą jeszcze trwały prace związane
z realizowaniem projektów, na które dotacje zostaną przydzielone
w ostatnich miesiącach przed akcesją.
Bibliografia
L. Ciamaga, E. Latoszek, K. Michałowska-Gorywoda, L. Oręziak, E.
Teichman, Unia Europejska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.
Co to jest Phare?, Komisja Europejska, Biuro informacyjne Phare,
Dyrekcja Generalna ds. Zewnętrznych Stosunków Gospodarczych, Brukse-
la 1994.
Z. M. Doliwa-Klepacki, Europejska integracja gospodarcza, Temida
2, Białystok 1996.
A. Evans, P. Falk, Prawo integracji EUROpejskiej, cz. druga, Dom
Wydawniczy ABC, Warszawa 1996.
Informacja o pomocy Unii Europejskiej dla Polski, opracowanie Urząd
Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 1997.
J. Kiss, SO Phare SO GOOD? (Hungarian experience with the Phare-
Programme), Institute for World Economics of the Hungarian Academy of
Sciences, Budapest 1996.
Komentarz do Układu Europejskiego ustanawiającego stowarzy-
szenie między Rzeczpospolitą Polską z jednej strony, a Wspólnotami Eu-
ropejskimi i ich państwami członkowskimi z drugiej strony, sporządzono
w Brukseli dnia 16 grudnia I991r., redakcja naukowa: dr C. Banasiński
i dr J. A. Wojciechowski, ARTO Agencja Wydawniczo-Reklamowa, War-
szawa 1994.
Kto wyda Phare, „Gazeta Wyborcza” z 16.05.1998.
Monitor Integracji Europejskiej, Raport z wykonania programu dzia-
łań dostosowujących polską gospodarkę i system prawny do wymagań
Układu Europejskiego oraz przyszłego członkostwa RP w Unii Europejskiej
w 1995 roku, Urząd Rady Ministrów, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Inte-
gracji Europejskiej oraz Pomocy Zagranicznej, Warszawa 1996.
Multi-Country Programmes, Internet, strona Komisji Europejskiej -
European Commission: DG 1 A, 4.09.1997.
K. J. Ners, Reforma finansowania Phare i tworzenie systemu zarzą-
dzania finansową pomocą przedakcesyjną i funduszami strukturalnymi,
Memoriał, Ministerstwo Finansów, Warszawa 20.03.1998.
New orientations for Phare Programme: focus on accession, Euro-
pean Commission IP/97/234, Brussels 19.03.1997.
New Orientations for Phare, Non Papers on: Accession Partnership,
Phare Investment Support, Phare Institution Building, European Commis-
sion, Brussels, 24.07.1997.
Nota Informacyjna, Nowa Orientacja Programu Phare w ramach
pomocyprzedczlonkowskiej, Komisja Europejska, Bruksela 26.03.1997.
Obfite Phare, „Gazeta Wyborcza” z 28.12.1998.
M. Olszewski, Fundusze Przedakcesyjne, Centrum Informacji Euro-
pejskiej, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa wrzesień 1999.
Operacja Phare, „Rzeczpospolita” z 9.12.1991.
Phare-Operational programmes 1994, European Commission, Update
n° 1 - Update n°4 wydane w 1994, Update n°5 - Update n°6 wydane w 1995.
Phare Annual Report from the European Commission, Brussels
20.07.1995.
Phare multi-country programmes, European Commission, Brussels
1996.
Program Phare w Polsce w okresie 1990—1997, posiedzenie Komi-
tetu Integracji Europejskiej w dniu 28 września 1998, Warszawa.
Programme and contract information 1995 Hungary, European Com-
mission, Brussels 1996.
Programme and contract information 1995 Slovakia, European
Commission, Brussels 1996.
Programme and contract information 1995, Multi-country and cross-
border programmes №2, European Commission, Brussels 1996.
Programmes Types, Internet, strona Komisji Europejskiej - European
Commission: DG 1 A, 4.09.1997.
Rozporządzenie Rady UE nr 1628/96.
Rzeczpospolita Polska, Narodowy Program Przygotowania do Człon-
kostwa w Unii Europejskiej, Warszawa 23.06.1998.
P. Sarnecki, Pomoc Wspólnot Europejskich dla Polski, [w:] Polska
w procesie integracji ze Wspólnotami Europejskimi, Wydawnictwo Na-
ukowe PWN, Warszawa-Łódź 1994.
Strategia przedwstąpieniowa Unii Europejskiej dla państw stowa-
rzyszonych Europy Środkowej, Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna
ds. Stosunków Zewnętrznych (DG IA), Bruksela 1996.
Szumowska H., Unia Europejska, Integracja Polski z Unią Europej-
ską, IKiCHZ Warszawa 1996.
Tyszko M., Programy Phare w Polsce, Uniwersytet Warszawski -
Centrum Europejskie, Warszawa 1995.
Warda J., Zagraniczna pomoc dla samorządów, MUN1CIPIUM SA,
Warszawa 1998.
Wojciechowska E., Zagraniczna pomoc dla Polski, Instytut Nauk
Ekonomicznych, Polska Akademia Nauk, Zeszyt nr 5.
Strony Internetowe
Working with us, European Commission DG 1 A, 4.09.1997 http://eu-
ropa.eu.int/comm/dg 1 a/work/index.htm
http://wwwl .gazeta.pl/ue/0,36392.html, 26.04.2003
http://www.parp. gov.pl/,
http://www.cie.gov.pl/fundusze/phare/aktual/main.html
http://www.dsconsulting.com.pl/srgg/swidwin/e_l_l.html
http://www.delpol.pl/index.php
http://www.cofund.org.pl/access2000/dofinansowanie.html
Otwarcie gospodarek europejskich poddanych transformacji
na napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych
Kraje Europy Środkowej i Wschodniej w początkach lat 90.
dwudziestego wieku poddane zostały trojakiego rodzaju procesom,
wynikającym z przyczyn wewnętrznych i zewnętrznych. Wcześniej
ukształtowane ich struktury gospodarcze - określane często jako
zacofane o ograniczonym charakterze otwartości - zostały naruszone
pod wpływem transformacji systemowej, procesów regionalno-
-integracyjnych (głównie z Unią Europejską) oraz procesów global-
nych. Okoliczności te, z jednej strony - wywołały wiele negatyw-
nych skutków w sferze społecznej (bezrobocie) i gospodarczej (re-
gres produkcji, zerwanie więzi kooperacyjnych), z drugiej strony -
stworzyły dla tych krajów teoretyczne szanse na zmniejszenie
w długim okresie cywilizacyjnego dystansu dzielącego je od krajów
wysoko rozwiniętych.
Jednym z przejawów przemian była restrukturyzacja organiza-
cyjna i własnościowa gospodarek, która m. in. nadal dokonuje się
poprzez reprywatyzację i prywatyzacją majątku narodowego przy
aktywnym udziale kapitału zagranicznego.
Rodzi się pytanie, czy mogła być inna droga do integracji
z gospodarką krajów wysoko rozwiniętych? Sądzę, że możliwości
włączenia się do procesów integracyjnych regionalnych, globalnych
były bardzo ograniczone, z uwagi na nieprzystosowanie Europy
Środkowej i Wschodniej do gospodarki konkurencyjnej, a przede
wszystkim z uwagi na dotkliwy brak kapitałów rodzimych mogących
skutecznie współtworzyć nową gospodarkę.
Jak wynika z historii tych krajów, nie tylko zresztą najnowszej,
nie miały one nigdy - poza Czechami i częściowo Węgrami -
poważniejszych doświadczeń oraz osiągnięć w gospodarce rynkowej
i tworzeniu rodzimych zasobów finansowych (J. Gliniecka, 1992).
Czy i w jakim zakresie uda się stworzyć w Europie Środkowej
i Wschodniej nowoczesną, efektywną strukturę gospodarczą, zależy
teraz w poważnym stopniu od umacniania się rodzimego kapitału
w oparciu o małą i średnią przedsiębiorczość oraz dopływ kapitału
zagranicznego. Stąd też przedmiotem mojego wystąpienia uczyniłam
bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ). Opierając się na wy-
dawnictwach WORLD Investment Raport oraz Państwowej Agen-
cji Inwestycji Zagranicznych pod uwagę wzięłam te firmy, które
zainwestowały powyżej 1 min dolarów w kraju goszczącym inwestora.
Statystyki dotyczące BIZ na świecie prowadzi się w niektórych
krajach od blisko pół wieku, ale ożywienie w przepływie inwestycji
nastąpiło w drugiej połowie lat 80. Związane to było z przyspieszo-
nym procesem globalizacji, a następnie z transformacją systemową
w Europie i Azji. Przepływy (napływ, odpływ) BIZ w świecie
w latach 1983-1987 wynosiły 154 mld dolarów, w roku 2000 osią-
gnęły wartość 2420 mld, czyli nastąpił blisko 16-krotny ich wzrost
w skali świata. Głównymi odbiorcami i zarazem inwestorami BIZ
były i są w układzie światowym kraje wysoko rozwinięte, do których
w 2000 r. napłynęło 79% inwestycji, do krajów rozwijających się
19%, a do Europy Środkowej i Wschodniej tylko 2% (tabela 1).
Cechą charakterystyczną napływu BIZ do interesującego nas
regionu jest zmienna intensywność tego zjawiska. Przyczyn fluktu-
acji w napływie inwestycji upatrywać należy w nieustabilizowanej
sytuacji politycznej niektórych państw, w ograniczonym postępie
restrukturyzacji i prywatyzacji gospodarek narodowych, szczególnie
w krajach Wspólnoty Niepodległych Państw. Inną sytuacją odnoto-
wać można na Węgrzech, w Czechach i w krajach bałtyckich, gdzie
proces prywatyzacji jest daleko już zaawansowany (Z. Chrupek,
2000).
Zasoby bezpośrednich inwestycji zagranicznych pozyskanych
od początku transformacji do 2000 r. włącznie przekroczyły w regio-
nie 130 mld dolarów. Największy w nich udział posiada Polska
(28,5%), a następnie Czechy (16,2%), Węgry (15,2%) i Rosja (14,8).
Mając do dyspozycji skumulowane zasoby BIZ od początku
transformacji do końca 2000 r. oraz wskaźniki przeliczone na
Tabela 1. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w latach 1983-2000
Lata Przepływy W tym Struktura napływu w % do krajów:
Europy rozwijają¬ wysoko
Środkowej cych się rozwi¬
i Wschodniej niętych

1983- 153,9 0,02 0,02 24,0 76,0
1987
1988- 385,8 1,36 0,07 21,3 78,6
1992
1993 433,4 5,59 2,70 35,0 62,3
1995 655,2 14,31* 4,50 30,4 65,1
1996 696,0 12,30 3,50 36,9 59,6
1997 939,4 18,50 4,00 37,1 58,9
1998 1292,8 17,50 2,70 25,8 71,5
2000 2420,4 26,60 2,00 18,9 79,1
* łącznie z krajami WNP
Źródło: opracowano na podstawie: E. Bednarska, 1995; S. Ładyka, 1997;
U. Kopec, 1998,2002.
1 mieszkańca danego kraju, dokonałam ich uporządkowania. Wyróż-
niłam trzy grupy państw:
1) o niskim poziomie BIZ do 380 dolarów na jednego mieszkań-
ca (Ukraina, Mołdowa, Białoruś, Rosja, Albania, Macedonia, Rumu-
nia),
2) o średnim poziomie od 380 do 760 dolarów (Bułgaria, Litwa,
Słowacja),
3) o wysokim poziomie powyżej 760 dolarów (Chorwacja,
Czechy, Estonia, Łotwa, Polska, Słowenia, Węgry).
Region Europy Środkowej i Wschodniej w 2000 r. największy
strumień tych inwestycji - mianowicie 26 mld dolarów - pozyskał
z Unii Europejskiej (blisko 72%). Krajami unijnymi, z których napły-
nęło najwięcej środków były: Francja, Holandia, Szwecja i Austria
(U. Kopeć, 2002). Tradycyjnie ważnym inwestorem z udziałem 17%
były Stany Zjednoczone Ameryki Północnej.
W trój sektorowym podziale gospodarek głównym kierunkiem
lokat inwestycyjnych do końca 1993 r. był sektor przetwórczy,
w którym ulokowano ponad 60% kapitału zagranicznego, następnie
sektor usług z wyraźnie wzrostowym trendem w drugiej połowie
lat 90.
Przy rozpatrywaniu tego problemu w odniesieniu do gałęzi
gospodarki widać, że w pierwszym okresie transformacji (lata 1990-
93) najwięcej kapitału przeznaczono na przemysł żywnościowy, tyto-
niowy, napojów, motoryzacyjny i chemiczny oraz handel. W 2000 r. na
sektor usług przypadało już blisko 55%, sektor przetwórczy 43%.
Na sektor surowcowy (tzw. pierwotny) przypadało tylko 2%
pozyskanych zasobów BIZ.
Ogólnie stwierdzić można, że sektor przetwórczy w regionie
Europy Środkowej i Wschodniej - pod wpływem BIZ - podlega
przebudowie technologicznej i modernizacji, ale najczęściej jego pro-
dukcja ukierunkowana jest na rynki wewnętrzne - często na bazie
importowanych komponentów albo wyznaczonych limitów surow-
ców, półfabrykatów z krajów goszczących inwestorów. Równocze-
śnie podkreślić należy, że rozwijają się głównie gałęzie kapitałochłon-
ne, a nie pracochłonne, co w konsekwencji zwiększa bezrobocie
i ujemny bilans handlu zagranicznego.
We wszystkich krajach transformujących się w Europie - z wy-
łączeniem Rosji, w której wartość eksportu przewyższała wartość
importu o 56 mld dolarów - bilans handlowy zagraniczny w 2000 r. był
ujemny. Na przykład w Polsce różnica między wartością importu
i eksportu wynosiła 17 mld dolarów, na Węgrzech, Chorwacji, Rumu-
nii, Cyprze po około 3 mld dolarów, a w wielu krajach bezrobocie
przekraczało 15% (Słowacja 19%, Polska 17%, Chorwacja i Bułga-
ria po 16%).
Występują znaczne różnice strukturalne BIZ w sektorze prze-
twórczym w układzie makroekonomicznym. Na przykład na Wę-
Kraje Napływ roczny BIZ w min USD Skumulowana wielkość BIZ
1993 1997 1998 2000 1998 rok 2000 rok
ogółem w na 1 ogółem w na 1
min USD mieszkańca min USD mieszkańca
w USD w USD
1. Albania 20a) 48 45 143 394 104 568 182
2. Białoruś - 200 144 90 466 46 1243 124
3. Bułgaria 101a) 505 401 1002 1352 164 3404 418
4. Chorwacja 16a) 503 873 899 2365 526 4927 1060
5. Czechy 2703 1301 2540 4595 13457 1307 21095 2055
6. Estonia 59a) 267 581 398 1822 1254 2640 1891
7. Litwa 74a) 355 926 379 1625 439 2334 636
8. Łotwa 33а» 521 274 400 1488 612 2081 884
9. Macedonia - 17 119 170 181 82 380 188
10. Mołdowa 0,5 72 85 128 265 61 444 103
11. Polska 991 4908 5129 9342 21722 562 33603 870
12. Rosja 2100 6243 2183 2704 13389 91 19243 133
13. Rumunia 133a) 1129 2063 1041 4250 189 6551 292
14. Słowacja 492 117 466 2075 2062 383 3692 683
15. Słowenia 292 321 165 276 2359 1190 3808 1411
16. Ukraina 198 624 743 595 2801 56 3843 78
17. Węgry 5576 2085 1935 1700 18552 1809 19883 1984
Ogółem Europa _ 19376 18672 26008 88253 270 130071 385
Śr.-Wsch.
a) 1992 r.
Źródło: opracowano na podstawie: Economic Survey of Europe in 1996-1997, Economic Commission for Europe,
Geneva 1997; World Investment Report 1999, UNCTAD, UN, New York - Geneva 1999; U. Kopeć 1998, 2002;
„Wprost” nr 26,2000.
grzech - gdzie praktycznie zakończył się proces prywatyzacji -
największe rozmiary inwestycji typu green field wchłonął przemysł
maszynowy, elektroniczny, wyposażenie telekomunikacji, produkcja
środków transportu. Przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicz-
nego (U. Kopeć, 2002) stanowią ponad 15% wszystkich przedsię-
biorstw zarejestrowanych w tym kraju i zatrudniają około 30% siły
roboczej Węgier. Udział obcego kapitału w całej gospodarce wynosi
około 38%. Korporacje ponadnarodowe odgrywają dominującą rolę
w węgierskim eksporcie - w 2000 r. przypadało na nie 82% tego
eksportu. Zatem stwierdzić można, że ich produkcja w dużym stopniu
jest proeksportowa, co znacznie wyróżnia Węgry na tle innych
krajów Europy Środkowej i Wschodniej.
W Czechach w 2000 r. prawie 70% pozyskanych środków
napłynęło do sektora usług, z czego najwięcej do branży finansowej
(około 28%), poprzez zakończenie prywatyzacji czeskich banków,
a następnie do komunikacji (17%) oraz handlu (12%). Sektor prze-
twórczy przyciągnął w tymże roku około 29% inwestycji. Na kraje
Unii Europejskiej przypadało aż 88% całej wartości BIZ pozyska-
nych przez Czechy (Niemcy, Francja, Holandia, Austria). Natomiast
w 2001 r. największym przedsięwzięciem green field (budowa no-
wych zupełnie przedsiębiorstw, albo inwestycje przeznaczone na
rozwój już istniejących środków trwałych) o wartości 1,5 mld euro
była budowa przez japońsko-francuskie konsorcjum Toyota-Peugeot
fabryki małolitrażowych samochodów w Kolinie. O pozyskanie tej
inwestycji starały się również Polska i Węgry.
Wartość czeskich zasobów BIZ na koniec 2000 r. była szaco-
wana na 21 mld dolarów, a w 2001 r. już na 26,7 mld. Oznacza to,
że wartość tych zasobów na 1 mieszkańca osiągnęła ponad 2000
dolarów, zdecydowanie umacniając pierwszą pod tym względem
pozycję Czech w Europie Środkowej i Wschodniej. W pozyskanych
przez Czechy zasobach BIZ dominuje sfera usług (ok. 60%), w tym
handel (głównie poprzez budowę hipermarketów) i finanse (poprzez
zakończnie procesu prywatyzacji czeskich banków). W sektorze
przetwórczym z udziałem 38% najwięcej zainwestowano w przemy-
śle petrochemicznym, chemicznym i gumowym.
W Słowenii, Łotwie - oprócz sektora usług - najwięcej zagra-
nicznych środków kapitałowych wchłonął sektor przetwórczy,
w tym przemysł drzewno-papiemiczy, samochodowy, w Rosji prze-
mysł paliwowo-energetyczny i spożywczy.
Niekorzystnym zjawiskiem jest to, iż korporacje ponadnarodo-
we zagraniczne najchętniej lokują swoje środki kapitałowe i działal-
ność usługową w dużych aglomeracjach miejskich i regionach silniej
już zagospodarowanych (A.R Wierzbicki, 2000), utrwalając w ten
sposób zastałą strukturę przestrzenną potencjału gospodarczego
sprzed okresu przemian systemowych. Taka polityka inwestycyjna
korzystna dla inwestora - ze względu na wykształcone rynki pracy
i zbytu produkcji - nie sprzyja aktywizacji obszarów słabiej zagospo-
darowanych. W Estonii w Tallinie skoncentrowane jest aż 80%
wszystkich zasobów BIZ. W Polsce 52% kapitału zagranicznego
zlokalizowano w województwie mazowieckim (głównie Warszawa),
9,5% w województwie wielkopolskim, a np. tylko 0,5% w podlaskim
(I. Zagoździńska, 2002). Podobnie kwestia ta wygląda na Węgrzech,
gdzie najsilniej rozwinięty Region Centralny ze stolicą Węgier kon-
centruje 51% pozyskanych zagranicznych kapitałów, a rolniczy Re-
gion Północny tylko 5%. Dużą koncentrację przestrzenną omawia-
nych inwestycji obserwuje się także w Rosji. Na Region Centralny
(głównie Moskwa) przypada 43% inwestycji zagranicznych, a na
największy Region Dalekiego Wschodu - o powierzchni ponad 6 min
km2, przypada tylko 5% zainwestowanego kapitału zagranicznego,
przy czym ogromna jego część zlokalizowana jest w jednym tylko
obwodzie, a mianowicie sachalińskim.
Zamykając analizę podjętego problemu, można sformułować
kilka ogólniejszych opinii.
Na podstawie przywoływanych materiałów statystycznych
i opracowań stwierdzić można, że wszystkie kraje Europy Środkowej
i Wschodniej znajdujące się w okresie transformacji systemowej, od
początku lat 90. radykalnie zmieniły orientacje polityki gospodarczej
na prorynkową, otwartą. Bezpośrednim jej efektem był napływ
kapitału zagranicznego do różnych sektorów działalności gospodar-
czej.
Jak już wcześniej wspomniano, w początkowym okresie szcze-
gólnym zainteresowaniem kapitału zagranicznego darzony był sektor
przetwórczy, a pod koniec lat 90. usługowy. Należy podkreślić, iż
niewielkim - jak dotychczas - zainteresowaniem inwestorów cieszy
się sektor surowcowy. Częściowo jest to spowodowane ogranicze-
niami prawnymi, jakie występują w krajach regionu, a odnoszą się
one zwłaszcza do wykupu ziemi, i co szczególnie istotne w tym
przypadku - ziemi pod nieruchomości. W latach 1998-1999 przyja-
zne dla BIZ regulacje prawne wprowadziły w tym zakresie Rosja,
Ukraina. Oprócz różnych ulg, wprowadzono możliwości nabywania
gruntów z Państwowego Funduszu Ziemi.
Okoliczności te mogą - przy założeniu, że nastąpi proces re-
strukturyzacji wielkich przedsiębiorstw oraz ograniczenie korupcji -
znacznie skorygować przestrzenny rozkład napływu kapitału w tej
części Europy.
Dotychczasowi liderzy pod względem skumulowanych BIZ li-
czonych na 1 mieszkańca (Czechy, Węgry, Estonia, Słowenia)
najprawdopodobniej utrzymają do 2005 r. dominującą pozycję, ale
w liczbach bezwzględnych największy wzrost napływu kapitału za-
granicznego przypuszczalnie wchłoną Rosja, Ukraina, Polska, m.in.
ze względu na wielkość krajów, rynków zbytu i potencjał demogra-
ficzny (Z. Chrupek, 2000).
Część krajów Europy Środkowej i Wschodniej poprzez sprze-
daż prywatyzowanych przedsiębiorstw państwowych i nowe zachę-
ty preferencyjne dla inwestorów (np. Bułgaria, Słowacja, Rumunia)
może oczekiwać zwiększonych dopływów BIZ, w większości przy-
padków w formie jonit ventures.
Na podstawie porównań z krajami Azji Południowo-Wschod-
niej i Wschodniej można sądzić, że mało prawdopodobne jest, aby
w perspektywie krótkiej i dalszej (do 2020 r.) mógł zaangażować się
kapitał zagraniczny w sektor surowcowy, np. w górnictwo (z wyłą-
czeniem ropy naftowej, gazu). Górnictwo zostanie przypuszczalnie
w zarządzaniu spółek akcyjnych kapitału państwowo-prywatnego
rodzimego.
W krótkiej perspektywie do 2005 r. - niezależnie od postępu
reform, kapitał zagraniczny umacniać się będzie nadal w sektorze
przetwórczym i większą jeszcze ekspansję wykaże w usługach.
Mało jednak zainteresowany będzie przemysłem hutniczym. Do-
tychczas kapitał amerykański wykupił zakłady w Koszycach na
Słowacji, a kapitał południowokoreański zakłady hutnicze w Otelinox
w Rumunii. Nabrzmiałe problemy tej branży rozwiązywane być
muszą przez rządy poszczególnych krajów, stosowanie przez nie
mądrej polityki gospodarczej; może w dalszej perspektywie część
produkcji tego przemysłu prowadzona będzie w kooperacji z firmami
zagranicznymi zlokalizowanymi na obszarach krajów objętych trans-
formacją. W roku 2002 m.in. Polska, Czechy, Kazachstan złożyły
ofertę udziałową do firmy o najbardziej globalnym zasięgu na świecie
w przemyśle stalowym - The LNM Group.
Na rozwój branż wysokiej technologii - bez zaplecza badaw-
czego - trudno liczyć w omawianym regionie. W tych dziedzinach
wyjątkowo większym zaufaniem inwestorów zagranicznych - jak
dotychczas - obdarzone zostały Czechy. W 2000 r. podjęta została
decyzja o budowie w tym kraju drugiej co do wielkości fabryki
kineskopów na świecie, finansowana przez holenderski Philips Elec-
tric (największy zakład kineskopów zlokalizowany jest w Eindhom
w Holandii). Będzie to największa inwestycja typu green field
w Czechach. Zakład ten docelowo ma zatrudniać około 3200 pra-
cowników i dać dodatkowo pracę około 6000 osób w przedsiębior-
stwach kooperujących (U. Kopeć, 2000).
W sferze zainteresowań kapitału zagranicznego pozostanie jesz-
cze przemysł środków transportu (np. niemiecki BMW na Wę-
grzech), farmaceutyczny. W złożonej strukturze branżowej sektora
usług nadal umacniać się będzie kapitał obcy w łączności, bankowo-
ści, ubezpieczeniach, hotelarstwie, nieruchomościach - wskazują na
to doświadczenia niektórych krajów Ameryki Łacińskiej. Na bazie
restrukturyzacji przedsiębiorstw państwowych nastąpi w bliskiej
perspektywie zwiększony napływ kapitału do podsekcji dystrybucji
energii i gazu (w Czechach w 1997 r. kapitał zagraniczny przejął
kontrolę nad energetyką, w Słowenii elektrownię atomową w Krško
przejął kapitał chorwacki (U. Kopeć, 2000)).
Pewne jest, że procesy integracyjne, globalne - oparte głównie
na dopływie kapitału do krajów transformujących się - nie obejmą
wszystkich obszarów i wszystkich dziedzin gospodarki. Niektóre
z nich nadal poddane będą procesom gospodarczym o charakterze
państwowo-prywatnym (J. Kleer, 2000), zależnym przede wszystkim
od inicjatyw krajowych, przedsiębiorczości prywatnej i inicjatyw
rządowych czy nawet wąsko regionalnych (np. rolnictwo i z nim
związane niektóre branże przemysłu, budownictwo mieszkaniowe,
usługi drobne publiczne, górnictwo, hutnictwo). Stąd też zapewne
pojawią się dosyć silne dysproporcje między tym co globalne, pań-
stwowe i regionalne. Oznaczać to będzie, że w gospodarkach oma-
wianych krajów utrwalą się ośrodki, strefy wysoko i mniej rozwinię-
te, czy wręcz zacofane, mogą też narastać rozpiętości dochodowe
między poszczególnymi grupami pracowników i mieszkańcami nie-
których regionów.
Dla rozwiązywania takich i innych problemów, zrównoważe-
nia rozwoju, poprawy warunków życia ludności konieczna jest
większa rozwaga i stanowczość rządów i społeczeństw omawia-
nych krajów w:
- przeprowadzaniu prywatyzacji majątku narodowego,
- zwiększaniu nakładów inwestycyjnych na modernizację go-
spodarki,
- popieraniu średniej i drobnej przedsiębiorczości,
- zwiększaniu nakładów na edukację i badania naukowo-roz-
wojowe,
a wszystko to zależy od wzrostu produktu krajowego brutto.
Znaczenie dla realizacji takich priorytetów będzie miało rozszerzenie
Unii Europejskiej o kraje Europy Środkowej.
Streszczenie
Celem artykułu jest określenie tendencji i kierunków napływu bezpo-
Bibliografia
E. Bednarska, Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w gospodarce
światowej, [w:l Inwestycje zagraniczne w Polsce, pod redakcją B. Durka,
IKiCHZ, Warszawa 1995.
Z. Chrupek, Ocena możliwości napływu kapitału zagranicznego
w okresie do roku 2020, [w:] Strategia rozwoju Polski do roku 2020,
tom I, Diagnoza ogólnych uwarunkowań rozwojowych, Komitet Prognoz
„Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN, Warszawa 2000.
Economic Survey of Europe in 1996-1997, Economic Commision
for Europe, Geneva 1998.
J. Gliniecka, Inwestycje zagraniczne w świetle prawa finansowego,
Wydawnictwo Prawnicze i Ekonomiczne, LEX”, Gdańsk 1992.
J. Kleer, Koniunktura światowa i procesy globalne, [w:] Strategia
rozwoju Polski do roku 2020, tom I, Diagnoza ogólnych uwarunkowań
rozwojowych, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN,
Warszawa 2000.
U. Kopeć, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce. Raport
jubileuszowy, pod red. B. Durka, IKiCHZ, Warszawa 1998.
U. Kopeć, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w wybranych kra-
jach Europy Środkowej i Wschodniej, pod red. B. Durka, IKiCHZ, Warsza-
wa 2002.
S. Ładyka, Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w gospodarce świa-
towej, [w:] Inwestycje zagraniczne w Polsce, pod red. B. Durka, IKiCHZ,
Warszawa 1997.
Regiony Rassiji, Moskwa 2001.
Statistical Yearbook of Hungary 2000, Budapest 2001.
Statistical Yearbook of Ukraine for 1997, Kijev 1999.
Wierzbicki A.P., 2000, Wpływ megatrendów cywilizacji informacyj-
nej na sytuację w Polsce, [w:] Strategia rozwoju Polski do roku 2020,
tom I, Diagnoza ogólnych uwarunkowań rozwojowych, Komitet Prognoz
„Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN, Warszawa.
World Investment Report 1999, UNCTAD, UN, New York - Geneva
1999.
„Wprost” 2000, nr 26.
I. Zagoździńska, Podmioty z kapitałem zagranicznym w Polsce
w 2001 r. (według danych GUS), [w:] Inwestycje zagraniczne, pod red.
B. Durki, IKiCHZ, Warszawa 2002.
Streszczenie
Celem artykułu jest określenie tendencji i kierunków napływu bezpo-
średnich inwestycji zagranicznych (BIZ) do krajów europejskich, objętych
transformacją systemową.
Przedstawiono zmienność dopływu BIZ (od początku lat 90. do koń-
ca 2000 r.) oraz ich ogólne zasoby wyrażone w min USD w poszczególnych
państwach. Zwrócono uwagę na pochodzenie kapitału zagranicznego (głów-
nie z krajów Unii Europejskiej i Stanów Zjednoczonych) w sektorach go-
spodarki.
W pierwszym etapie transformacji (1990-1993) najwięcej inwestycji
ulokowanych zostało w przemyśle spożywczym, tytoniowym i napojów,
samochodowym i chemicznym oraz w handlu. Od połowy lat 90. w sferze
szczególnych zainteresowań znalazły się usługi - głównie telekomunikacja,
bankowość, ubezpieczenia.
W krótkiej (do 2005), jak i dalszej perspektywie (do 2020 r.) - chyba
niezależnie od postępu prywatyzacji i restrukturyzacji gospodarek w kra-
jach Europy Środkowej i Wschodniej - kapitał zagraniczny umacniać się
będzie nadal w sektorze przetwórczym i jeszcze większą ekspansję wykaże
w usługach. Mało zainteresowany będzie górnictwem i rolnictwem. Na-
brzmiałe problemy w tych branżach będą musiały być rozwiązywane przy
dużym zaangażowaniu rządów poszczególnych krajów i współdziałaniu róż-
nych partnerów. Może dopiero w dalszej perspektywie, poprzez umocnie-
nie się rodzimego kapitału - w oparciu o małą i średnią przedsiębiorczość,
przy współudziale firm państwowych - bardziej znaczące niż obecnie -
część produkcji przemysłowej będzie się odbywać w kooperacji z firmami
zagranicznymi, zlokalizowanymi na obszarze krajów objętych transformacją.
Nieodzownym warunkiem powodzenia - w trwającym procesie integracji,
globalizacji - jest wzrost produktu krajowego brutto i zwiększenie nakła-
dów na edukację i badania oraz przyspieszenie przemian modernizacyjnych
w omawianej części Europy.
Lidia Mesjasz
Czy integracja rynków finansowych doprowadzi
do polaryzacji reżimów kursowych?
1. Wprowadzenie
Problem wyboru optymalnego systemu kursu walutowego
w gospodarce światowej nabrał ostatnio nowej aktualności. Powo-
dem jest postępująca integracja rynków finansowych i towarzysząca
jej wysoka mobilność międzynarodowego kapitału. W takich warun-
kach pośrednie reżimy kursowe są bardziej podatne na ataki speku-
lacyjne niż „czyste” rozwiązania kursowe, tzn. kurs w pełni sztywny
(hard peg) lub w pełni płynny (clear float), a przez to trudniejsze
do utrzymania na dłuższą metę. Ponadto, obrona stabilności kursu
waluty krajowej może być bardzo kosztowna dla gospodarki, co
pokazały ostatnie kryzysy finansowe w krajach wschodzących.
W związku z powyższym część ekonomistów twierdzi, że
w środowisku pełnej swobody przepływów transgranicznego kapita-
łu tylko skrajne rozwiązania kursowe są w stanie powstrzymać ataki
spekulacyjne.1 Na tej podstawie wysuwają oni hipotezę, że pośrednie
reżimy kursowe będą lub powinny stopniowo zanikać. Pogląd ten
nazywany jest w literaturze hipotezą „dwóch biegunów” (two poles),
„skrajnych rozwiązań” (corner solutions) czy też „zanikającego lub
brakującego środka” (vanishing or missing middle).
1 Np. В. Eichengreen, International Monetary Arrangements for the 21s'
Century, Brookings Institutions, Washington, D.C. 1994; M. Obstfeld і K.Rogoff,
The mirage of fixed exchange rates, „Journal of Economic Perspectives”, Vol.9, No
4, 1995; M. Goldstein, Safeguarding prosperity in a global financial system: The
future international financial architecture, Institute for International Economics,
Washington, D.C. 1999; L. Summers, Testimony before the Senate Foreign Rela-
tions Subcommittee on International Economic Policy and Export/ Trade Promo-
tion, U.S. Senate, 106th Congress, Iм Session, January 27, 1999.
Hipoteza ta rodzi szereg wątpliwości. Po pierwsze, zakłada,
milcząco lub otwarcie, że reżim kursu walutowego jest wybierany raz
i na zawsze. Tymczasem doświadczenia licznych krajów pokazują,
że system kursu walutowego ulega zmianom i jest dostosowywany
do zmieniających się priorytetów polityki gospodarczej i/lub warun-
ków otoczenia.
Po drugie, argumenty wysuwane przez zwolenników tej hipotezy,
choć niewątpliwie słuszne, nie są oparte na żadnej kompleksowej teorii.
Po trzecie, wielu autorów krytycznie ocenia zasadność wpro-
wadzenia w życie zaleceń tej hipotezy, zwłaszcza w krajach rozwi-
jających się.
Zasygnalizowane wyżej problemy zostaną teraz szerzej omówio-
ne. Podstawowym celem referatu jest weryfikacja hipotezy skrajnych
rozwiązań kursowych. Weryfikację przeprowadzono na podstawie
analizy ewolucji faktycznie stosowanych systemów kursu walutowe-
go w krajach członkowskich MFW w latach 1990-2001 (pkt 2). W 3
pkt przedstawiono argumenty wysuwane na rzecz hipotezy „zanika-
jącego środka” oraz proponowane teoretyczne jej uzasadnienie. 4 pkt
daje ocenę zasadności wprowadzenia w życie „czystych” form kur-
su walutowego przez kraje rozwijające się. Referat kończą wnioski.
2. Ewolucja systemów kursu walutowego
Analiza ewolucji systemów kursu walutowego została przepro-
wadzona w oparciu o system klasyfikacji kursów opracowany przez
MFW w 1999 r. System ten obejmuje wszystkie kraje członkowskie
MFW i opiera się na polityce kursowej faktycznie stosowanej przez
te kraje, w odróżnieniu od systemu obowiązującego do 1998 r., który
opierał się na kursach oficjalnie deklarowanych.2 Nowy system
identyfikuje 10 rodzajów reżimów kursowych, które można podzielić
na trzy podstawowe grypy:
2 Szerzej na ten temat zob. Exchange rate arrangements and currency co-
nvertibility: Development and issues, „World Economic and Financial Surveys”,
1999, IMF, Washington, D.C. 1999.
1) kursy w pełni sztywne (hard pegs), do których zalicza się:
system izby walutowej (currency board), jednostronne wprowadze-
nie do obiegu waluty obcej (dolaryzacja lub euroizacja) oraz unię
walutową;
2) kursy pośrednie, które obejmują „miękkie” kursy stałe
(softpegs), do których zalicza się: konwencjonalny kurs stały oparty
na jednej walucie lub koszyku walutowym (conventional fixed
peg), kurs pełzający (crawlingpeg), kurs pełzającego pasma (craw-
ling band) oraz kurs o ustalonym korytarzu wahań (horizontal
band) oraz ściśle kierowane kursy płynne (tightly managed floats)',
3) kursy płynne, niezależne (independent float) lub luźno
kierowane (loosly managed floats).
Zarówno ściśle, jak i luźno kierowane kursy płynne nie mają
z góry określonej ścieżki kursowej. Różnią się tym, że kurs płynny
ściśle kierowany jest na bieżąco, monitorowany i utrzymywany na
stabilnym poziomie. A to oznacza, że może być wykorzystany jako
nominalna kotwica dla polityki monetarnej. Natomiast w systemie
kursu płynnego luźno kierowanego interwencje walutowe są rzadkie
i mają na celu jedynie łagodzenie „nadmiernych” wahań kursu, co
upodabnia go do kursu płynnego niezależnego.
W latach 1990-2001 proporcja krajów stosujących reżimy po-
średnie zmniejszyła się z prawie 70% do 39%. Natomiast wzrosła
liczba krajów stosujących kursy w pełni płynne (z 15% do 35,5%) oraz
kursy w pełni sztywne (z 16% do 26%). Pośrednie reżimy kursowe
były zastępowane przede wszystkim kursami płynnymi, w mniejszym
stopniu sztywnymi (por. tab. 1). Przedstawiona ewolucja reżimów
kursowych wydaje się potwierdzać hipotezę zakładającą odchodzenie
od pośrednich reżimów kursowych na rzecz rozwiązań skrajnych.
Polaryzacja reżimów kursowych w największym stopniu doty-
czyła krajów silnie zintegrowanych z międzynarodowymi rynkami
kapitałowymi, tj. wysoko rozwiniętych oraz wschodzących.3 W kra-
3 Por. także S. Fischer, Exchange rate regimes: Is the biopolar view correct?
„Journal of Economic Perspectives”, Vol. 15, No 2, 2001.
Kurs Rok 1990 1992 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Wszystkie kraje 15,7 19.4 16,2 16,2 16,2 18,3 18,3 24,2 24,7 25,8
Kursy sztywne 69,2 56,1 56,8 58.9 58.4 53,2 48,9 40.9 41,4 38,7
Kursy pośrednie 15,1 24.4 27,0 24.9 25.4 28,5 32,8 34.9 33,9 35,5
Kursy płynne
Kraje rozwinięte 0,0 4,2 4,2 4,2 4,2 4,2 4,2 50,0 50,0 54,2
Kursy sztywne 73,9 50,0 54,2 54,2 62,5 58,3 58,3 12.5 12.5 4,2
Kursy pośrednie 26,1 45,8 41,7 41,7 33,3 37,5 37,5 37.5 37.5 41,7
Kursy płynne
Kraje wschodzącel; 6,7 9,7 9,4 9.4 9,4 12,5 12,5 12.5 15,6 15,6
Kursy sztywne 76.7 64,5 68,8 81,3 78,1 56.3 53,1 40.6 37,5 34,4
Kursy pośrednie 16.7 25,8 21,9 9.4 12,5 31.3 34,4 46,9 46,9 50,0
Kursy płynne
Kraje rozwijające się bez 21,7 24,8 20,2 20,2 20,2 22,3 22,3 22,3 22,3 23.1
wschodzących 66,0 55,2 54,3 54,3 52,7 51,5 46,2 46,2 47,7 46.2
Kursy sztywne 12,3 49,6 25,6 25,6 27,1 26,2 31,5 31,5 30,0 30,8
Kursy pośrednie
Kursy płynne
1 Obejmują 32 kraje: Argentyna, Brazylia, Bułgaria, Chile, Chiny, Kolumbia, Rep. Czech, Egipt, Ekwador, Hongkong, Węgry,
Indie, Indonezja, Izrael, Jordan, Korea, Malezja, Meksyk, Maroko, Nigeria, Pakistan, Panama, Peru, Filipiny, Polska, Rosja,
Singapur, Południowa Afryka, Sri Lanka, Tajlandia, Turcja i Wenezuela.
Źródło: Bubula A., Otker-Robe I., The evolution of exchange rate regimes since 1990: Evidence from de facto policies, „IMF
Working Paper”, No 155, 2002.
jach wysoko rozwiniętych kursy pośrednie prawie zanikły, na co duży
wpływ miało utworzenie unii monetarnej w Europie. W grupie krajów
wschodzących nastąpiło przesunięcie głównie w kierunku kursów
płynnych luźnie kierowanych. Niektóre kraje upłynniły kursy
w następstwie ataków spekulacyjnych na ich waluty (np. Meksyk,
Tajlandia, Korea, Indonezja, Rosja, Brazylia, Turcja), inne, aby wzmoc-
nić autonomię polityki pieniężnej (np. Chile, Polska). Nieliczne gospo-
darki wschodzące zdecydowały się na wprowadzenie w pełni sztyw-
nych kursów walutowych (Argentyna, Estonia, Litwa, Bułgaria,
Bośnia, Ekwador i Salwador), całkowicie rezygnując lub poważnie
ograniczając stopień autonomicznej polityki pieniężnej w nadziei, że
większa dyscyplina, którą te rozwiązania wymuszają, wzmocni ich
wiarygodność.
Nie ma jednak pewności, że zaobserwowany trend w kierunku
polaryzacji systemów kursowych będzie kontynuowany i doprowadzi
do całkowitego zaniku pośrednich reżimów kursowych. A jeśli na-
wet, to nie ma też pewności, że rozwiązanie dwubiegunowe utrzyma
się w dłuższym horyzoncie. Hipotezę „dwóch biegunów” można
bowiem uznać za prawdziwą tylko wtedy, gdy prawdopodobieństwo
porzucenia krańcowych rozwiązań kursowych na rzecz rozwiązań
pośrednich było zerowe, to znaczy, gdyby kraje pozostały na jednym
lub drugim „biegunie” na zawsze lub gdyby zmiana polityki kursowej
dokonywała się tylko między „biegunami”.
W celu oszacowania prawdopodobieństwa przejścia między
kursami w pełni sztywnymi, pośrednimi i w pełni płynnymi wykorzy-
stano testy statystyczne oparte na łańcuchach Markova. Badania
przeprowadzono w odniesieniu do kursów deklarowanych i faktycz-
nie stosowanych przez różne kraje i w różnym okresie czasu.4
Analizy wykazały, że prawdopodobieństwo przejścia od skrajnych
rozwiązań kursowych do rozwiązań pośrednich jest niezerowe, co
oznacza, że pośrednie reżimy kursowe będą istniały nadal lub co
najmniej jeszcze długo nie zanikną.
4 P. Masson, Exchange rate regime transition, „IMF Working Paper”, No
134, 2000; A. Bubula, 1. Otker-Robe, The evolution of exchange rate..., op. cit.
W praktyce rozwiązanie dwubiegunowe wydaje się mało praw-
dopodobne do utrzymania w dłuższym horyzoncie. Trudno sobie na
przykład wyobrazić, aby kraje nigdy nie znalazły się, choćby tymcza-
sowo, w sytuacji wymagającej zastosowania kursu walutowego jako
narzędzia redukowania lub stabilizowania inflacji.
3. Uzasadnienie hipotezy skrajnych rozwiązań kursowych
Dla uzasadnienia hipotezy „brakującego środka” jej zwolennicy
wysuwają szereg argumentów. Najczęściej próbują ją wyjaśniać
w kategoriach dylematu „trójkąta niemożliwości” (impossible trinity).
Dylemat ten oznacza, że kraj nie może osiągać jednocześnie trzech
celów: stabilności kursu walutowego, niezależnej polityki monetarnej
i swobody przepływów kapitałowych. Musi więc z czegoś zrezygno-
wać. W warunkach postępującej integracji rynków finansowych
kontrola przepływów kapitałowych jest mało skuteczna.5 W takim
razie wybór sprowadza się do rezygnacji albo ze stabilności kursu
walutowego, albo z niezależnej polityki pieniężnej. Oznacza to, że kraj
zmuszony jest przyjąć jeden z dwóch skrajnych wariantów polityki
kursowej, albo kurs w pełni płynny, przy zachowaniu własnej polityki
pieniężnej, albo kurs w pełni sztywny, co z kolei wiąże się z rezygna-
cją z niezależnej polityki pieniężnej.6
Innym argumentem wysuwanym na rzecz hipotezy „zanikają-
cego środka” jest niebezpieczeństwo związane z akumulacją dużych
niezabezpieczonych zobowiązań w walutach obcych. Zobowiązanie
się rządu do obrony stabilności waluty daje podmiotom krajowym
złudne poczucie bezpieczeństwa, które powoduje, że zaciągają duże
zobowiązania w walutach obcych bez zabezpieczenia się przed ryzy-
kiem kursowym. W rezultacie, gdy dochodzi do kryzysu walutowego
i dewaluacji waluty krajowej, pojawia się fala bankructw ze wszyst-
5 Szerzej na ten temat zob. np. S. Edwards, How effective are capital con-
trols?, „Journal of Economic Perspectives” vol. 13, No 4, 1999.
6 Por. J.A. Frankel, No single currency is right for all countries or at all
times, „NBER Working Paper”, No 7338, 1999.
kimi tego negatywnymi konsekwencjami dla gospodarki narodowej.
Doświadczyły tego kraje Azji Południowo-Wschodniej w latach 1997—
1998.
Zwolennicy skrajnych rozwiązań kursowych podkreślają, że
tych problemów można by uniknąć, wprowadzając system kursu albo
w pełni płynnego, albo w pełni sztywnego. Kurs w pełni płynny,
zwiększając ryzyko kursowe skłaniałby banki i firmy krajowe do
zabezpieczania się przed nim, a także zapobiegałby nadmiernym
przepływom kapitału. Z kolei wprowadzenie kursu w pełni sztywne-
go w postaci na przykład systemu currency board, zwiększyłoby
wiarygodność polityki monetarnej, co mogłoby zmniejszyć ryzyko
ataku spekulacyjnego na walutę. Utworzenie unii walutowej w ogóle
eliminuje ryzyko takiego ataku.
Trzeci argument wysuwany na rzecz hipotezy „dwóch biegu-
nów” związany jest z opóźnianiem przez rząd, ze względów politycz-
nych, decyzji o dewaluacji waluty (lub alternatywnie o podwyższeniu
stóp procentowych), co w obliczu presji spekulacyjnej na walutę
krajową mogłoby zmniejszyć gospodarcze skutki kryzysu walutowe-
go. Alternatywnym rozwiązaniem, pozwalającym uniknąć trudnych
politycznie decyzji o dewaluacji, byłoby odpowiednio wczesne upłyn-
nienie kursu lub wprowadzenie instytucji izby walutowej.
Wszystkie trzy przytoczone argumenty na rzecz hipotezy „zani-
kającego środka” są niewątpliwie słuszne, ale nie opierają się na
głębszych podstawach teoretycznych, co wydaje się konieczne, aby
można było uzasadnić „wyższość” skrajnych rozwiązań kursowych
nad pośrednimi. Frankel, Fajnzylber, Schmukler i Serven proponują
analityczne wyjaśnienie tej hipotezy, które opiera się na pojęciu
weryfikowalności (verifiability) polityki kursowej.7 Przez weryfiko-
walność cytowani autorzy rozumieją zdolność uczestników rynku do
statystycznego wnioskowania, na podstawie obserwacji dostępnych
danych, czy ogłoszony reżim kursowy jest rzeczywiście stosowany
7 J. A. Frankel, E. Fajnzylber, S. L. Schmukler, L. Serven, Verifying exchange
rate regimes, „Journal of Development Economics”, Vol. 66, No 2, 2001.
w praktyce. Weryfikowalność zapewnia przejrzystość kursu, a tym
samym jego wiarygodność.
Weryfikacji poddano systemy kursu walutowego o różnym stopniu
złożoności (kursy o ustalonym parytecie wobec pojedynczej waluty
i koszyka walutowego, z pasmem wahań i pełzające, a także kursy
płynne). Opierając się na danych empirycznych dotyczących kursów
walutowych wybranych krajów wschodzących przeprowadzono
analizę statystyczną. Symulacje za pomocą metody Monte Carlo
umożliwiły uogólnienie uzyskanych wyników.8 Badania statystyczne
wykazały, że proste reżimy kursowe są łatwiejsze do weryfikacji
przez uczestników rynku niż reżimy bardziej skomplikowane. Po-
średnie reżimy kursowe jako bardziej złożone są trudniejsze do
weryfikacji niż reżimy skrajne. Weryfikacja pośrednich rozwiązań
kursowych wymaga dużej ilości danych i długich szeregów czaso-
wych, a liczba koniecznych informacji wzrasta wraz z poziomem
złożoności reżimu, na co wpływa m.in. szerokość pasma i liczba
walut w koszyku. Stąd wniosek, że pośrednie reżimy kursowe, jako
trudniej weryfikowalne, są mniej przejrzyste, a przez to mniej wiary-
godne niż reżimy krańcowe i w związku z tym, powinny zanikać
w dłuższym horyzoncie.
4. Ocena zasadności wprowadzenia w życie
skrajnych rozwiązań kursowych
Z danych przedstawionych w tabeli 1 wynika, że wciąż duża
grupa krajów (prawie 39% członków MFW) stosuje pośrednie for-
my kursu walutowego, przy czym są to przede wszystkim kraje
rozwijające się. Powstaje pytanie, czy powinny one wprowadzić
krańcowe rozwiązania kursowe.
Przede wszystkim należy podkreślić, że wybór reżimu kursowe-
go zależy od charakterystyki danej gospodarki. Jak twierdzi J. Fran-
kel „nie ma jednego reżimu kursowego dobrego dla wszystkich
8 Por. J.A. Frankel, S.L. Schmukler, L. Serven, Verifiability and the vanishing
intermediate exchange rate regime, „NBER Working Paper”, No 7901, 2000.
krajów, a nawet dla tego samego kraju różne reżimy kursowe mogą
być dobre w różnym czasie”.9 Biorąc pod uwagę ogromne zróżnico-
wanie krajów rozwijających się pod względem poziomu rozwoju
gospodarczego i finansowego, a także stopnia otwarcia, zalecanie
wszystkim krajom rozwijającym się, aby zrezygnowały z reżimów
pośrednich i wprowadziły reżimy skrajne, nie wydaje się zasadne.
Kursy w pełni płynne, jako mniej podatne na presje spekulacyj-
ne, są dobrym rozwiązaniem dla krajów uprzemysłowionych i tych
gospodarek wschodzących, które w pełni zintegrowały się z global-
nym rynkiem kapitałowym.
Wiele krajów rozwijających się nie spełnia warunków dla wpro-
wadzenia „czystego” kursu płynnego, których omówienie przekracza
ramy tego referatu. Nie wydaje się, aby system kursu płynnego był
na dłuższą metę optymalnym rozwiązaniem dla małych otwartych
gospodarek, ze względu na potencjalne ryzyko kursowe, zwiększają-
ce koszty transakcyjne w handlu zagranicznym. Nie jest to również
dobre rozwiązanie dla krajów realizujących przekształcenia gospo-
darcze, ze względu na duże wahania kursów i ich długookresowe
odchylanie się od poziomu równowagi, co jest szkodliwe dla realnej
sfery gospodarki. Może to utrudniać walkę z inflacją (uporczywe
niedowartościowanie kursu) i/lub procesy proeksportowej restruktu-
ryzacji gospodarki (trwałe przeszacowanie kursu).
Nie wydaje się również zasadne zalecanie „czystych” kursów
płynnych krajom cierpiącym na chronicznie wysoką inflację, mają-
cym niedawne doświadczenia inflacyjne, cierpiącym na niestabilność
polityczną i w sferze finansów publicznych. Wielu autorów kwestio-
nuje wykonalność kursu w pełni płynnego w gospodarkach wscho-
dzących Ameryki Łacińskiej. Twierdzą, że „obawa przed elastyczno-
ścią” (fear of floating) wynika w tych krajach z niskiej wiarygod-
ności polityki władz, strachu przed inflacją, a także realnej dolaryzacji
krajowych systemów finansowych.10
9 J. A. Frankel, No single currency is right..., op. cit.
10 R. Hausmann, M. Gavin, C. Pages, E. Stein, Financial turmoil and the
choice of exchange rate regime, „IADB Research Department Working Paper”, No
Zbudowanie w takich krajach wewnętrznego porozumienia na
rzecz stabilnej polityki pieniężnej, a także zdobycie przez władzę
monetarną oraz krajową walutę dostatecznej wiarygodności mogą
trwać wiele lat i być bardzo kosztowne. Lepszym i mniej kosztow-
nym rozwiązaniem wydaje się zaimportowanie zewnętrznego pienią-
dza i związanej z nim wiarygodności, poprzez bezpośrednie (dolary-
zacja lub unia walutowa) lub pośrednie (system currency board)
przyłączenie się dojednej z kluczowych walut."
Wprowadzenie w pełni sztywnych kursów walutowych obwa-
rowane jest jednak rygorystycznymi warunkami i wymaga szerokie-
go konsensusu społecznego, co może ograniczać ich wykonalność
i nadmiernie krępować niektóre gospodarki wschodzące.12 Ich zasto-
sowanie może mieć sens tylko w wyjątkowych sytuacjach.
Sztywny kurs i związana z nim rezygnacja z własnej polityki
pieniężnej może być właściwym rozwiązaniem w dłuższym horyzon-
cie dla krajów transformacji systemowej w Europie Środkowej
i Wschodniej, które kandydują do członkostwa w UE i zamierzają
przystąpić do EMU. W najbliższym jednakże i średnim horyzoncie
czasu wiele argumentów przemawia za elastyczną polityką kursową
i niezależną polityką monetarną. Kraje te potrzebują czasu na wzmoc-
nienie polityki fiskalnej oraz rozwiązanie problemów słabości sektora
finansowego, aby lepiej przygotować się na pełną liberalizację rynku
kapitałowego. Według K. Lutkowskiego ważnym argumentem za
utrzymaniem okresu przejściowego jest strukturalna odmienność
gospodarek akcesyjnych od gospodarek strefy euro.13 Uważa on, że
na etapie niedokończonej restrukturyzacji gospodarek akcesyjnych
7993, 2000, s. 11; G. Calvo i C. Reinhart, Fear of floating, Fear of floating,
„NBER Working Paper” No 7993, 2000; R. Hausmann, U. Panizza, E. Stein, Why
do countries float the way they float? „Journal of Development Economics”, vol.
66, No 2,2001.
11 M. Dąbrowski, Czy w warunkach globalizacji jest miejsce na narodową
polityką pieniężną, „Bank i Kredyt”, nr 7-8, 2000, s. 27.
12 M. Goldstein, Safeguarding prosperity..., op. cit., s. 106.
13 K. Lutkowski, Unifikacja walutowa Europy a przyszłość złotego, „Bank
i Kredyt”, nr 7-8, 1999.
nie należy rezygnować z tak ważnego elementu realnego dostosowa-
nia jak kurs walutowy. Na problem ten zwraca również uwagę
P. Masson twierdząc, że niedostateczny stopień konwergencji realnej
w krajach akcesyjnych czyni je wrażliwymi na szoki zewnętrzne,
w tym także ze strony UE14. Elastyczny kurs jest w takich warun-
kach lepszym rozwiązaniem.
Poza nielicznymi przypadkami krajów charakteryzujących się
pewną specyfiką, dla większości dużych, średnich i mniejszych kra-
jów rozwijających się i transformacji systemowej, pośrednie typy
mechanizmów kursowych mogą lepiej służyć ich potrzebom niż
rozwiązania skrajne.15 Jest to dobre rozwiązanie przede wszystkim
dla krajów o niskim jeszcze stopniu integracji z międzynarodowymi
rynkami kapitałowymi, co czyni je mniej wrażliwymi niż większość
gospodarek wschodzących na gwałtowne i zmasowane ataki speku-
lacyjne. Dzięki istniejącym barierom uniemożliwiającym swobodny
przepływ kapitałów, kraje te mogą jednocześnie realizować dwa
cele, tj. stabilny kurs waluty i niezależną politykę pieniężną. Pośred-
nie reżimy kursowe mogą też być z pożytkiem stosowane tymczaso-
wo w okresach wysokiej inflacji jako narzędzie jej stabilizacji.16
Ważne jest tylko, aby w odpowiednim momencie (np. wzrostu otwar-
tości na przepływy kapitału czy pogarszania się międzynarodowej
konkurencyjności) uelastycznić kurs.
14 P. Masson, Monetary and exchange rate policy of transition economies tfj'
Central and Eastern Europe after the launch of EMU, „IMF Policy Discussion
Paper”, No 5, 1999.
15 J. A. Frankel, No single currency..., op. cit.; J. Williamson, Exchange rate
regimes for emerging markets: Reviving the intermediate option, HE, Washington,
D.C, 2000; S. Fischer, Exchange rate regimes..., op. cit.
16 M. Mussa, P. Masson, A. Swoboda, E. Jadresic, P. Mauro, A. Berg,
Exchange rate regimes in an increasingly integrated world economy, „IMF Occa-
sional Paper”, No 193, 2000.
5. Podsumowanie
Analiza ewolucji reżimów kursu walutowego w krajach człon-
kowskich MFW wskazuje na tendencję odchodzenia od pośrednich
rozwiązań kursowych w kierunku rozwiązań skrajnych. Wielu eko-
nomistów twierdzi, że trend ten jest naturalną konsekwencją postę-
pującej integracji rynków finansowych i wysokiej mobilności między-
narodowego kapitału, w których to warunkach tylko skrajne rozwią-
zania kursowe, jako bardziej przejrzyste, a przez to i bardziej wiary-
godne, są w stanie powstrzymać ataki spekulacyjne. Nie oznacza to
jednak, że skrajne rozwiązania kursowe rozwiązują wszystkie proble-
my, jakie powstają w środowisku zglobalizowanych rynków finanso-
wych. Pośrednie reżimy kursowe prawdopodobnie nie zanikną i będą
stosowane przez te kraje rozwijające się, które są słabo jeszcze
zintegrowane z międzynarodowymi rynkami kapitałowymi, a także
jako rozwiązania tymczasowe. W dłuższym horyzoncie optymalnym
rozwiązaniem dla gospodarek wschodzących jest jednak wybór mię-
dzy kursem w pełni płynnym a w pełni sztywnym. To, jaki reżim
ostatecznie przyjmą, zależeć będzie od tego, czy bardziej cenią sobie
niezależną politykę monetarną czy też wiarygodność i integrację.
Bibliografia
A. Bubula, I. Otker-Robe, The Evolution of exchange rate regimes
since 1990: Evidence from de facto policies, „IMF Working Paper”, No
155,2002.
G. Calvo, C. Reinhart, Fear of floating, „NBER Working Paper”, No
7993,2000.
S. Edwards, How effective are capital controls?, „Journal of Econo-
mic Perspectives”, Vol. 13, No 4,1999.
B. Eichengreen, International Monetary Arrangements for the 21s'
Century, Brookings Institutions, Washington, D.C. 1994.
Exchange rate arrangements and currency convertibility: Develop-
ment and issues, „World Economic and Financial Surveys”, 1999, IMF,
Washington, D.C.
S. Fischer, Exchange rate regimes: Is the biopolar view correct?
„Journal ofEconomic Perspectives”, Vol. 15, No 2,2001.
J. A. Frankel, No single currency is right for all countries or at all
times, „NBER Working Paper”, No 7338,1999.
J. A. Frankel, S. Schmukler, L. Serven, Verifiability and the vani-
shing intermediate exchange rate regime, „NBER Working Paper”, No
7901,2000.
J. A. Frankel, E. Fajnzylber, S. L. Schmukler, L. Serven, Verifying
exchange rate regimes, „Journal of Development Economics”, Vol. 66, No
2,2001.
M. Goldstein, Safeguarding prosperity in a global financial system:
The future international financial architecture, Institute for International
Economics, Washington, D.C. 1999.
R. Hausmann, M. Gavin, C. Pages, E. Stein, Financial turmoil and
the choice of exchange rate regime, „1ADB Research Department Wor-
king Paper”, No 7993,2000.
R. Hausmann, U. Panizza, E. Stein, Why do countries float the way
they float? „Journal of Development Economics”, Vol. 66, No 2,2001.
K. Lutkowski, Unifikacja walutowa Europy a przyszłość złotego,
„Bank i Kredyt”, nr 7-8, 1999.
P. Masson, Monetary and exchange rate policy of transition econo-
mies of Central and Eastern Europe after the launch of EMU, „IMF Poli-
cy Discussion Paper”, No 5, 1999.
P. Masson, Exchange rate regime transition, „IMF Working Paper”,
No 134,2000.
M. Obstfeld, K. Rogoff, The mirage of fixed exchange rates, „Journal
ofEconomic Perspectives”, Vol.9, No 4,1995.
M. Mussa, P. Masson, A. Swoboda, E. Jadresic, P. Mauro, A. Berg,
Exchange rate regimes in an increasingly integrated world economy,
„IMF Occasional Paper”, No 193,2000.
L. Summers, Testimony before the Senate Foreign Relations Sub-
committee on International Economic Policy and Export/ Trade Promo-
tion, U.S. Senate, 106th Congress, Is' Session, January 27, 1999.
J. Williamson, Exchange rate regimes for emerging markets: Revi-
ving the intermediate option, Institute for International Economics, Wa-
shington, D.C. 2000.
Streszczenie
W warunkach postępującej integracji rynków finansowych i wyso-
kiej mobilności transgranicznego kapitału wybór optymalnego reżimu kur-
su walutowego nabrał nowej aktualności. Ostatnie kryzysy finansowe w
krajach wschodzących pokazały, że pośrednie rozwiązania kursowe są szcze-
gólnie podatne na presję rynku, a obrona kursu może być bardzo kosztow-
na dla gospodarki. Powstaje pytanie, czy reżimy pośrednie są możliwe do
utrzymania w dłuższym horyzoncie czy też będą lub powinny być zastępo-
wanie przez skrajne systemy kursu walutowego, tzn. kursy w pełni sztyw-
ne lub w pełni płynne. Analiza ewolucji systemów kursu walutowego sto-
sowanych przez kraje członkowskie MFW w latach 1990-2001 wskazuje na
postępującą polaryzację reżimów kursowych. Czy to oznacza, że pośrednie
reżimy kursowe całkowicie zanikną? Hipoteza skrajnych rozwiązań (corner
solution) budzi szereg wątpliwości. Po pierwsze, zakłada statyczność wy-
boru reżimu kursowego. Po drugie, nie opiera się na żadnej głębszej teorii.
Po trzecie, wątpliwości budzi zasadność wprowadzenia w życie zaleceń tej
hipotezy, zwłaszcza w krajach rozwijających się.
Will integration of financial markets lead to the biopolar
exchange rate arrangements?
Summary
In the world of increasingly integrated financial markets and high
capital mobility, the choice of an optimal exchange rate regimes is the major
unresolved issue. Recent currency crises in emerging markets have shown
that intermediate exchange rate regimes are especially prone to market
pressure and the defence of the parity can be very costly for the economy.
A question then emerges whether the intermediate regimes are viable un-
der capital mobility and whether countries will or should be replacing them
with the comer solutions, such as hard pegs or clear floats. An analysis of
the evolution of the exchange rate regimes of the IMF member countries
over 1990-2001 seems to support the biopolar view. But does it mean that
intermediate regimes will vanish completely? There are some doubts about
the two poles hypothesis. Firstly, it assumes that an exchange rate regime is
chosen once and for ever. Secondly, the hypothesis is not based on any
theoretical rationale. Finally, it seems doubtful that comer solutions are
good options for all countries.
Przekształcenia polityczne i gospodarcze
w obwodzie kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej
wobec procesów integrującej się Europy
Obwód kaliningradzki,1 rosyjski region nad Bałtykiem, który
w wyniku rozpadu Związku Radzieckiego oddzielony został od Rosji
terytoriami dwóch niepodległych państw - Polski i Litwy, zajmuje
szczególne miejsce na rosyjskiej scenie politycznej. Wynika to nie
tylko z jego położenia geograficznego, ale też z rzadkiej, nawet jak na
Rosję, sprzeczności interesów między różnymi grupami nacisku wobec
obwodu, jak też i w samym Kaliningradzie.
Politycy ze środowisk zbliżonych do rządu i do prezydenta trak-
tują enklawę jako miejsce ważne ze względów strategicznych.2 Jest
1 Obwód kaliningradzki był zamknięty dla cudzoziemców do 1991 r. Ma on
powierzchnią 15,1 tys. km2, i liczy 930 tys. mieszkańców, z czego ludność miej-
ska stanowi 79 proc., w tym w mieście Kaliningrad mieszka 400 tys. ludzi.
W skład obwodu wchodzi 13 jednostek administracyjnych, 22 miasta i 1151 miejsco-
wości wiejskich. Region nie jest samowystarczalny w żadnej dziedzinie. Jeszcze
w czasach ZSRR gospodarka obwodu charakteryzowała się wysokim udziałem
gałęzi surowcowo chłonnych, przy czym 90 proc. energii, surowców, materiałów
i półproduktów dostarczano z innych regionów ZSRR, a ponad 70 proc. towarów
trafiało do odbiorców poza jej granicami. Znaczna część - 40-50 proc. - gospo-
darki obwodu związana była z wojskiem. (Patrz bliżej: L. Wardomski, A. Jerszow,
Międzynarodowa współpraca regionalna. Szanse i perspektywy obwodu kalinin-
gradzkiego, Впешиая Таговлия, nr 1-2/1996). Jedynym w swoim rodzaju miej-
scowym bogactwem naturalnym jest bursztyn - ok. 180 tys. ton, czyli blisko 80
proc. światowych zasobów tego surowca. Fundusz ziemi obwodu liczy 1,5 min
ha, z czego w rolnictwie wykorzystuje sią ponad 50 proc.
2 Wynika to z dążenia Rosji do utrzymania strategicznej pozycji na Bałtyku
Środkowym i w Europie Środkowo-Wschodniej. Pozycja Rosji została na tym
obszarze zachwiana po wycofaniu jej wojsk z baz morskich wschodniego wy-
brzeża Bałtyku - Kłajpedy, Pałągi, Rygi, Tallina. Baza wojskowa w Petersburgu
zaś nie zapewnia Rosji przeprowadzania błyskawicznych operacji wojskowych
na obszarze północno-wschodniej Polski (granicy NATO). Dlatego też, w obecnej
to najdalej na zachód wysunięty punkt Federacji Rosyjskiej, graniczą-
cy na dodatek z należącą do NATO Polską i pragnącą przystąpić do
Sojuszu Litwą. Podobnego zdania są również wojskowi, dla których
ogromną rolę w dziedzinie bezpieczeństwa FR odgrywa znajdująca
się na terytorium obwodu główna baza Floty Bałtyckiej w Bałtijsku.3
Właśnie te grupy nacisku sprawiły, że gdy 1 grudnia 1998 r. FR
zmniejszała liczbę okręgów wojskowych z ośmiu do siedmiu,
w rezultacie powołano 6 ogromnych terytorialnie okręgów i jeden
0 charakterze specjalnym, właśnie w obwodzie kaliningradzkim.4
W interesie krajów sąsiednich, w tym Polski, leżałoby oczywi-
ście pomniejszenie wagi wojskowej tego regionu5 i przeniesienie
głównych akcentów na rozwój gospodarczy obwodu kaliningradzkie-
go, który - za rok, gdy Polska, Litwa, Łotwa i Estonia staną się już
sytuacji w Rosji (nastawienie antynatowskie), we wszystkich dokumentach rosyj-
skiego rządu i Dumy Państwowej na temat Kaliningradu priorytet mają aspekty
militarne.
3 Port w Bałtijsku jest jedynym niezamarzającym portem rosyjskim na Morzu
Bałtyckim. Dla celów strategicznych Rosji jego znaczenie jest jednak znacznie
osłabione, bowiem dojście morskie do portu jest bardzo płytkie.
4 Według ocen specjalistów rosyjskie siły wojskowe w Kaliningradzie liczą
ok. 70 tys. żołnierzy ( w okresie ZSRR stacjonowało tam ok. 200 tys. żołnierzy),
choć Rosjanie twierdzą, że „tylko” 20 tysięcy. Spośród tych 70 tys. żołnierzy 40
tys. stanowią siły naziemne (XI Armia Lądowa, Kaliningradzka Grupa Wojsk
Ochrony Pogranicza, wojska wewnętrzne podległe MSW, dwie dywizje pancerne
1 dwie zmechanizowane oraz 8 brygad: po jednej pancernej, dwa pułki pocisków
antyrakietowych, dwa pułki przeciwpancerne, jedna grupa śmigłowców, 1300 czoł-
gów średniej wielkości, 1300 MTLB, 600 dział, 24 SCUD (R-300), 16 SS-21
(toczka-U), 49 śmigłowców Mi-24, około 200 SU-22 i SU-24. W kwietniu 1998 r.
zainstalowano tam także - jak podała rosyjska prasa - pierwsze ruchome baterie
rakietowe typu S-300 PS (zestawy 4 rakiet dalekiego zasiągu ziemia-powietrze).
Istnieje sugestia, że w obwodzie zainstalowano także taktyczną broń jądrową.
(Por: Russkij Tieliegraf 11.06.1998)
5 W ocenie specjalistów wojska szybkiego reagowania mogłyby z Kalinin-
gradu opanować z morza i lądu Trójmiasto i porty Gdańska i Gdyni w ciągu 90
minut, w ciągu 5-6 godzin zbombardować Warszawę, a w ciągu 12 godzin znaleźć
się na przedmieściach Warszawy. W ciągu 12 godzin wojska te mogłyby się też
przenieść pod Poznań i Wrocław oraz w kilkadziesiąt minut uderzyć na kraje
nadbałtyckie (Litwa, Łotwa, Estonia).
członkami Unii Europejskiej - mógłby się stać zarówno dla Warsza-
wy i Wilna, jak też dla Brukseli doskonałym pomostem w kierunku
nawiązania bliższej współpracy z Rosją. Obwód bowiem, bardziej niż
pozostałe rejony FR, przygotowany jest, przynajmniej z punktu wi-
dzenia psychologii, do podejmowania decyzji politycznych przez spo-
łeczeństwo zajmujące ten obszar, do wprowadzenia odmiennych niż
dotychczas obowiązujące w FR, zasad współpracy gospodarczej
z zagranicą.6
W Kaliningradzie wyraźnie słyszalne są głosy, że po rozszerze-
niu Unii, obwód - aby mógł gospodarczo przetrwać, będzie musiał
zabiegać w Moskwie o pozwolenie na szczególne partnerstwo
z państwami UE. Nie są to głosy próżne. Wystarczy nadmienić, że
w Brukseli w siedzibie UE działa oficjalny przedstawiciel obwodu
kaliningradzkiego.
Przychylne polityce integracji Kaliningradu z Europą stanowi-
sko reprezentują głównie: merostwo miasta Kaliningrad, obwodowa
Duma oraz miejscowe sfery gospodarcze, w których interesie leży
powiększanie autonomii gospodarczej obwodu i zdobycie większej
samodzielności w stosunkach z Moskwą. Środowiska te uważają, iż
nadmierna koncentracja wojsk w regionie hamuje rozwój kontaktów
gospodarczych, a zwłaszcza komplikuje przyciąganie inwestycji.7 Bez
współpracy gospodarczej z zagranicą trudno wyobrazić sobie dalszy
rozwój obwodu kaliningradzkiego. Znamienne, że rosyjski kryzys
finansowy po sierpniu 1998 r. i będące jego skutkiem załamanie
6 Tylko w 1998 r. w Kaliningradzie przebywały z wizytami ze Szwecji,
Litwy, Korei Południowej, Niemiec, Włoch, USA, Danii 24 delegacje zagraniczne,
które zapoznawały się z programem Wolnej Strefy Ekonomicznej „Jantar”, obli-
czanym na 5 miliardów dolarów. Zorganizowano 16 międzynarodowych wystaw
handlowych w których uczestniczyły prawie wszystkie państwa europejskie.
W maju 1998 r. odbyły się również polskie wystawy POLEXPORT-98, w któ-
rych wzięło udział 80 polskich firm. Władze obwodu ukierunkowane są na współ-
pracę z państwami UE, dlatego też prowadzą ogromny lobbing i promocję Kalinin-
gradu we Wspólnocie Europejskiej i poszczególnych krajach Europy Zachodniej.
W 1998 r. odbyły się „Dni Kaliningradu”, m.in. w Hamburgu i Hanowerze.
7 W latach 1990-1994 inwestorzy zagraniczni odnosili się ze znaczną rezer-
wą do możliwości inwestowania w Kaliningradzie.
gospodarcze w Rosji, w Kaliningradzie, ze względu na oddalenie od
Centrum i silne powiązania z państwami sąsiednimi, zwłaszcza Niem-
cami, Litwą i Polską, nie było odczuwalne tak mocno, jak na pozo-
stałym terytorium FR.8 Odczuwalne dla gospodarki obwodu stało się
natomiast zamknięcie przez Polskę granic w 1997 r.9 Jest to bardzo
W 1995 r. w Kaliningradzie zarejestrowanych było już 700 przedsiębiorstw
z kapitałem zagranicznym, ale były to firmy małe, a realna wartość wszystkich
inwestycji nie przekraczała 10 milionów dolarów. Większość inwestorów zajmo-
wała się głównie handlem, pośrednictwem i usługami. Wyjątkiem była firma Ce-
pruss z 31 proc. udziałem kapitału niemieckiego, która produkuje celulozę i papier.
W 1997 r. w Kaliningradzie inwestowali już przedsiębiorcy z 35 państw,
przy czym 65 proc. przypadało na przedsiębiorstwa z kapitałem niemieckim,
polskim i litewskim. Firmy usiłowały poprzez Kaliningrad wejść na rynek Rosji
Centralnej.
W okresie 9 miesięcy 1998 r. (do czasu załamania gospodarki po kryzysie
finansowym) napływ inwestycji do Kaliningradu sięgnął 32,3 min USD - blisko 3
razy więcej niż w 1997 r. Głównymi inwestorami byli: Niemcy (55,7 proc.),
Szwajcarzy (9,8 proc.) Polacy (7,5 proc.), Estończycy (5,7 proc.), Austriacy (4,8
proc.) Izraelczycy (4,7 proc.), Litwini (3,4 proc.), Szwedzi (2,2 proc.). Z zainwe-
stowanych kwot 49 proc. trafiło do przemysłu, 25 proc. do handlu i żywienia
zbiorowego, 9 proc. do transportu i łączności, a 8 proc. do budownictwa. Ze-
wnętrzny obrót towarowy firm z kapitałem zachodnim i mieszanym wyniósł za 9
miesięcy 1998 r. 91 milionów dolarów, w tym na import na Rosję przypadło 67
proc. a na eksport - 33 proc.
8 W FR spadek produkcji wynosił średnio 25-30 proc., w Kaliningradzie
zaś 7 proc. (w mieście tym działa 90 proc. firm z kapitałem obcym), a w innych
miastach obwodu o 10 proc. Przedsiębiorstwa duże i małe wyprodukowały o 13
proc. mniej niż w 1997 r. O ile w porównaniu do 1997 r. w Rosji na rynku
konsumentów wielkość detaliczna obrotu towarowego zmniejszyła się nawet
w niektórych regionach do 30-50 proc., o tyle w Kaliningradzie zaledwie o 4,4 proc.
Najbardziej negatywnie kryzys wpłynął na przeładunek towarów w porcie
Kaliningrad. W 1997 r. przeładowano tam 6 min 163,2 tys. ton, a w 1998 r. tylko
4 min 457,9 tys. ton, tj. 27,7 proc. mniej. Gros przeładunków z portu Kaliningrad
przejęły porty sąsiednie, szczególnie: Ryga [13 min 315,3 tys. ton (118,7 proc.)]
i Tallin [21 min 363,6 tys. to (124,7 proc.)]. Spadek przeładunków najbardziej
dotknął ładunki przeznaczone na eksport (z 5 min 497,1 tys. ton w 1997 r. do
3 min 831,6 tys. ton w 1998 r.).
9 W 1997 r. granice Polski z Kaliningradem przekroczyło blisko 5 milionów
osób ( Polacy - 3,1 min, Rosjanie - 1,7 min, inni cudzoziemcy - 120 tys.).
W 1998 r. - 3,1 min osób (Polacy - 1,7 min, Rosjanie 1,2 min, inni -200 tys.),
poważny argument, że usytuowany niemal w centrum Europy obwód
kaliningradzki powinien zostać zdemiłitaryzowany, by mieć większe
szanse na szybki rozwój gospodarczy dzięki roli pośrednika handlo-
wego pomiędzy Zachodem a Rosją.
Wskazuje się, że między innymi temu właśnie miało służyć
przyznanie przed kilkoma laty obwodowi statusu wolnej strefy eko-
nomicznej.10
w okresie styczeń-marzec 1999 - ogółem 963 tys. (Polacy - 540 tys., Rosjanie -
400 tys., inni 163 tys.). Według ocen rosyjskich ekspertów, po zamknięciu granic,
spadek obrotów w handlu walizkowym z Polski do Rosji (również przez Biało-
ruś) wyniósł ok. 13 miliardów dolarów (sic!). Według tych ocen, na handlu waliz-
kowym z Rosją Polska zarabiała ok. 15 miliardów dolarów rocznie, z czego 70
proc. zakupionych w Polsce przez Rosjan towarów była wyprodukowana
w Polsce (sic!). Polska zamknęła granice z Rosją, bowiem FR nie zgodziła się na
podpisanie umowy o readymisji. Istniały jednak zarówno polityczne, jak też mię-
dzynarodowe podstawy do tego by w kwestiach Kaliningradu, jako strefy przy-
granicznej, granicę zostawić otwartą (podobnie wcześniej było z polskimi gmina-
mi przy granicy z Niemcami).
10 Obwód Kaliningradzki (jako jedyny z 89 podmiotów Federacji Rosyjskiej)
otrzymał status Specjalnej Strefy Ekonomicznej już w 1990 r. 7 grudnia 1993 r.
dekretem prezydenta FR „O Obwodzie Kaliningradzkim” obwodowi przyznano
ulgi celne oraz ulgi podatkowe dla przedsiębiorstw, w produkcji, których udział
eksportu stanowił nie mniej niż 50 proc. Ulgi celne anulowano dekretem prezyden-
ta z 6 marca 1995 r. 15 listopada 1995 r. uchwalono jednak ustawę federalną
0 Specjalnej Strefie Ekonomicznej w Kaliningradzie. Dodatkowo rząd rosyjski
wydał 12 stycznia 1996 r. „Traktat o rozgraniczeniu pełnomocnictw między orga-
nami władzy państwowej FR a organami władzy obwodu kaliningradzkiego”. 29
września 1997 r. rząd FR uchwalił kolejny „Federalny Program Rozwoju Specjal-
nej Strefy Ekonomicznej w obwodzie kaliningradzkim na lata 1998-2005).
W marcu 1998 r. rząd Rosji zaakceptował jednak również wniosek admini-
stracji obwodu (zgłaszany w różnych wersjach od dwóch lat) i wprowadził na
terytorium SSE ilościowe ograniczenia bezcłowego importu 35 rodzajów towarów.
Pod pretekstem ochrony miejscowych producentów Specjalna Strefa Ekonomiczna
w obwodzie kaliningradzkim dobrowolnie zrezygnowała z części wywalczonych
z trudem wolności handlowych. Na liście produktów, których ograniczenie doty-
czy, obok artykułów spożywczych (słodycze, mięso, drób, niektóre wędliny, masło
1 tłuszcze zwierzęce, makaron, jaja, napoje alkoholowe i bezalkoholowe) oraz
materiałów budowlanych (cegły, konstrukcje żelbetonowe), a także wyrobów
z mas plastycznych, znalazły się również towary w obwodzie nieprodukowane,
Aby zaistniała strategiczna współpraca pomiędzy obwodem
kaliningradzkim a Unią Europejską konieczny jest akt polityczny ze
strony Federacji Rosyjskiej.
W 2001 r. powstał co prawda projekt ustawy Dumy Państwo-
wej FR w sprawie zbliżenia obwodu do Unii Europejskiej," a 5
grudnia 2002 r. grupa robocza FR - UE w Moskwie opracowała
jak samochody czy produkty ropopochodne. (Ewa Jastrun, Specjalna Strefa Eko-
nomiczna w obwodzie kaliningradzkim, Analizy OSW, Warszawa 1998). Już od
początku 1998 r. niepokój wśród kaliningradzkich i zagranicznych obserwatorów
budzi możliwość anulowania przynajmniej części przywilejów przyznanych ob-
wodowi, co w ostatecznym rezultacie może nawet doprowadzić do likwidacji stre-
fy. 29 września 1997 r. rząd FR specjalną uchwalą zatwierdzi! Federalny program
rozwoju Specjalnej Strefy Ekonomicznej w obwodzie kaliningradzkim w latach
1998-2005. Program ma służyć realizacji zadań społeczno-gospodarczych oraz
gwarantować polityczne i ekonomiczne interesy Rosji w regionie. Przy opracowa-
niu programu uwzględniono zatwierdzoną w 1994 r. przez Radę Bezpieczeństwa
FR „Koncepcję polityki federalnej wobec obwodu kaliningradzkiego”, a także „Trak-
tat o rozgraniczeniu pełnomocnictw między organami władzy państwowej Federa-
cji Rosyjskiej i organami władzy państwowej obwodu kaliningradzkiego”. Lektura
dokumentu nie pozostawia wątpliwości, że interesy gospodarcze obwodu zostały
podporządkowane strategicznym interesom militarnym Rosji w regionie bałtyckim.
11 Projekt zakładał: 1. Zwrócić się do prezydenta FR z propozycjami: a)
Nakazać Radzie Bezpieczeństwa FR przeanalizowanie i opracowanie państwowej
koncepcji strategicznej w stosunku do Kaliningradu, w pełniej mierze uwzględnia-
jąc jego szczególne położenie i konieczność przyspieszenia jego socjalno-ekono-
micznego rozwoju jako integralnej części FR w celu przekształcenia go w region
współpracy FR z UE; b) nakazać MSZ FR by na rozmowach z UE postawić cel
podpisania specjalnego porozumienia pomiędzy FR a UE w kwestiach związa-
nych z Kaliningradem, na rozmowach z Polską i Litwą żądać zachowania bezwi-
zowego porządku przekraczania granicy O.K. dla mieszkańców O.K i ułatwio-
nych przepraw granicznych dla ludzi i towarów, włączając w to wojsko między
O.K a pozostałą częścią FR. 2. Zarekomendować rządowi FR: a) przeanalizowa-
nie priorytetowego finansowania przez federację całościowego programu rozwoju
O.K. na lata do 2010; w czasie sesji wiosennej Dumy Państwowej Rosji 2001
wnieść pod obrady Dumy projekt ustaw federalnych, przewidujących zasady
funkcjonowania w O.K. wolnej strefy ekonomicznej i dodatkowych ulg podatko-
wych dla mieszkańców O.K, ustanowienia specjalnego porządku celnego, uprosz-
czonego porządku rejestracji przedsiębiorstw i wydawania licencji; to jednak naka-
zuje: Operatywnie kompensować straty obywateli O.K w kwestii wydatków tran-
zytu do FR. 4. Rekomendować administracji O.K.: Przygotować z wykorzysta-
koncepcje jednej przestrzeni gospodarczej na przykładzie Kaliningra-
du12, ale już wtedy prezydent Federacji Rosyjskiej Władimir Putin
publicznie nie dawał temu projektowi żadnych szans.13
Główne punkty programu14:
• stworzenie warunków do socjalno-ekonomicznego rozwoju
obwodu kaliningradzkiego,
• wyrównanie poziomu życia z regionami granicznymi,
• zabezpieczenie statusu Kaliningradu jako nierozdzielnej czę-
ści FR,15
• rozwój integracyjnych stosunków z innymi podmiotami FR
w celu stworzenia jednolitej przestrzeni socjalno-gospodarczej, .
• podstawa ideowa funkcjonowania obwodu to Wolna Strefa
Ekonomiczna,
• podniesienie poziomu życia ludzi na podstawie rozwoju współ-
pracy międzynarodowej w dziedzinie wymiany handlowej i naukowej,
niem doświadczenia europejskiego systemu ochrony zdrowia, szkolnictwa, dofi-
nansowywania nauki i sztuki w celu stworzenia maksymalnie dobrych warunków
życia dla obywateli O.K. Opracować kompleks miar pomocy dla podmiotów
gospodarczych O.K w nauce norm UE i adaptacji do nich w celu rozszerzenia
więzi ekonomiczno-towarowych z państwami UE. 7. Postanowienie wchodzi w
życie z dniem jego przyjęcia. Moskwa 13 grudnia 2001 (N 2198-III ГД) O
государственной политике в отношетш Калинингрсідской области
Постановлепие Государственной Думьі, „Парламентская газета”, ЗОЛ 2.01.
12 Projekt obejmował 344 propozycje, po pierwszym oglądzie zostało 210.
Koszt programu: 3,5 mld USD, por: Polit.ni. 2.03.2002.
13 Por: Pytania bożonarodzeniowe 2001 do prezydenta Władimira i odpo-
wiedzi transmitowane na żywo przez TV Ostankino; The UE and Kaliningrad.
Communication from Commission to the Council, Brussels, 17.01.2001.
14 Протокол совещания от 22 марта 2001 года № 11, пункт 3, (Pełny
tekst Programu Socjalno-Ekonomicznego Rozwoju Kaliningradu na lata 2002-
2010 jest dostępny na stronie www. Gubernatora Kaliningradu //www.gov.kalinin-
grad.ru/ofederal.php3); Program federalny rozwoju obwodu kaliningradzkiego do
2010r., dostępny jest na stronie www. Ministerstwa Zasobów Naturalnych FR
http://www.mnr.gov.ru/; (http://www.priroda.ru)
15 Проект Федеральної/ целевой программм социально-жономического
развития Калиниградской области на период до 2010 года, Министерство
Иностранньїх Дел Российской Федерации, Информационньїй Бюллетень,
05.10.2001.
• sprawy inwestycyjne i socjalne będą realizowane głównie
w 2006-2010 r16-
• środki mają być koncentrowane wg. priorytetów, z uwzględ-
nieniem charakteru eksklawy obwodu w stosunku do terytorium FR
i przekształcenia go w centrum produkcji eksportowej FR poprzez:
1. Rozwój transportu w celu sformułowania międzynarodowe-
go węzła komunikacyjnego z wykorzystaniem różnych marszrut
i środków, polityki taryfowej w sferze tranzytowego przemieszczania
towarów i ludzi. Do tego celu należy: zrekonstruować terminal
kontenerowy Morskiego Portu Towarowego w Kaliningradzie.
2. Zbudowanie głębokowodnego portu na półwyspie Wschod-
nim, w rejonie Bałtijska.
3. Zbudowanie kompleksu dworców kolejowo-autobusowo-pro-
mowych.
4. Odbudowanie najważniejszych linii drogowych i kolejowych.
5. Odbudowanie dworca lotniczego i hal portu lotniczego „Hra-
browo” („Храброво).
6. Wymóg podpisania międzynarodowych umów FR na temat
tranzytu po terytorium RP, Litwy i Białorusi z FR do Kaliningradu.17
7. Przyjęcie postanowienia o opracowaniu kompleksu energe-
tycznego dla rejonu i uniezależnienie obwodu od dostaw energetycz-
nych z zewnątrz, dlatego też należy:
a) zbudować kaliningradzką elektrownię TEC-2 (Калинин-
градской ТЗЦ-2) o mocy 900 MW,
- zmodernizować ТЕС - 1 (ТЗЦ-1 (г. Калинингрсід)),
- zmodernizować TREC - 2 (ГРЗС-2 (г. Светльш)),
- zmodernizować TREC (ТЗЦ (г. Гусев)).{і
b) zbudować podziemne magazyny gazu.19
8. Zbudowanie infrastruktury łączności i komunikacji.20
16 Ibidem.
17 Ibidem.
18 Ibidem.
19 Ibidem.
20 Ibidem.
9. Włączenie Kaliningradu do eteru FR z Petersburga i zbudo-
wanie telewizyjnej stacji nadawczej.
10. Rozwiązanie problemów ekologicznych regionu.
Koszt programu oceniono na 93,5 mld SUR (ok. 3,1-3,5 mld
USD). Wykonawcą programu ma być Ministerstwo Rozwoju Gospo-
darczego FR (Мипистерство жономического развития РФ).
Podział środków:
• 18 mld SUR (19,5 proc) - środki własne;
• 17,8 mld SUR (19,3 proc.) - z budżetu federalnego;
• 4,58 mld SUR (4,9 proc.) - budżetu obwodowego;
• 19,84 mld SUR (21 proc.) - kredyty zagraniczne;
• 33 mld SUR (35,38 proc.) - inne środki, w tym z RAO „JES”
Rosii (PA O „E3C” Poccuu) i RAO „Gazprom” (PA O „Газпром ”).
Ze środków PFK w 2002 r. ma być wydzielone z budżetu
federalnego 400 min SUR, z czego 300 min ma zostać przeznaczone
na budową elektrowni TEC.2'
Założenia projektu są wspaniałe. Podobnie jak równie wspania-
łe były założenia innych dotychczasowych projektów. Niestety, ża-
den z nich praktycznie nie tylko nie był poddany realizacji, ale też
w decyzyjnych centrach FR realizacji takiej nawet nie rozważano.
Wystarczy przytoczyć, że od 1992 r. dla obwodu kaliningradz-
kiego opracowywano wiele programów ramowych.
Dekret prezydenta FR O obwodzie kaliningradzkim z 7
grudnia 1993 r.
- Na okres 10 lat przyznano obwodowi ulgi celne, kredyt
podatkowy, a także ulgi podatkowe dla przedsiębiorstw, w których
produkcji udział eksportu stanowił nie mniej niż 50 proc.
Realizacja: Ulgi celne zostały zlikwidowane po półtora roku
(dekret prezydenta FR z 6 marca 1995), a udział procentowy ogra-
niczony z 50 do 30 proc. (na mocy Ustawy federalnej O specjalnej
Strefie Ekonomicznej w obwodzie kaliningradzkim z 1996 r.22
21 Ю. Дмитриев, ФЦПпоможешрегиону, Страж Балтики, 02.10.01.
22 Федеральний Закон „ Об Особой Зкопомической зоне в Калининград-
ской области” от 22 января 1996 года (przyjęta przez Dumę Państwową 15
W ślad za Ustawą federalną powstało Rozporządzenie Państwowe-
go Komitetu Ceł FR nr 268-r/01 -16/44 z 1 lipca 1997, które nałożyło
opłaty 0,15 proc. wartości celnej za towary wywożone z obwodu
kaliningradzkiego do FR czy na teren wspólnoty celnej WNP,23 ale
wywozić można było tylko towary z kodyfikacją rosyjską. Wymaga-
na zmiana kodyfikacji celnej, którą wydawać miała Izba Handlowo-
-Przemysłowa Obwodu Kaliningradzkiego24, napotykała takie trud-
ności, że praktycznie rozporządzenie to istniało de jure, ale nie
istniało de facto.
Od 1997 r. ze wszystkich prezydenckich ulg z 1995 r. funkcjo-
nowały już tylko dwie:
1) zwolnienie z cła, VAT i opłat akcyzowych towarów impor-
towanych do obwodu. Przy wywozie ich dalej do FR obowiązywały
zasady ogólne;
2) towary wyprodukowane w obwodzie (potwierdzone certyfi-
katem pochodzenia i zmianą kodu klasyfikacji), z udziałem co naj-
mniej 30 proc. udziału przemysłu Kaliningradu w wartości całkowi-
tej, zwolnione są z opłat celnych przy wywozie z obwodu, jednak
listopada 1995 i zatwierdzona przez Radę Federacji 5 stycznia 1996). Ustawa
federalna nadaje prawo władzom obwodu podpisywania umów z inwestorami
zagranicznymi, organizowania przetargów inwestycyjnych, dzierżawy ziemi bez
prawa jej wykupu, zwolnienie z ceł towarów produkowanych w obwodzie oraz
towarów z zagranicy, które potem są wywożone do FR. Za towary wyproduko-
wane w Obwodzie uznaje się te, których wartość dodana produkcji miejscowej
wynosi nie mniej niż 30 proc. wartości całkowitej. Ustawa wprowadza gwarancje
państwowe w ochronie inwestycji.
23 (Государственного Таможешюго комитате № 268-p/01-16/44 от
10 июля 1997 года) Rozporządzenie Państwowego Komitetu Ceł FR powstało
w ślad ustawy federalnej z 22 stycznia 1996r. Towary wwiezione do obwodu
kaliningradzkiego do użytku, a także do wywozu na terytorium FR, w granice
związku celnego WNP, czy za granicę zwolnione są z cła i innych płatności i nie
podlegają miarom wewnątrzpaństwowej regulacji działalności zewnątrz ekonomicz-
nej w FR. Pobiera się jednak opłatę 0,15 proc. ceny towarów za wypełnienie
dokumentów celnych. Towar uważa się za wyprodukowany na terytorium wolnej
strefy ekonomicznej obwodu, jeśli wkład miejscowy stanowi minimum 30 proc.,
a w przypadku elektroniki - 15 proc.
24 Торгово-промьішленная палата Калииинградской області/.
w tym samym czasie nałożone zostają utrudnione procedury rejestra-
cji tych towarów i firm, które takie towary przetwarzają.
Wreszcie 15 lipca 2000 r. wprowadzono całkowite ograniczenia
wymiany. Postanowienie nr 526 „O ustanowieniu ilościowych
ograniczeń na poszczególne typy produktów, wwożone z innych
krajów na terytorium Wolnej Strefy Ekonomicznej w obwodzie
kaliningradzkim w okresie 2000-2005 r.25 podpisane przez peł-
nomocnika rządu FR Michaiła Kasjanowa (Михаил Касьянов)
ogranicza wwóz ok. 50 typów towarów, w tym niektórych gatunków
mięsa i wyrobów mięsnych, produktów mlecznych, owoców, mąki,
konserw rybnych, wyrobów piekarniczych i makaronów, alkoholu,
papierosów, materiałów budowlanych, mebli i materiałów luksuso-
wych. Postanowienie miało rzekomo chronić producentów miejsco-
wych (w wyniku tego postanowienia, ceny w regionie wzrosły 30-
40 proc.). Postanowienie wykluczyło również obrót ziemią (w tym
długoletnią arendę) dla zagranicznych osób fizycznych i prawnych.
Ustawa o lokalnych wolnych strefach gospodarczych
w obwodzie kaliningradzkim (przyjęta przez Dumę obwodową
13 listopada 1997)
- Celem ustawy jest stymulowanie rozwoju gospodarczego
obwodu, wkładów inwestycyjnych, produkcji towarów i usług.
Realizacja: Ustawa de jure wprowadza dalsze ograniczenia
w obwodzie. Jest a priori korupcjogenna. Każda firma, czy prywat-
ny przedsiębiorca, będący rezydentem w obwodzie, musi się podpo-
rządkować programowi stymulacji gospodarczej obwodu, przy czym
stymulacja taka nie została jasno określona. Nastąpiło zablokowanie
wolnych inwestycji i produkcji w wolnej strefie ekonomicznej. Przed-
siębiorcy mieli prawo występować na mocy konkursu o przyznanie
im statusu działania w wolnej strefie ekonomicznej przed komisją,
której członków wyznaczał osobiście gubernator.
23 Постановление № 526 „Об установлений количественньїх огра-
ничений на отдельньїе видьі товаров, ввезенньїе из других стран на
территорию Особой Зкономической зоньї в Калининградской области на
период с 2000 по 2005 гг.”
Federalny program rozwoju Specjalnej Strefy Ekonomicz-
nej w obwodzie kaliningradzkim w latach 1998-2005 (przyjęty
przez rząd FR specjalną uchwałą 29 września 1997). Koszt: 14
bilionów SUR.26
- To program ramowy dla Kaliningradu na lata 1998-2005:
Realizacja: Program nie jest realizowany. Interesy gospodar-
cze obwodu zostają całkowicie podporządkowane strategicznym in-
teresom Rosji w rejonie basenu Morza Bałtyckiego; uwypuklone
zostają: strategiczne znaczenie obwodu dla interesów bezpieczeń-
stwa FR, plany rozwoju sieci komunikacyjnej i tranzytowej obwodu
z FR przez Polskę, Litwę i Białoruś, militarny status quo obwodu.
I choć jako realizatorów projektu wymienia się: MSZ FR,
Ministerstwo Transportu FR i Ministerstwo Komunikacji FR, za
realizację projektu odpowiada administracja obwodu.
Do dnia dzisiejszego ramowy program federalny dla obwodu
kaliningradzkiego nie otrzymał funduszy na jego wdrożenie. Dla
przyszłości Kaliningradu w formule EU + FR27 najważniejsze jest
utworzenie nie tylko wspólnego rynku, ale też wspólnego systemu
transportowo-komunikacyjno-energetycznego. Ponadto zrównowa-
żenie prawa i poziomu życia mieszkańców obwodu z sąsiadami;
liberalizacja przepływu towarów i ludzi, a nade wszystko wzmocnie-
nie centrum administracyjnego do pracy z UE i nadanie mu odpo-
wiednich uprawnień. Tego wszystkiego nadal jest brak.
1. System transportowy
■ Planowane: rekonstrukcja stacji kolejowej - powinna się
zacząć do 2004 r.;
• odnowienie dworca lotniczego „Chrabrowo” „Храброво”
- zakup nowej awiotechniki, samolotów, urządzeń technicznych -
koszt w projekcie 1,5 mld SUR.
26Валерий БИРЮКОВ, Калинипградская зйфория по поводу
обещанного „финапсового дождя", ИА „Росбалт”, 08.10.01.
27 www.polit.ru. 2.03.2002.
■ Realizacja: brak nawet planów, kosztorysów, rozmów
z inwestorami.
• Planowane: Rozbudowa portów Kaliningradu - koszt 2 mld
USD,
• Realizacja: brak planów, kosztorysów, rozmów z inwestorami.
• Planowane: Wzmocnienie i modernizacja produkcji mor-
skich jednostek transportowych np. w stoczni Jantar „Янтсірь” -
koszt minimalny 970 min SUR.
■ Realizacja: brak pieniędzy i na dodatek Centrum Federalne
odebrało w ubiegłym roku stoczni obwodu kontrakt na budowę
nowej flotylli dla Rosyjskiej Floty Północnej, chociaż formalnie wy-
grali konkurs i byli najbardziej konkurencyjni (produkcja - poza
konkursem - przeniesiona do Stoczni Północnej, okręg leningradzki)
chociaż - wiedziona obietnicami stocznia przygotowywała się tech-
nicznie do tej produkcji.28
• Planowane: renowacja dróg i wzmocnienie służb drogo-
wych - koszt: 1,2 mld SUR.
■ Realizacja: (brak danych).
2. System energetyczny
• Planowane: W pierwszej kolejności budowa elektrowni TEC-
2 (Калининградской ТЗЦ-2), o mocy 900 MW - koszt 1 mld
USD (ze środków: 200 min USD - Federacja, pozostała suma:
obwód, „Gazprom” (OAO „Газпром”), RAO „JES” Rosii (PAO
„E3C Poccuu”), kredyt) doprowadzenie nitki gazowej do elek-
trowni o mocy 1,2 mld kubikometrów/r
28 Chodzi o projekt Nr 20380, który przejęła stocznia z Petersburga
„Северная верфь”. O odebraniu kontraktu por: Сергей Сокут,Корвети вместо
крейсеров, Начав строительство новой серии кораблей, Россия отказьівается
от советской концепции развития воєнного флота , Независимое военное
обозрение, 28.12.01; О przygotowywaniu się do kontraktu przez stocznie
i nakładach por: „Янтарь" cmpoum корабль-невидимку, гендиректор завода
Николай Волов стремится довести долю воєнних заказов до 70 процентов,
Независимое военное обозрение, 02.11.2001.
• modernizacja TEC - 1 (ТЗЦ-1 (г. Калининград)),
• modernizacja TREC - 2 (ГРЗС-2 (г. Светльїй)),
• modernizacja TREC (ТЗЦ (г. Гусев))29
■ Realizacja: Prowadzone są intensywne rozmowy o realiza-
cji projektu w zakresie budowy elektrowni TEC-2. Istnieje zgodność
co do konieczności budowy TEC-2. Obwód zaspokaja zaledwie 12
proc. swych potrzeb energetycznych z własnych źródeł, reszta
z importu z Litwy. Sytuacja się pogorszy po planowanym zamknięciu
w 2005 r. bloków energetycznych w Ignalinie. Nie ma zgodności, kto
ma ten projekt finansować. Federalne centrum liczyło na RAO
„JES” Rosii oraz Gazprom. Ten ostatni jednak wycofał się z finan-
sowania projektu, choć obiecał, że jeśli elektrownia powstanie na gaz
- doprowadzi do Kaliningradu nitkę gazową wzdłuż obecnej nitki
litewskiej.30 Wciąż nie ma jednak wypracowanej wspólnej pozycji
w sprawie całego programu (Ministerstwo Energetyki RR
(Минзнерго Poccuu), Administracja obwodu, Gazprom, RAO
„JES” Rosii). Nie określono jeszcze obiektów, możliwości, termi-
nów i wreszcie rodzajów paliwa, z jakim będzie TEC-2 pracować.31
I chociaż program jako strategiczny podpisany został z Obwodem w
Kaliningradzie przez premiera Michaiła Kasjanowa (Михаил
Касьянов)г1 to raczej jednak nie dojdzie do skutku. Istnieje wyraźna
sprzeczność interesów trzech firm, które miały by się dogadać
w sprawie zabezpieczenia energetycznego dla Kaliningradu, w tym
budowy TEC-2: RAO JES Rosii, Gazpromu i niebranego pod uwagę
przez federalne centrum ŁukOilu, który w przypadku Kaliningradu
i w ogóle wybrzeża bałtyckiego ma najwięcej do powiedzenia.
29 Проект Федеральной целевой програмнім социальпо-жономического
развития Калипиградской области па период до 2010 года, op. cit.
30Наталья Неймьішева, Как обогреть жсклав; Закон о СЗЗ пишешся
специально для Калининграда, Ведомости, 05.10.01.
31 Проект Федеральной целевой программьі социально-зконо-
мического развития Калиниградской области на период до 2010 года,
op. cit.
32 Контрабандная зкономика сложилась в российском жсклаве
Ведомости, 29.10.01.
• RAO „JES” Rosii będzie zainteresowane Kaliningradem tylko
wtedy, gdy stworzony zostanie tzw. Bałtycki Pierścień Energetyczny
(Skandynawia, Niemcy, Dania, k. Bałtyckie, Polska i Kaliningrad),
gdzie zasadą ma być mobilność operacyjna sprzedawców energii).
• „Gazprom” byłby zainteresowany, gdyby stworzono gazociąg
do Europy Zachodniej po dnie Morza Bałtyckiego, ze stacją rozdziel-
czą w Kaliningradzie (alternatywny dla Jamał-Europa Zachodnia).
• ŁukOil jest zainteresowany w zostawieniu energetycznego
status quo obwodu. Jest tam monopolistą energetycznym, wydoby-
wając ropę naftową z dna Bałtyku, i prawdopodobnie nie dopuści
konkurencyjnych firm energetycznych do rynku. Dla ŁukOilu mono-
pol w Kaliningradzie oznacza też punkt wyjścia na Europę Zachodnią
i Europę Środkową oraz połączenia Europy Środkowej (Czechy,
Polska, Węgry, Niemcy) ze swoimi sieciami europejskimi, gdzie ma
wysoką pozycję na rynku: Słowacja, Rumunia, Ukraina, Bułgaria.
W starciu tych trzech sił ekonomicznych (RAO „JES" Rosii,
Gazprom, ŁukOil) i dwóch administracyjnych (federacyjne centrum
oraz obwód kaliningradzki) układ sił graczy jest następujący:
A: (Federacyjne centrum, „Gazprom”);
B: (ŁukOil, obwód kaliningradzki);
C: (RAO „JES" Rosii - gracz lawirujący).
W mikrospołecznym typie analizy grupa В jest zwarta (jednaka
osobowość i zachowania pojedynczych polityków i decydentów),
grupa A jest administracyjna - (proces podejmowania decyzji jest
przede wszystkim funkcją działania struktur organizacyjnych w dy-
lemacie więźnia), grupa C: ze względu na brak zwartości z grupą A
musi grać albo sama przeciwko А і В albo w grupie B, przeciwko
grupie A. Przewidywalny wynik: bez włączenia ŁukOilu do gry na
poziomie federalnym wygra ŁukOil w macierzy 2:1 ze względu na
określoną strategię sekwencyjną i zwartą grupę decyzyjną.
3. Podniesienie poziomu życia w obwodzie kaliningradzkim
■ Planowane: Podniesienie poziomu socjalnego w Kaliningra-
dzie ma się odbyć na podstawie wzrostu znaczenia ekonomicznego
obwodu. Plan przewiduje jedynie budową 800 tys. m. kw. powierzchni
mieszkalnej (przewidywalny koszt 5,2 mld SUR).
• Realizacja: Wzrost poziomu życia realnie nie jest brany pod
uwagą, skoro rozwój gospodarczy nie jest ujmowany w priorytetach
planu. Na budową mieszkań nie ogłoszono przetargu. Nie przekaza-
no pieniędzy. Nie zrobiono planów architektonicznych nowych osie-
dli. Plan budowy takiej powierzchni mieszkalnej był brany pod uwagą
w FR jeszcze w 1992-1993 r. (dla wycofanych z NRD, Litwy,
Polski) żołnierzy Armii Czerwonej. Projekt nie został zrealizowany,
podobnie jak inne tego typu projekty dla regionów FR, ze wzglądu na
brak funduszy.
Zdaniem rosyjskich analityków Centrum FR wkłada w region
bankruta kolejne miliardy rubli.33
4. Wzmocnienie centrum administracyjnego do pracy z UE
■ Plany: nie przewidują.
Realizacja: Nie ma decentralizacji, ani też większej wolności
administracyjnej dla Kaliningradu, co by było wymagane w koncepcji
„pilotaż europejski”. Uzewnętrznia się raczej zjawisko przeciwne:
centralizacja obwodu kaliningradzkiego, ale pod centrum decyzyjnym
rozumiane jest nie centrum federalne w Moskwie (co by było wyma-
gane w programie pilotażu europejskiego), lecz w Petersburgu (re-
gionie marginalnym dla strategii FR-UE).
Wiele wskazuje, że Kaliningrad zmienia się w forpocztę FR.
Żaden z punktów dotyczących rozwoju sieci komunikacyjnej i tran-
zytowej, połączeń promowych, lotniczych nie został zrealizowany.
Pieniądze z budżetu federalnego na realizację programu nie były
bowiem przekazywane.
Pod względem formalnym Program Socjalno-Ekonomicznego
Rozwoju Kaliningradu na lata 2002-2010, w swym charakterze
33 Максим Григорьев, До Бога вьісоко, до Москвьі далеко. Финаисовая
Россия, 11.10.01 Калининград „привяжут"к России, „Финаисовая Россия”,
11.10.01.
podkreśla rolę Kaliningradu w interesach bezpieczeństwa FR, nie
wprowadza żadnych ważnych nowych punktów świadczących
o otwarciu Kaliningradu na UE. Ustawa ta dla rozwoju gospodarczej
współpracy obwodu z zagranicą, czy otwarciem się Kaliningradu na
UE, jest de facto zablokowana przez ustawę dumy obwodowej
o lokalnych wolnych strefach gospodarczych w obwodzie kalinin-
gradzkim.
Warto też zaznaczyć, że wszystkie służby do koordynacji współ-
pracy pomiędzy obwodem a federalnym centrum i UE umieszczane
są w Petersburgu lub przenoszone z Kaliningradu do Petersburga:
MSW, Służby Celne, Straż Graniczna, Ministerstwo Obrony, a peł-
nomocni przedstawiciele FR w Kaliningradzie tylko zwiększają cen-
tralizację i koordynację organów wykonawczych34, i robią to nie
bezpośrednio do Moskwy, lecz przez Petersburg. W ten sposób
przedstawiciele FR w Kaliningradzie stali się tylko kolejnym ogni-
wem w kontaktach Kaliningradu z federalnym centrum: jeszcze
niedawna oś Kaliningrad-Moskwa, czy Kaliningrad-Berlin, albo
Kaliningrad-Warszawa czy Bruksela zmienia się na Kaliningrad-
-Petersburg-Moskwa, czy Kaliningrad-Petersburg-Bruksela.
Wszystko wskazuje na to, że Kaliningrad pozbawiany jest swo-
body administracyjnej na szczeblu międzynarodowym, a nawet fede-
ralnym i jego funkcję przejmuje Petersburg.
Warto zaznaczyć, że prezydent FR Władimir Putin w latach
2001-2003 centralizuje Rosję, ale jednocześnie przekazuje władzę
nad regionami na rzecz silnych osobowości związanych z biznesem
tzw. przemysłowych książąt.
W Kaliningradzie na takiego lidera wyrasta Wagit Alekpierow
(ŁukOil35), który co prawda formalnie nie piastuje stanowiska guber-
natora, ale sprawuje władzę w obwodzie przez swoich ludzi.
34 Por. klopoty z wprowadzaniem ustawy podatkowej III w jej fazie.
35 Najwięksi akcjonariusze OAO „ЛУКойл": ЗА O „ИНГ Банк (Евразия)
(49.7%), OOO„ЛУКОЙЛ-Резерв-Инвест"(10.2%), Минимущества Poccuu
( 7.6%), ЗА О „Депозитарная Компаиия „ НИКойл "(6.5%), О А О „ Комприва-
тизация" (5.9%), Национапьно-депозитарньш Центр (5.9%).
Alekpierow wybrał sobie gubernatora. Został nim Władimir
Jegorow36 (Владимир Егоров). Zdaniem analityków dowódca Flo-
ty Bałtyckiej jako gubernator był dla Alekpierowa optymalnym roz-
wiązaniem37. Jegorow bezpośrednio kojarzony jest też ze strukturami
siłowymi i ludźmi promowanymi do władzy przez FSB.38
Jego najbardziej wpływowi doradcy są również powiązani
z ŁukOilem (np. Korżajan - szef OO „ŁukOil” - Kaliningradnie-
ftieprodukt).
Osobą najbardziej oddaną Alekpierowowi jest jednak deputo-
wany Dumy obwodowej Fiodor Jaroszewicz (Федор Яроіиевич),і9
36 Ur. 26 listopada 1938 r., absolwent Wyższej Szkoły Wojenno-Morskiej
w Leningradzie (1962). Pracuje we Flocie Północnej, potem (od 1964) Flocie Bał-
tyckiej, pomocnik starszego komandora BPK „0brazcowyj"(„06pa3ifoebiii ”, 1967).
1971 - wyższe kursy oficerskie. Naczelnik sztabu, zastępca komandora brygady
(1974-76), dowódca brygady (1976-1983), potem komandor brygady (1988-1991)
okrętów rakietowych. 1984 - absolwent Wojskowo-Morskiej Akademii. Od 1985—
86 komandor Bałtyckiej bazy Wojenno Morskiej, 1986-87 komandor flotylli śród-
ziemnomorskiej Floty Czarnomorskiej. 1988-91 - I zastępca komendanta Floty
Bałtyckiej. 1990 - absolwent Akademii Wojskowej Sztabu Generalnego. Od 1991
- komendant Floty Bałtyckiej. 19 listopada 2000 - gubernator obwodu kalinin-
gradzkiego. Żonaty, dwoje dzieci, troje wnuków. Żona - pedagog z wykształcenia.
Syn - oficer Floty Bałtyckiej. Córka - pracuje w obwodowym MSW.
37 Wagit Alekpierow, szef LukOil, przyznał publicznie w czasie wyborów,
że chętnie by widział na tym stanowisku admirała Floty Bałtyckiej. Jeszcze przed
wyborami żona Jegorowa, Ludmiła była traktowana przez ŁukOil jako pierwsza
Dama Kaliningradu. Między innymi została matką chrzestną tankowca „NK Łu-
kOil-Kaliningrad” chociaż Gorbienka zabiegał, by była to jego żona. Por. Виктор
Матвеев, „Адмирал для лукойла, [w:] Время новостей”, Москва, N104
16.8.2000.
38 Wymieniony jako siłownik Putina w „Московских новостях”
(5.02.2002) w oraz wielu innych publikacjach. Cytat: „Oficerowie (kandydaci do
władzy z FSB) bywają różni. Razem z „prawidłowymi” (Władimir Jegorow
(Владимир Егоров) w Kaliningradzie, Wiktor Surżikow (Виктор Суржиков) w
Kursku), są też kandydaci, którym Moskwa nieszczególnie sprzyja (Jurij Sinielnik
(Юрий Синельник) w tymże Kalinigradzie, Władimir Szamanów (Владимир
Шамапов) w Ulianowsku, [w:] Магадан: Вибирать или голосовать ногами?
[w:] http://www.rusmysl.ru/2000IV
39 Jaroszewicz to były milicjant. Pochodzi z Białorusi, wsi Nowa Rudna
(Новая Рудная). Przyjechał do Kaliningradu w wieku 15 lat. Po wojsku poszedł
numer jeden na liście najbogatszych ludzi w obwodzie, Prezes Rady
Dyrektorów ŁukOil - Kaliningrad (А O „ЛУКОЙЛ-Калинин-
град”). Przybliżona wartość kontrolowanych osobiście przez niego
firm w obwodzie to ok. 400 min USD40.
ŁukOil notuje 2 proc. wydobycia całej rosyjskiej ropy naftowej.
Pozycję dominującą ma już w obwodzie Murmańskim, Komi, Sankt-
-Petersburgu. Buduje tankowce i terminale, wydobywa ropę nafto-
wą. ŁukOil w 2002 r., włączając spółki i siostrzane firmy, wydobył
77,7 min ton ropy naftowej, 5 mld kubikometrów gazu. Firma bardzo
dynamicznie się rozwija. Posiada duży potencjał dyspozycyjny.
W porównaniu do 2001 r. wydobycie wzrosło średnio o 2,8 proc.
(ropy naftowej) i 6,1 proc. (gazu), w FR - 75,6 min ton (+2,5 proc.),
krajach bliskiej i dalszej zagranicy (2,1 min ton) (+17,8 proc.).
do szkoły milicyjnej. Szefa ŁukOil Wagita Alekpierowa poznał w 1992 r., gdy ten
przyjechał do Kaliningradu z delegacją rządową. Jaroszewicz organizował im czas
wolny. Alekpierowowi spodobała się jego energiczność. Przyjął go do firmy, sfi-
nansował kampanię wyborczą do Dumy Obwodowej w 1997 r., Uczynił go sze-
fem jednej z filii ŁukOil w Kaliningradzie (AO „ЛУКОЙЛ-Калининград”)
z zaraz potem Prezesem Rady Dyrektorów. Zasługi Jaroszewicza dla Alekpiero-
wa są duże, a Alekpierow hojny. Dzięki Jaroszewiczowi ŁukOil otrzymał licencję
na wydobycia ropy naftowej na szelfie bałtyckim. W 1998 r. ŁukOil sfinansował
jego przegrane wybory na mera miasta Kaliningrad. Jest Deputowanym Dumy
obwodowej i nadal lobbuje na rzecz ŁukOil. Przy okazji nie wchodzi do żadnego
bloku politycznego. Musi cieszyć się ogromnym zaufaniem Alekpierowa - bo-
wiem Łuk-Oil dopuścił go do swoich typowych przekrętów finansowych. Proku-
ratura bada udział Jaroszewicza w oscylatorze finansowym ŁukOilu z Rosterban-
kiem (АКБ „ Рострабанк”) przy transferze do władz obwodu 221 min rubli
z budżetu federalnego. (Różne dane, w tym: На берегу балтийских воли, http://
publica.ru/, http://www.whoiswho.ru).
40 Główne firmy kontrolowane: А O «Лукойл-Каттипград», OAO
«Лукойл-Калииинградморнефть», «Лукойл-Сервис» (отель c лучшим в об-
ласти деловьім центром «Командор»), охранпое предприятие, торговий
дом «ЛУКойл», Петрокоммерцбанк, «ЛУКоііл-Автосервис», «БалтЛУК-
ойл», охранное предприятие «Луком А», филиал страховой компании
«ЛУКойл», представительство «МикОйл», Калининградский региональньш
благотворительньш фонд «ЛУКойл» (http://publica.ru/ )
W ciągu ostatnich 5-6 lat ŁukOil przenosi ciężar swojej siły do
Kaliningradu. Firmy ŁukOilu z największym potencjałem dyspozy-
cyjnym w Kaliningradzie to: 00 „ŁukOil - Kaliningradnieftieprodukt”
(000 „ЛУКОЙЛ - Калининграднефтепродукт”),41 „ŁukOil
- Arktik - Tanker” (OAO „ЛУКОЙЛ - Арктик- Танкер ”), „Łuk-
Oil - Kaliningradmornieft” („ЛУКОЙЛ - Калитшградмор-
нефть”) i kilka innych firm siostrzanych o dominującej pozycji
w regionie.
W północno-zachodnim rejonie (Северо-Западпьій) ŁukOil
chciałby zapełnić 30 proc. rynku produktami ropopochodnymi.
W tym celu tworzy super holding kompanii energetycznych z Północ-
nego-Zachodu a w perspektywie włączenia weń także krajów bał-
tyckich z centrum w Kaliningradzie i z czasem na Łotwie, gdzie ma
poważne wpływy gospodarczo-bankowe. Z Kaliningradu chce objąć
dominacją kraje Bałtyckie, Polskę i poprzez nie połączyć inne kraje
Europy Środkowej, gdzie już zdobywa rynek (Rumunia, Bułgaria,
Jugosławia, Słowacja, Ukraina).
ŁukOil ma własną koncepcję dla Kaliningradu, chce go potrak-
tować jako centrum energetyczne dla Państw regionu: najpierw
41 Otwarta Spółka Akcyjna, własność prywatna, zajmująca się wydobyciem
ropy naftowej i gazu i posiadająca własną wizję regionu. Dyrektorem jest Kordżan
Jurij Satiepanowicz (Каджоян Юршї Степанович) 236039 г.Калининград,
ул.Киевская, 23, tel. (0-112) 44-83-03, Firma założona została w 1972 r.,
w Kaliningradzie. Posiada 1900 pracowników oraz szeroką sieć dealerów w ob-
wodzie (Дилерская сеть: Балтийск, Калининградское шоссе 1, г.Зеленоградск,
ул.Тургенева, 12 Б, Светловский р-н, пос.Ижевское, Калининград:
Калининград, Московский проспект 373Калининград, ул. Ульяньї Гпомовой
64 Калининград, Тихорецкая 2 б Калининград, ул. Киевская 23 Калининград,
ул. Куйбьшіева 36 Калининград, ,наб. Генерала Карбьшіева 20 б. Калинин-
град, ул. Кошевого 31 г. Калининград, ул. Гагарина, 122 г. Калининград,
ул.Суворова, 110 гКалининград, ул.Киевская, 23
п. Пригородное, Wiasne sieci dealerskie: п. Пригородное Гвардейский
р-н, noc.Пригородное, г. Светлогорск г.Светлогорск, Калининградский
проспект, Советск, Калининградское шоссе 42, Советск, Калининградское
шоссе 48 а, п. Сосновка, Гурьевский р-н, пос. Сосновка)
połączenie Danii, Litwy i Polski w programie „Baltic Gas”, następnie
ujęcie ich w „Bałtyckim Pierścieniu Energetycznym”42, po czym
zdominowanie rynku ropy naftowej i surowców energetycznych
w regionie.
W 2000 r. ŁukOil przekazał całą flotę morską i rzeczną sio-
strzanej firmie w Kaliningradzie ŁukOil Arktik-Tanker43, która stała
się głównym operatorem w transporcie materiałów drogami morski-
mi i rzecznymi, monopolistą arktycznym. Obecnie kontroluje ona 122
jednostek pływających z ładownością ponad 1 min ton. Strategiczne
potrzeby firmy są zdecydowanie większe niż dotychczasowe zasoby
jednostek transportowych Federacji Rosyjskiej, które w całości już
przejęła. Firma prowadzi prace wydobywcze na złożach Tiumano-
-Pieczerskich, jednych z najbardziej perspektywicznych w regionie.
Z wyliczeń gospodarczych dla obszaru uczestniczącego w wy-
mianie i podlegającego transformacji gospodarczej wg najprostszego
modelu Heckschena-Ohlina koszt alternatywny dla nowej gałęzi
gospodarki w obwodzie kaliningradzkim (energetyka - ŁukOil) to
zamknięcie przemysłu celulozowo-papierniczego, ograniczenie rybo-
łówstwa i przetwórstwa rybnego oraz produkcji jednostek morskich,
jak też pozaenergetycznego transportu towarowego drogą morską
(stocznie i porty). Brak miejsca nie pozwala nam na przytoczenie
wszystkich danych, dlatego skupimy się zaledwie na stoczni i por-
42 Cena projektu to 1 mld USD. Chce zainwestować, bowiem ma nadzieję,
że Polska po wejściu do gazociągu Jamal-Europa Zachodnia zechce gazyfikować
swoje wschodnie granice. W maju szef RAO „JES” Anatolij Czubajs i szefostwo
wiodących kompanii energetycznych Białorusi, Litwy, Estonii podpisali porozu-
mienie przygotowania w ciągu trzech lat jednorodnego systemu energetycznego
wg projektu „pierścień bałtycki” („Балтийское кольцо”). Wcześniej w 1998 r.
analogiczne porozumienie podpisano z Polską, ale litewscy energetycy nie dołą-
czyli się. Litwa chce podłączyć się do systemu, ale przez Polskę. Realizować
program ma amerykańskie konsorcjum Power Bridge Group, Litwa będzie chciała
wejść do projektu „Pierścień Bałtycki”, ale tylko w ramach skupiającego Polskę,
Danie i Litwę programu ,Jlaltic Gas".
43 OAO ЛУКОЙЛ-Арктик-Танкер.
tach. Wyspecjalizowana w precyzyjnej produkcji pływających jedno-
stek bojowych stocznia „Jantar” (Янтарь) nie otrzymuje zamówień
rządowych od czasu, gdy ŁukOil zaczął dominować w regionie. Nie
zlecono jej ani produkcji łodzi atomowych, ani też zwinnej flotylli dla
Morza Kaspijskiego i Morza Bałtyckiego, co leży w priorytetach
obronnych FR. Wszystkie zamówienia otrzymały stocznie w Peters-
burgu, które - aby obsługiwać - zamówienie rządowe musiały się
połączyć w holding.44
Do roku 1990 stosunek produkcji dla wojska i dla cywili
w stoczni „Jantar” w obwodzie kaliningradzkim wynosił 9:10. Do
1993 r. zakłady podupadły, jednak wciąż utrzymywały się z zamó-
wień rządowych. W 2000 r. stocznia wygrała konkurs na produkcję
nowych, wielozadaniowych korwet dla marynarki wojennej, jednak
kontrakt jej odebrano na rzecz Petersburga. Na lata 2001-2002 r.
stocznie kaliningradzkie przygotowywały się do produkcji nowocze-
snej jednostki wojskowej: ,JVowik” („Новик”) - ten kontrakt też im
odebrano na rzecz Petersburga. Również ŁukOil wszystkie swoje
nowe jednostki pływające produkuje w Petersburgu.
Porty i stocznie w Kaliningradzie są w takim samym stopniu
uzależnione od ŁukOil lub podległych mu banków, jak porty i stocz-
nie w Petersburgu. Z punktu widzenia ekonomicznego koncernowi
ŁukOil nie powinno sprawiać różnicy, gdzie będzie produkował. Wa-
runki techniczne obie stocznia mają podobne. Można przyjąć, że
stocznie w Kaliningradzie stały się „ofiarą” dla ŁukOil i kosztem al-
ternatywnym dla gospodarki obwodu, jakiego Kaliningrad musi się
44 Faktyczne połączenie stoczni: OAO „Балтийский завод” u OAO
„ Судостроительньш завод ” oraz „ Северной верфи " jako Ř! „ Обьедипепньїе
балтийские верфи” nastąpiło już w 1998 r. Prezesem holdingu został Jurij Ryd-
nik (Юрий Рьідник), wcześniej szef БалтОНЖСИМбаїїк. W związku ze
zmianą, dyrektorem stoczni Siewiemaja Wierf” „Северной верфи”został Walerij
Wenkow (Валерий Венков), który wcześniej był zast. dyrektora Балтийского
завода. Zakłady się połączyły, aby móc wypełniać zamówienia rządowe na
rynek wewnętrzny oraz zamówienia Roswoorużienia („ Росвооружепия ") (mo-
nopolisty w eksporcie techniki wojskowej) głównie dla Chin i Indii. (Radio Baltik
Plus, 02.02.98).
obecnie wyrzec, żeby przestawić się na inną produkcję/usługę.
W tym przypadku jest logiczne, że dominujący zarówno na jednym,
jak i drugim rynku ŁukOil będzie się starał jedno centrum wzmacniać
a drugie osłabiać, doprowadzać do bankructwa, by je przejąć za gro-
sze45. Gdyby ŁukOil chciał zrezygnować z portów/stoczni Kaliningradu
utworzyłby centrum decyzyjne i administracyjne dla swojej floty
w Petersburgu, tymczasem Alekpierow zrobił to w Kaliningradzie.
W ocenie tej nie można nie wziąć pod uwagę zdania Michaiła
Perfilowa (Михаил Перфилов), analityka Petroleum Argus
(„Петролеум Аргус"), który uważa, że kaliningradzkie porty
i stocznie nie podlegają grze strategicznej, a tylko nie są one intere-
sujące dla inwestorów rosyjskich i zagranicznych ze względu na swe
położenie geograficzne46. W świetle ww. faktów trudno się jednak
z taka oceną zgodzić. ŁukOil jest dobrym strategiem47.
45 Takie sytuacje miały miejsce w Archangielsku, Murmańsku.
46 Jeśli by region był interesujący jako strefa tranzytowa, sami kaliningrad-
czycy zdobyliby środki na rozszerzenie i rozbudowę portu. Tu nie chodzi
o głębokość , tylko o nieatrakcyjne geograficzne położenie. W Tallinie zbudowano
port w ciągu 5 lat z pieniędzy z inwestycji i zysków (Михаил Перфилов,
Контрабандная жоіюмика сложилась вроссийском жсклаве, „Ведомости”,
29.10.01).
47 Por: Kontroluje morskie Linie Północne w Archangielsku (Северного
морского пароходства - Архангельск pakiet kontrolny - 53 proc. akcji), Mor-
skie Linie w Murmańsku (Мурмапское морское пароходство - 55% akcji)
dzięki czemu nie ma konkurentów na przewozach arktycznych. Te dwie firmy
mają 10 proc. wszystkich ros. jednostek transpotrowych. Ma też w posiadaniu
linie basenu Tiumano-Peczerskiego (Тіиіано-Печорского бассейна). W ten spo-
sób w jego posiadaniu znalazły się wszystkie rosyjskie lodołamacze. Dzięki mo-
nopolowi ŁukOil wprowadził wysokie taryfy przewozowe, załamując transport
aluminiowy Norylskiego Nikła tak gruntownie, że ten myślał, aby transportować
ładunki w łodziach podwodnych. W końcu zaczęli budować własną flotę na bazie
Rzecznej Linii Jenisiejskiej Еиисейского речиого пароходства. Linie te ŁukOil
kontrolował przez 7 lat, kierując ku bankructwu. W końcu sprzedał je Norylskie-
mu Niklowi za 10 min USD, ale bez kontrolnego pakietu akcji (wszystkiego
NN zgromadził 48,5 proc. akcji). Wówczas też powstała strategia przejęcia
linii bałtyckich. Najpierw chciano przejąć linie Północno-Zachodnie (Ceeepo-
-Западное пароходство - Petersburg), ale kontrolowane one były przez grupę
Strategia ŁukOila i koszty alternatywne są weryfikowalne też
poprzez udział procentowy różnego rodzaju firm na rynku obwodu
kaliningradzkiego. Obroty konkurencji lub firm branżowych spadają
(stocznie-porty), zaplecze logistyczne - rośnie (firmy kontrolowane
przez Anatolija Chłopieckiego), ale stają się coraz bardziej uzależnio-
ne od stratega, zaś normalnemu rozwojowi w gospodarce otwartej
podlegają tylko branże zajmujące niezależną od stratega niszę ekono-
miczną (np. rynek celulozowo-papierniczy).
Administracja obwodu, tak jak i centrum federalne jest bez-
bronne wobec takich działań.
Kaliningrad od lat żywi się własną substancją (potencjałem
jałowym48), Nie ma ani potencjału aktywnego49, ani też potencjału
dyspozycyjnego50. Analiza budżetów (1992-2001) obwodu kalinin-
gradzkiego wskazuje, że rokrocznie w potencjale aktywnym obwo-
dowi brakuje ponad 1/3 sumy51 [(wskaźnik (-35)] i aby się utrzymać
korzysta z substancji (potencjału jałowego)52. W celu utrzymania się
ONEKSIMbanku (ОНЖСИМбанк). Wówczas ŁukOil wziął udział w przetar-
gu na zakup pakietu kontrolnego akcji łotewskich linii morskich, ale te w ostatniej
chwili wycofały się ze sprzedaży. Cena wyjściowa pakietu 68 proc. akcji wyno-
siła 100 min USD. Kryzys finansowy w 1998 r. zachwiał ONEKSIMBankiem
i dzięki temu ŁukOil pozyskał wpływy na linie w Petersburgu. Kolejnym krokiem
był Kaliningrad. (Por: Сергей Черешнев, Кому пршіадлежит Россия, Водньш
транспорт-2001, „Коммерсант-Власть", 20.11.01).
48 Potencjał jałowy - zapewnia niezbędne minimum do utrzymania regionu
(Por: Friedmann).
49 Zapewnia płynne funkcjonowanie budżetowe regionu.
50 Nadwyżki na wdrażanie nowych strategii, czy to gospodarczych, czy
politycznych.
51 Por np. w 1998 r. dochody budżetu planowane były na 593 min rubli.
(94,7 proc. wpływów z 1997 r.). Główny składnik to VAT (28,2 proc.), podatek
od zysku ( 26,2 proc.), od nieruchomości (11,4), opłata za wykorzystanie surow-
ców naturalnych (5,21 proc.), za wynajem własności municypialnej (4,6%). Roz-
chody: 721 min SUR. Na gospodarkę komunalno-mieszkaniową: 205,5 min, szkol-
nictwo: 176,5, ochronę zdrowia: 112 min. Deficyt - 176,5 min.
52 W przypadku obwodu - kredyty wysokooprocentowane, rezygnacja
z przywilejów wolnej strefy ekonomicznej - np. realizacja podatku VAT w wolnej
strefie ekonomicznej).
na rynku wymiany handlowej (wewnątrz rosyjskiej i międzynarodo-
wej) obniża koszta produkcji poprzez sztucznie zaniżone stawki płac,53
co sprawia, że płace relatywne do Litwy i Polski w obszarach
przygranicznych wynoszą 1:3, do europejskich części Rosji 1:2.54
Na przykładzie składnika relatywnego i zaniżania kosztów pro-
dukcji wg modelu ricardiańskiego największe problemy w obwodzie
kaliningradzkim ma przemysł: rolny, rybny, stoczniowy, przewagę
regionalną w nierównej wymianie ma przemysł: naftowy, transpor-
towy (logistyczny), telekomunikacyjny.
Struktura towarowa w wymianie zagranicznej: ropa naftowa -
32%, produkcja rybna - 10%, statki i łódki - 8%, produkty chemii
nieorganicznej - 9%, celuloza - 5%55; natomiast
według krajów: Litwa (17%), Polska (16%), Białoruś (10%),
Niemcy (8%), Wielka Brytania (6%).56
Żywienie się substancją powoduje wzrost szarej strefy w obwo-
dzie. W okresie 2001-2003 ok. 60% gospodarki Kaliningradu znalazło
się w szarej strefie. A od 45-60% gospodarczo aktywnej społecz-
ności posiada dodatkowe dochody z działalności nie zarejestrowa-
nej.57 Dochody szarej strefy to 10 mld SUR rocznie (dla porównania
budżet Obwodu na 2001 r. - to 4 mld SUR).58
Rosyjska NIK, po przeprowadzeniu kontroli w obwodzie kali-
ningradzkim doszła do wniosku, że obwód znajduje się na granicy
bankructwa. Tylko budżetowi federalnemu winien jest 600 min SUR
53 Płaca pracownika niewykwalifikowanego w produkcji - ok. 95 euro,
wykwalifikowanego (150 EURO)
54 Prezydent FR Władimir Putin określa je jako 1:1,4 (Por: Вьіступление
Президента России В.В.Путина на заседании Соеета Безопасности
Российской Федерации 26 июля 2001 года, Москва, Кремль, Министерство
Иностранньїх Дел Российской Федерации, Информационньїй Бюллетень).
55 Źródło BNS
56 Ibidem.
57 Наталья Смородинская руководитель Центра анализа полюсов
роста и СЗЗ Института зкономики РАН.
58 Булат Столяров, Расследование: Как устроена жономика Калинин-
градской области, „Ведомости”, 29.10.01.
(20 min USD) i ponadto 5 min USD z odsetkami' dla Dresdner
Banku59 (kredyt wzięty przez gubernatora Gorbienkę).
Sytuacja socjalna obwodu zdecydowanie się zmieni po za-
mknięciu granic przez UE. Według oceny „CSP Północnego -
Zachodu''' (ЦСР Северо-Запада) ok. 100 tys. ludzi zajmuje się
bezpośrednio działalnością zawiązaną z przygranicznym handlem
i przemytem.60 Statystycznie z procederu tego utrzymuje się lub jest
ogniwem pośrednio ok. 300 tys. osób z obwodu kaliningradzkiego.
Ze względu na położenie geograficzne (eksklawę), po rozsze-
rzeniu się UE, obwód będzie podlegał mechanizmom zrównoważenia
budżetowego wyłącznie na bazie obrotów międzynarodowych i aby
być konkurencyjnym, musi określić czynniki produkcji, a przede
wszystkim wyspecjalizować w towarze eksportowym. Przy czym
z zasobów naturalnych poza bursztynem i morzem obwód niewiele
posiada.61 Już teraz na pierwsze miejsce w obrocie towarowym
wybija się ropa naftowa (32 proc.) sprowadzana z dalekiej Rosji
i eksportowana z Kaliningradu przez ŁukOil. Silny za czasów ZSRR
przemysł celulozowo-papierniczy w Kaliningradzie (8 proc.) jest już
zbyt kosztowny (transport surowca z dalekiej Rosji), aby być konku-
rencyjnym dla krajów regionu i będzie musiał zniknąć z czasem na
59 Макеті Григорьев, До Бога високо, до Москви далеко. Калининград
„привяжут"к России, „Финаисовая Россия”, 11.10.01.
60 Булат Столяров, Расследование: Как у строєна жономика Калинин-
градской области, „Ведомости”, 29.10.01
61 Jantamyj Kombinat, (ГУП „Янтарний комбинат ”), światowy mono-
polista w wydobyciu bursztynu. Firma ze wsi Jantamyj znajduje się w głębokim
kryzysie. Wysokość długów kredytowych - 40 min SUR, rachunki zablokowane.
Rynek na wyroby z bursztynu szacuje się na 200 min USD, ale Jantamyj
w ubiegłym roku zarobił 1 min USD (2000) i 1,2 min USD (2001) Według danych
oficjalnych w 2000 r. Kombinat sprzedał 200 t bursztynu. Połowa bursztynu
przechodzi „obok kasy”, ale uważa się, że kradzionego jest nie więcej niż 15 proc.
całego wydobycia chociaż wydobycie roczne wynosi 400 t. Znaczy to, że prze-
myca się rocznie bursztynu przemysłowego na sumę 1 min USD. Булат
Столяров, Расследование: Как устроена жономика Калининградской
области, „Ведомости”, 29.10.01).
zasadzie kosztu alternatywnego. Istnieje szansa, że rozwinie się
przemysł rybny (10 proc.), chociaż teraz ryby i produkty rybne są
towarem nie podlegającym wymianie. Związany z wojskowością
przemysł maszynowy, automatyki przemysłowej i elektroniczny nie
podlega prawom rynku. Wszystkie inne (np. budowlane itp.) ze
względu na koszty również tworzą towar niepodlegający wymianie.
Wszystko to sprawia, że obwód kaliningradzki przekształca się
w militarną i energetyczną forpocztę FR w Europie. Kreml - wbrew
obietnicom - prowadzi politykę izolacjonizmu obwodu wobec inte-
grującej się Europy, a Europie niespecjalnie zależy na tym, żeby
Kaliningrad stał się jej „otwartą furtką do Rosji”, bowiem w obecnej
kondycji gospodarczej Federacji Rosyjskiej Unia Europejska może
wejść na tereny całej Eurazji otwartymi drzwiami.
Political and Economic Transformation of the Kaliningrad District of
the Russian Federation in the Face of European Integration
Resume
Kaliningard District, the Russian region at the Baltic Sea, which had
been separated from Russia by Polish and Lithuanian territories as a result
of break-up of the Soviet Union, occupies a special position in the Russian
political scope.
Political establishment closely related to the Government and the Pre-
sident of the Russian Federation consider the enclave as an important spa-
ce because of strategic interests.
However, decreasing of the military significance of the region and
transforming its crucial emphasises on the economic development would
be in interest of the neighbouring states, including Poland, Lithuania, La-
tvia, Estonia. As a result of it - after becoming the rightful members of the
EU - the Kaliningrad District could become a perfect partner and a bridge
bringing together Russia not only with Warsaw and Vilnius but with Brus-
sels as well.
However the special programmes constructed and meant for the Di-
strict facing the EU enlargement have not been put into practice. It appears
also that there are more and more visible economic and political tendencies
for isolation the District from the UE and the countries from the region by
the Federation. Moreover, there are indications demonstrating that the im-
portance of Kaliningrad is marginalized and decision centres are being trans-
ferred to nearby Petersburg.
Kaliningrad, being under such economic transitional process, is trans-
forming into a strong energetic expansionary centre of Wagit Alekpierov’s
ŁukOil and that is to say is becoming entirely subordinated to this Russian
energetic “baron”.
Barbara Oliwkiewicz
Fundusze strukturalne - perspektywy pomocy dla Polski
po przyjęciu do Unii Europejskiej
Wstęp
Podstawowym instrumentem polityki strukturalnej Unii Euro-
pejskiej są fundusze strukturalne oraz Fundusz Spójności (Kohezji).
Ich główne zadanie to wspieranie działań zmierzających do zmniej-
szenia zróżnicowania poziomów rozwoju gospodarczego państw człon-
kowskich i poszczególnych regionów. Zadania te są realizowane
poprzez środki przesyłane z funduszy do tych regionów i sektorów
gospodarki, które bez pomocy finansowej nie są w stanie dorównać
średniemu poziomowi ekonomicznemu Unii Europejskiej. Fundusze
strukturalne Unii Europejskiej to1:
a) European Regional Development Fund-ERDF (Europejski
Fundusz Rozwoju Regionalnego - EFRR) - zmniejszenie dyspropor-
cji w poziomie rozwoju pomiędzy różnymi obszarami Unii.
b) European Social Fund - ESF (Europejski Fundusz Społecz-
ny - EFS) - poprawa uzyskania zatrudnienia w Unii.
c) European Agriculture Guidance and Guarantee Fund -
EAGGF (Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej - EFO-
iGR) - wsparcie dla narodowych programów pomocy dla rolnictwa,
wsparcie rozwoju obszarów wiejskich.
d) Financial Instrument for Fisheries Guidance - FIFG (Instru-
ment Finansowy Rozwoju Rybołówstwa - IFRR) - wsparcie re-
strukturyzacji rybołówstwa w krajach UE.
1 M. Kozak, Fundusze strukturalne Unii Europejskiej po reformie, [w:]
Droga do funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, praca zbiorowa, PARR,
Warszawa, 2000, s. 26.
Z funduszy strukturalnych finansowane są dwa rodzaje progra-
mów (w zależności od odpowiedzialności za ich przygotowanie
i wykonanie)2:
a) tzw. programy krajowe - przygotowywane przez kraj człon-
kowski i po uzgodnieniu z Komisją Europejską samodzielnie przez ten
kraj realizowane,
b) tzw. Inicjatywy Wspólnotowe i działania innowacyjne - pro-
gramy dotyczące kluczowych zagadnień dla Unii jako całości, opra-
cowane przez właściwe służby Komisji i po uzgodnieniach z krajami
członkowskimi realizowane bezpośrednio przez Komisję.
Przeznaczenie środków polityki strukturalnej może być tylko
jedno, ustalone w projektach mieszczących się w określonych rozpo-
rządzeniem Rady UE Celach. Cele stanowią szczegółowo zdefinio-
wane zadania mające doprowadzić do osiągnięcia spójności społecz-
no-ekonomicznej Unii Europejskiej. Jeśli chodzi o liczbę i definicję
Celów to podlegały one zmianie w kolejnych okresach programowa-
nia, zawsze jednak funkcjonował podstawowy podział na cele regio-
nalne (dostępne dla wnioskodawców określonego regionu Unii, speł-
niającego kryteria przyjęte przez Komisję Europejską) oraz horyzon-
talne (dostępne na całym terytorium Unii, bez względu na lokalizację
wnioskodawcy).
Region w systemie organizacji terytorialnej państwa występuje
jako pośrednie ogniwo zarządzania pomiędzy gminą lub okręgiem (po-
wiatem) a organami administracji centralnej. Charakter i stopień auto-
nomii decyzyjnej władz regionalnych zależy tylko i wyłącznie od roz-
wiązań ustrojowych stosowanych w danym państwie. W płaszczyźnie
społecznej granice regionu związane są z odmiennością etniczną, języ-
kową, kulturową i historyczną mieszkańców jego terytorium.
1. Zasady działania funduszy strukturalnych
Fundusze strukturalne odzwierciedlają poszczególne cele polity-
ki strukturalnej i działają według określonych zasad, wśród których
najważniejsze z nich prezentuje tabela 1.
Komplementamość Działania wspólnotowe powinny uzupełniać bądź wspierać odpowiednie działania krajowe.
i partnerstwo Powinny one zostać przygotowane w ramach bliskiej współpracy Komisji i państwa
członkowskiego jak również we współpracy z władzami i organami wskazanymi przez państwo
członkowskie, a zwłaszcza:
- władzami regionalnymi i lokalnymi oraz innymi właściwymi władzami publicznymi,
- partnerami społecznymi i gospodarczymi,
- innymi kompetentnymi organami.
Współpraca powinna być realizowana przy zachowaniu pełnej zgodności z odpowiednimi
właściwościami instytucjonalnymi, prawnymi i finansowymi każdego z wymienionych partnerów.
Współpraca ta odnosi się do przygotowania, finansowania, monitorowania i oceny interwencji
funduszy.
Koordynacja Komisja oraz państwa członkowskie powinny w sposób zgodny z zasadą partnerstwa zapewnić
koordynację pomocy z różnych funduszy, między funduszami oraz pomocą pochodzącą z Euro¬
pejskiego Banku Inwestycyjnego i innych dostępnych instrumentów finansowych.
Dodatkowość Pomoc udzielana przez Unię stanowi uzupełnienie wkładu danego państwa członkowskiego, a nie
okazję do zmniejszenia tego wkładu. Z wyjątkiem sytuacji, w której zachodzą po temu szczególne
powody, państwa muszą utrzymać wydatki publiczne na poziomie przynajmniej takim samym, jak
w okresie poprzedzającym otrzymanie pomocy.
Zgodność Operacje finansowane przez fundusze lub otrzymujące wsparcie z Europejskiego Banku
Inwestycyjnego, winny być zgodne z postanowieniami Traktatu oraz z politykami i działaniami
Wspólnoty, włączając w to zasady konkurencji, ochrony i poprawy stanu środowiska, eliminowania
nierówności i promowania równego traktowania kobiet i mężczyzn.
Subsydiamość Władze wyższego szczebla nie powinny i nie mogą podejmować działań w żadnych sprawach,
(pomocniczość) w których możliwe jest skuteczne osiągnięcie celu na niższym szczeblu.
Koncentracja Interwencja funduszy, aby przyniosła efekt, nie powinna być rozproszona, lecz skoncentrowana na
niewielu precyzyjnie określonych celach.
Programowanie Obowiązek podejmowania decyzji na podstawie wieloletnich programów rozwoju, poprzez proces,
w którego ramach decyzje przygotowywane są drogą układu partnerskiego. Proces ten obejmuje
kilka etapów, kończących się przejęciem środków przez publicznego albo prywatnego promotora
działań.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Instrumenty finansowe polityki regionalnej Unii Europejskiej, Urząd
Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Projekt Twinningowy pomiędzy Województwem Małopolskim
i Autonomicznym Regionem Madrytu, Kraków 2002.
2. Cele funduszy strukturalnych Unii Europejskiej
W marcu 1975 roku został powołany European Regional De-
velopment Fund, ERDF (Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego
- EFRR). Zadaniem tego funduszu miało być „skorygowanie zasad-
niczych nierówności we Wspólnocie”, które były wynikiem bezrobo-
cia strukturalnego, przekształceń w przemyśle oraz rolnictwie. Fun-
dusz tworzono głównie z myślą o wyrównaniu w Wielkiej Brytanii
wysokich składek płaconych do budżetu Wspólnoty. „Środki z ERDF
były przydzielane krajom członkowskim w systemie kwot. Środki te
wykorzystywano wyłącznie do wspierania środków polityki regional-
nej podejmowanych przez państwa członkowskie. Dotacje ograni-
czono do projektów inwestycyjnych zlokalizowanych w obszarach
objętych państwowymi programami rozwoju regionalnego”.3
Po pewnym czasie Komisja Europejska mogła dysponować
już 5% środków ERDF i posiadała możliwość prowadzenia wła-
snych programów regionalnych. W 1985 roku system kwotowy
zastąpiono górnymi i dolnymi limitami środków dostępnych dla każ-
dego państwa członkowskiego na okres trzech lat. Przydział środ-
ków powyżej dolnego limitu zależał od stopnia, w jakim cele zdefinio-
wane we wniosku pokrywały się z celami określonymi w dyrekty-
wach Wspólnoty.
Kiedy w 1986 roku został przyjęty Jednolity Akt Europejski,
nastąpiły istotne zmiany w dziedzinie polityki regionalnej. W Trakta-
cie Rzymskim pojawiła się nowa część (Tytuł V) pt. Jedność
gospodarcza i społeczna, w której stwierdzono, że celem Wspólno-
ty jest wyrównywanie różnic między najbiedniejszymi i najbogatszy-
mi regionami oraz stworzenie podstaw do prowadzenia wspólnej
polityki strukturalnej. W jej ramach zostało wyróżnione sześć kate-
gorii Celów4:
3 http://biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-627.htm, S. Łodziński, Polityka regional-
na w Unii Europejskiej - Fundusze Strukturalne i Fundusz Spójności, 13.02.2003.
4 Ibidem, s. 3.
nr 1 - mający na celu wspieranie rozwoju i dostosowania
strukturalnego regionów słabo rozwiniętych (zacofanych),
nr 2 - skierowany na restrukturyzację regionów, regionów
przygranicznych lub części regionów, które są dotknięte upadkiem
przemysłu,
nr 3 - skierowany na zwalczanie bezrobocia długookresowego,
nr 4 - mający ułatwiać integrację zawodową młodzieży i przy-
stosowanie pracowników do zmian w przemyśle,
nr 5 - mający dokonać reformy wspólnej polityki rolnej (w jego
ramach wymieniono dwa Cele: nr 5a - mający przyśpieszyć moder-
nizację i dostosowanie w ramach Unii struktur rolniczych; nr 5b -
pomoc w rozwoju i zmianach strukturalnych obszarów wiejskich),
nr 6 - mający ułatwić rozwój regionów o małej gęstości zalud-
nienia w krajach skandynawskich; ale cel ten ustanowiono dopiero
po przyłączeniu do Unii Finlandii i Szwecji.
Cele nr 1, 2, 5b oraz 6 wchodziły w zakres polityki regionalnej
i dotyczyły wyróżnionych regionów, Cele 3, 4 i 5a dotyczyły wyod-
rębnionych grup ludności, bez względu na miejsce zamieszkania.
Miały one charakter horyzontalny i obejmowały całą Unię. Dotyczy-
ły przede wszystkim problemów strukturalnych, obejmujących całe
terytorium, niezależnie od regionów. Państwa należące do Unii miały
swobodę w podejmowaniu decyzji o stosowaniu konkretnych środ-
ków w ramach tych celów. Cele regionalne i horyzontalne nie były
ze sobą sprzeczne i powinny się uzupełniać.
Rada Unii Europejskiej określiła listę regionów słabiej rozwinię-
tych (dotyczy Celu nr 1) oraz o niskim zatrudnieniu (dotyczy celu nr
6). Lista regionów zakwalifikowanych do celów nr 2 i 5b była
określana przez Komisję Europejską, która działa w porozumieniu
z państwami członkowskimi oraz zgodnie z dokładnie wytyczonymi
kryteriami.
Udział finansowy danego państwa był przede wszystkim
uzależniony od kategorii Celu, któremu został przyporządkowany
dany region (w wypadku Celu nr 1, udział ten wynosił od 50% do
75%, a w wypadku innych regionów od 25% do 50%), a ponadto od
rodzaju podejmowanych działań oraz konkretnej sytuacji społeczno-
gospodarczej kraju.
Reformy instytucjonalne Unii, przewidziane Traktatem z Ma-
astricht w 1993 roku, nie zmieniły w sposób znaczący zasad polityki
regionalnej (strukturalnej). Zmiany dotyczyły wprowadzenia uprosz-
czonych procedur przygotowania programów pomocowych oraz
przepisów wzmacniających rolę regionalnych i lokalnych ośrodków
w podejmowaniu decyzji na tematy ogólnoeuropejskiej polityki regio-
nalnej. Zasady funkcjonowania polityki regionalnej (strukturalnej) na
lata 1994-1999 rozszerzyły także możliwości ubiegania się o finan-
sowanie pomocy w ramach Celów 3, 4 oraz 5b, zaś podstawowymi
zasadami Celu 5a pozostaje przyśpieszenie dostosowań struktur
w rolnictwie.5
Tabela 2. Realizacja celów przez poszczególne fundusze strukturalne
Cel 1 ERDF ESF EAGGF -
Cel 2 ERDF ESF - -
Cel 3 - ESF - -
Cel 4 - ESF - -
Cel 5a - - EAGGF FIFG
Cel 5b ERDF ESF EAGGF -
Cel 6 ERDF ESF EAGGF -
Źródło: Principes de fonctionnement, [w:] Fonds structurels et Fortds de
cohesion 1994 — 1999, Textes reglementaires etcommentaires, Commission
Europeenne, Luxembourg 1999, s. 11.
5 Ibidem, s. 5.
3. Aktualne Cele funduszy strukturalnych
Tak jak Unia Europejska ulega wielu zmianom, tak fundusze
strukturalne, ich cele i założenia zmieniają się wraz z rozwojem
Wspólnoty. Aktualny podział na Cele wygląda następująco:
- Cel 1 - promocja rozwoju i dostosowań strukturalnych
regionów słabiej rozwiniętych. Obejmuje dawne Cele 1 i 6.
- Cel 2 - wsparcie przekształceń gospodarczych i społecz-
nych obszarów o zaburzonej strukturze. Łączy dawne Cele 2 i 5b.
- Cel 3 - wsparcie dostosowań i modernizacji polityki oraz
systemów edukacji, szkoleń i zatrudnienia. Obejmuje dawne Cele 3
i 4. Cel ten niesie ze sobą działania finansowe poza regionami
włączonymi do Celu 1 i dostarcza politycznych ram odniesienia dla
Tabela 3. Podział funduszy strukturalnych do realizacji poszczególnych celów
Cele 2000-2006
Cel 1 European Regional Development Found - ERDF (Europejski
Fundusz Rozwoju Regionalnego - EFRR), European Social
Fund - ESF (Europejski Fundusz Społeczny - EFS),
European Agriculture Guidance and Guarantee Fund -
EAGGF (Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej -
EFOiGR) i Financial Instrument for Fisheries Guidance -
FIFG (Instrument Finansowy Rozwoju Rybołówstwa - IFRR)
Cel 2 European Regional Development Found - ERDF (Europejski
Fundusz Rozwoju Regionalnego - EFRR), European Social
Fund - ESF (Europejski Fundusz Społeczny - EFS)
Cel 3 European Social Fund - ESF (Europejski Fundusz Społeczny
-EFS)
Rybołówstwo Financial Instrument for Fisheries Guidance - FIFG
(poza Celem 1) (Instrument Finansowy Rozwoju Rybołówstwa - IFRR)
Źródło: Fundusze strukturalne UE i przygotowania do nich w Polsce, ma-
teriały konferencyjne, Specjalny Program Przygotowawczy do Funduszy Struk-
turalnych w Polsce, Deutsche Gesellschaft fur Technische Zusammenarbeit
(GTZ)GmbH.
wszystkich działań, jakie są podejmowane na rzecz zasobów ludzkich
na terenie całego kraju, nie wyrządzając szkody specyficznym wła-
ściwościom regionalnym.
Jeśli chodzi o Cele 1 i 2, to są one przypisane do obszaru i mają
charakter regionalny. Cel 3 natomiast dotyczy wszystkich regionów
Wspólnoty z wyjątkiem włączonych do Celu 1.
Fundusze strukturalne przyczyniają się do realizacji poszczegól-
nych celów według następującego podziału - tabela 3:
Działania dotyczące rozwoju obszarów wiejskich na całym
terytorium Unii Europejskiej finansowane są przez Sekcję Orientacji
i Gwarancji EAGGF w regionach Celu 1 oraz poprzez Sekcję
Gwarancji poza regionami Celu 1.
W artykule 1 Rozporządzenia Rady 1260/99 z dnia 21 lipca
1999 roku wprowadzającego ogólne przepisy dotyczące funduszy
strukturalnych, podkreślone zostaje, iż przy realizacji tych Celów
Wspólnota powinna przyczyniać się do harmonijnego i zrównoważo-
nego rozwoju działalności gospodarczej, rozwoju zatrudnienia i zaso-
bów ludzkich, ochrony i poprawy stanu środowiska oraz eliminowa-
nia nierówności i promowania równego traktowania kobiet i męż-
czyzn. W ten sposób dla nowego okresu 2000-2006 zostały ustalone
dwie nowe zasady horyzontalne6: rozwój zrównoważony (harmoni-
zacja rozwoju, spójność społeczna i ochrona środowiska), równość
szans.
4. Zasięg geograficzny aktualnych Celów funduszy strukturalnych
• Cel 1
Regiony przyporządkowane do Celu 1 to obszary odpowiadają-
ce poziomowi NUTS II nomenklatury statystycznych jednostek tery-
torialnych, w których PKB per capita nie przekracza 75% średniej
unijnej, a także regiony najbardziej oddalone (francuskie departamen-
6 Instrumenty finansowe polityki regionalnej Unii Europejskiej, Urząd Mar-
szałkowski Województwa Małopolskiego, op. cit., s. 41.
1989-1993 1994-1999 2000-2006
Numer Celu Środki w mld euro Numer Celu Środki w mld euro Numer Celu Środki w mld euro
(w cenach 1988) (w cenach 1992) (w cenach 1999)
Cel nr 1 34,0 Cel nr 1 96,5 Cel nr 1 135,9
(regionalny) (regionalny) (regionalny)
Cel nr 2 6,4 Cel nr 2 15,7 Cel nr 2 22,5
(regionalny) (regionalny) (regionalny)
Cel nr 3 i 4 7,2 Cel nr 3 i 4 11,5 Cel nr 3 24,1
(horyzontalny) (horyzontalny) (horyzontalny)
Cel nr 5 a 3,5 Cel nr 5a 5,4 - -
(horyzontalny) (horyzontalny)
Cel nr 5b 2,7 Cel nr 5b 7,0 - -
(regionalny) (regionalny)
- - Cel nr 6 0,7 - -
(regionalny)
Ogółem 56,6 136,8 182,5
Źródło: Droga do funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, PARR, Warszawa 2000, s. 29. Opracowanie na podstawie:
EUROSTAT (1994); Komisja Europejska (1996); Rada Europejska (Konkluzje Szczytu Berlińskiego 24-25.03.1999).
ty zamorskie oraz Azory, Madera i Wyspy Kanaryjskie), a także
obszary Celu 6 z okresu programowania 1994-99.
Dla regionów objętych pomocą w okresie 1994-99, a wyłączo-
nych z niej w okresie 2000-2006 przewidziane jest wsparcie przej-
ściowe. Ten system pomocy przejściowej regresywnej pozwala unik-
nąć nagłego zatrzymania wsparcia Wspólnoty, a tym samym pozwa-
la na skonsolidowanie rezultatów poprzednich działań.
Regiony objęte Celem 1 w roku 1999, które w obecnym okresie
programowania przestały kwalifikować się do Celu 1, mogą liczyć na
pomoc przejściową z funduszy strukturalnych w ramach Celu 1 do
31 grudnia 2005 roku.
• Cel 2
Koncentruje się w regionach o zaburzonej strukturze, które
przechodzą procesy przekształceń gospodarczych i społecznych,
szczególnie w sektorze przemysłowym, usług i rybołówstwa, a także
na obszarach wiejskich opóźnionych i schyłkowych oraz na obsza-
rach miejskich znajdujących się w szczególnie trudnej sytuacji.
W obrębie nowego Celu 2 może znaleźć się nie więcej niż 18%
ludności Unii Europejskiej. Jednocześnie Cele 1 i 2 mają razem
obejmować 35-40 % ludności Unii.
Komisja wyznaczyła limity ludnościowe dla każdego państwa
członkowskiego, na podstawie następujących warunków7:
• Obszar przemysłowy - jest to obszar, który w trakcie prze-
kształceń społeczno-gospodarczych w sektorze przemysłowym po-
winien odpowiadać lub należeć do jednostki terytorialnej poziomu
NUTS III, która spełnia następujące kryteria:
- zanotowana w ostatnich trzech latach średnia stopa bezrobo-
cia wyższa od średniej dla Wspólnoty;
- udział zatrudnienia w przemyśle w zatrudnieniu ogółem rów-
ny lub wyższy od średniej dla Wspólnoty w którymkolwiek roku
odniesienia, począwszy od 1985 r.;
- obserwowany spadek zatrudnienia w przemyśle względem
wybranego wcześniej roku odniesienia.
7 Ibidem, s. 42.
• Obszar wiejski - obszar, który powinien odpowiadać lub
należeć do jednostki terytorialnej poziomu NUTS III, która spełnia
następujące kryteria:
- albo gęstość zaludnienia niższa niż 100 osób na km2, albo
udział zatrudnienia w rolnictwie w zatrudnieniu ogółem równy lub
wyższy od podwojonej średniej dla Wspólnoty w którymkolwiek z lat
odniesienia, począwszy od 1985 r.;
- albo średnia stopa bezrobocia zarejestrowana w ciągu trzech
ostatnich lat wyższa niż średnia dla Wspólnoty, albo zmniejszenie się
liczby ludności od 1985 r.;
• Obszar miejski - jest to obszar o szczególnych trudnościach,
spełniający przynajmniej jedno z poniższych kryteriów:
- stopa długotrwałego bezrobocia wyższa od średniej dla
Wspólnoty;
- wysoki poziom ubóstwa oraz trudne warunki mieszkaniowe;
- szczególnie zanieczyszczone środowisko;
- wysoki poziom przestępczości;
- niski poziom wykształcenia mieszkańców.
• Obszary zależne od rybołówstwa. Obszary przybrzeżne, gdzie
zatrudnienie w sektorze rybołówstwa stanowi znaczący procent
całkowitego zatrudnienia oraz gdzie notuje się problemy związane
z restrukturyzacją sektora rybołówstwa, w konsekwencji czego na-
stąpi znaczące zmniejszenie liczby miejsc pracy w tym sektorze.
Regiony objęte Celem nr 2 i 5b w roku 1999, obecnie nie
kwalifikują się do Celu 2, powinny otrzymywać przejściowe wspar-
cie w ramach Celu 2 z ERDF do 31 grudnia 2005 roku. Dodatkową
pomoc w latach 2000-2006 można uzyskać tak z ESF w ramach
Celu 3, jak i z Sekcji Gwarancji EAGGF w ramach rozwoju obsza-
rów wiejskich, włącznie z działaniami komplementarnymi Wspólnej
Polityki Rolnej oraz z FIFG w ramach działań komplementarnych
Wspólnej Polityki w zakresie Rybołówstwa.
• Cel 3
Obszary kwalifikujące się do finansowania w ramach Celu 3 to
obszary, które nie są objęte Celem 1. Nowy Cel 3 ukierunkowany jest
na wspieranie zatrudnienia, łączy polityki dawnych Celów nr 3 i 4,
Lp. Państwo Cel 1 Pomoc Cel 2 Pomoc Cel 3 Razem Cel 1, Rybołówstwo
członkowskie przejściowa przejściowa 2, i 3 oraz (poza
w Celu 1 w Celu 2 pomoc Celem 1)
przejściowa
1. Austria 261 0 578 102 528 1469 4
2. Belgia 0 625 368 65 737 1795 34
3. Dania 0 0 156 27 365 548 197
4. Finlandia 913 0 459 30 403 1805 31
5. Francja 3254 551 5437 613 4540 14395 225
6. Grecja 20961 0 0 0 0 20961 0
7. Hiszpania 37744 352 2553 98 2140 42887 200
8. Holandia 0 123 676 119 1686 2604 31
9. Irlandia 1315 1773 0 0 0 3088 0
10. Luksemburg 0 0 34 6 38 78 0
11. Niemcy 19229 729 2984 526 4581 28049 107
12. Portugalia 16124 2905 0 0 0 19029 0
13. Szwecja 722 0 354 52 720 1848 60
14. Wielka 5085 1166 3989 706 4568 15514 121
Brytania
15. Włochy 21935 187 2145 377 3744 28388 96
RAZEM 127543 8411 19733 2721 24050 182458 1106
Źródło: Working for Regions; European Commission, Directorate General for Regional Policy and Directorate
Generalfor Press and Communication, 2001, s. 1.
rozwijając działalność w obrębie następujących priorytetów strate-
gicznych8:
a) nastawienie zapobiegawcze w działaniach dotyczących bez-
robotnych;
b) nastawienie zindywidualizowane na włączenie do rynku pracy;
c) integracja osób o szczególnych trudnościach:
- niepełnosprawnych,
- imigrantów,
Tabela 6. Fundusze strukturalne 2000-2006 (programy krajowe)
Zadania finansowania Środki w min Środki w %
euro
Cel 1 (regionalny): wsparcie rozwoju i dosto¬ 127543 69,7
sowań strukturalnych regionów zacofanych;
mogą ubiegać się regiony typu NUTS II, gdzie
PK.B na głowę nie przekracza 75% średniej Unii
Przejściowe wsparcie dla byłych regionów Celu 8411 4,4
nr 1
Cel 2 (regionalny): społeczna i ekonomiczna 19733 11,5
konwersja obszarów dotkniętych trudnościami
strukturalnymi; w zasadzie regiony typu NUTS
III przemysłowe, wiejskie, miejskie lub związa¬
ne z rybołówstwem
Przejściowe wsparcie dla byłych regionów Celu 2721 1,5
nr 2 i 5b
Cel 3: wsparcie adaptacji i modernizacji polityki 24050 12,4
edukacji, szkoleń i zatrudnienia; cel hory¬
zontalny (dostępny dla całego terytorium Unii)
FIFG (Instrument Rozwoju Rybołówstwa), poza 1106 0,5
obszarem Celu 1
Razem 183564 100
Źródło: Droga do funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, PARR,
Warszawa 2000, s. 31.
8 Ibidem, s. 41-43.
- osób powyżej 45 lat,
- młodzieży;
d) sektor usług;
e) MŚP.
5. Idea i cel Funduszu Spójności
Fundusz Spójności jest nowym instrumentem interwencji
Wspólnoty. Różni się od funduszy strukturalnych przede wszystkim
celem interwencji. Kiedy fundusze strukturalne koncentrują się na
problemie różnic pomiędzy regionami to celem Funduszu Spójności
jest zmniejszanie różnic pomiędzy państwami. Fundusz ten jest
w pełni skoordynowany z pozostałymi instrumentami wsparcia Unii
Europejskiej. Fundusz Spójności został stworzony, aby umożliwić
wszystkim państwom członkowskim jak najszybsze przystąpienie do
końcowego etapu fazy Unii Gospodarczej i Walutowej, gwarantując
pomoc tym państwom, które muszą przezwyciężyć znaczne trudno-
ści, aby to osiągnąć. Podobnym do Funduszu Spójności instrumentem
wsparcia skierowanym do państw kandydujących jest Program ISPA
(Instrument for Structural Policies for pre - Accession). Program
ten niweluje pomiędzy państwami członkowskimi i państwami kan-
dydującymi.
Jeśli chodzi o cele Funduszu Spójności to głównym z nich jest
spójność ekonomiczna i społeczna. Dążenie do tego celu przejawia
się przez wzmocnienie polityki redystrybucji dóbr, podniesienie pozio-
mu życia w regionach najsłabiej rozwiniętych, finansowanie infra-
struktury tworzącej podstawowe warunki wzrostu gospodarczego.
Fundusz Spójności jest uzupełnieniem działań funduszy struktural-
nych i Europejskiego Banku Inwestycyjnego, dążących do osiągnię-
cia spójności gospodarczej i społecznej w sferach dotyczących śro-
dowiska naturalnego i infrastruktury transportu i komunikacji publicz-
nej.
6. Charakterystyka Funduszu Spójności
Tabela 7. Różnice pomiędzy Funduszem Spójności a funduszami struktural-
nymi
Kryterium Fundusz Spójności Fundusze strukturalne
Cele Zredukowanie nierówności Zredukowanie nierówności
pomiędzy ekonomią po¬ pomiędzy regionami
szczególnych krajów
Rozmówcy Każdy projekt jest przed¬ Władze regionalne i realizato¬
miotem rozmów pomiędzy rzy odgrywają główną rolę
Komisją Europejską i kra¬ w zarządzaniu programami.
jem członkowskim Odpowiedzialność za ten
proces spoczywa na pań¬
stwach członkowskich
Warunki Wdrożenie programów Nie stawia się warunków
stabilizacji gospodarczej
stanowi warunek konieczny
dla uruchomienia funduszu
Zasięg geogra¬ Cztery kraje członkowskie: Regiony Celów 1, 2 i 3. Nie
ficzny Hiszpania, Irlandia, Portuga¬ istnieją ograniczenia regional¬
lia, Grecja ne dla innych celów
Sektory Jedynie środowisko natural¬ Nie wyłącza się żadnego
ne i infrastruktura transportu sektora
i komunikacji
Postępowanie Środki finansowe są przy¬ Środki finansowe są
znawane poszczególnym w większości przyznawane
projektom programom
Wielkość dotacji 18 miliardów euro od 2000 195 miliardów euro od 2000
do 2006 roku do 2006 roku
Źródło: Instrumenty finansowe polityki regionalnej Unii Europejskiej, Urząd
Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Projekt Twinningowy po-
między Województwem Małopolskim i Autonomicznym Regionem Madrytu,
Kraków 2002, s. 74.
7. Fundusze strukturalne w Polsce
7.1. Przygotowania do wdrażania funduszy strukturalnych i Funduszu
Spójności w Polsce9
Polska, aby móc korzystać z dobrodziejstw polityki strukturalnej
UE, musi stać się członkiem Unii. Jednak przed przystąpieniem do
Wspólnoty polska administracja jest zobligowana do wykonania sze-
regu prac dostosowujących. Większość z nich jest w toku.
Polska, spodziewając się objęcia całego terytorium Celem 1
polityki strukturalnej UE, przygotowuje Narodowy Plan Rozwoju
(NPR) na lata 2004-2006. NPR określa cele, priorytetowe działania
oraz ramy instytucjonalne i finansowe działań strukturalnych pań-
stwa. Narodowy Plan Rozwoju jest strategicznym średniookreso-
wym dokumentem planistycznym, scalającym rozwiązania horyzon-
talne, sektorowe i regionalne na poziomie krajowym, wskazującym
na kierunki rozwoju gospodarczego Polski w pierwszych latach po
akcesji. Narodowy Plan Rozwoju będzie służył jako podstawa do
negocjacji z Komisją Europejską Podstaw Wsparcia Wspólnoty (ang.
Community Support Framework - CSF) dla Polski, które określą
wielkość pomocy z funduszy strukturalnych przyznanych Polsce.
Zasadniczym elementem Narodowego Planu Rozwoju są reali-
zowane w jego ramach programy operacyjne. Programy operacyjne
służą wdrażaniu Podstaw Wsparcia Wspólnoty na poziomie central-
nym w postaci sektorowych programów operacyjnych oraz działań
0 charakterze regionalnym w postaci Zintegrowanego Programu
Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (ZPORR) dla regionów Celu
1 (obejmującego 16 województw).
Za przygotowanie projektu Narodowego Planu Rozwoju oraz
koordynacje prac nad programami operacyjnymi odpowiada Mini-
sterstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej - Departament
Programowania Rozwoju Regionalnego.
9 http://fundusze.ukie.gov.pl/pp.nsf/xml, 20.02.2003.
Zadania dotyczące przygotowania sektorowych programów
operacyjnych (SPO) spoczywa na poszczególnych ministerstwach
właściwych w danej sferze działalności rządu.
W przygotowaniu Zintegrowanego Programu Operacyjnego
Rozwoju Regionalnego (ZPORR), oprócz Ministerstwa Gospodarki,
Tabela 8. Stan prac związanych z przygotowaniem Narodowego Planu Rozwoju
12 czerwca Ministerstwo Gospodarki (obecnie Ministerstwo Gospodarki,
2002 r. Pracy i Polityki Społecznej) przekazało Komisji Europejskiej
pierwszy projekt Narodowego Planu Rozwoju.
2-7 lipca Ministerstwo Gospodarki (obecnie Ministerstwo Gospodarki,
Pracy i Polityki Społecznej) przekazało Komisji Europejskiej
sektorowe programy operacyjne oraz Zintegrowany Program
Operacyjny Rozwoju Regionalnego.
16 lipca Rozpoczął się proces szerokich konsultacji społecznych nt. za¬
wartości projektu NPR i programów operacyjnych.
2 sierpnia Komitet Integracji Europejskiej przyjął zbiorcze zestawienie
wydatków na wdrożenie planu działań na rzecz zwiększenia
potencjału administracyjnego Polski dla sprawnego zarządzania
funduszami strukturalnymi i Funduszem Spójności UE. Zgodnie
z tym zestawieniem koszty zwiększenia potencjału kadrowego
instytucji zaangażowanych w koordynację, zarządzanie i wdra¬
żanie funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności (nowe etaty
i reorganizacja urzędów) wyniosą w latach 2002-2003 ok. 13,5
min PLN.
Wrzesień Zakończono uzgodnienia wewnętrzne dotyczące sektorowych
2002 r. programów operacyjnych. Zweryfikowane projekty tych doku¬
mentów przekazano ponownie 17 września 2002 r. Komisji
Europejskiej do konsultacji.
14 września Ministerstwo Gospodarki (obecnie Ministerstwo Gospodarki,
Pracy i Polityki Społecznej) przekazało do Komisji Europejskiej
do konsultacji roboczych projekt Strategii dla Funduszu Spójno¬
ści.
12 listopada Do Ministerstwa Gospodarki (obecnie Ministerstwa Gospodar¬
ki, Pracy i Polityki Społecznej) trafiły uwagi Komisji Europej¬
skiej do programów operacyjnych, które zostały niezwłocznie
przekazane do poszczególnych ministerstw.
18-19 Odbyły się konsultacje robocze nt. Zintegrowanego Programu
listopada Rozwoju Regionalnego, z udziałem przedstawicieli Urzędów
Marszałkowskich i resortów, w czasie których ostatecznie
uzgodniono system wdrażania tego programu.
tabela 8 cd.
21 listopada Odbyła się konferencja zamykająca konsultacje społeczne pro¬
jektu NPR oraz sektorowych programów operacyjnych. Odbyto
łącznie 53 konsultacje z udziałem ok. 7 tys. osób.
2 grudnia W Ministerstwie Gospodarki (obecnie Ministerstwo Gospodar¬
ki, Pracy i Polityki Społecznej) odbyła się konferencja podsu¬
mowująca ocenę ex.-ante Zintegrowanego Programu Operacyj¬
nego Rozwoju Regionalnego oraz sektorowych programów
operacyjnych z udziałem polskich i zagranicznych ekspertów,
doradców przedakcesyjnych i przedstawicieli zainteresowanych
resortów.
6 grudnia Zespół Przygotowawczy Komitetu Integracji Europejskiej przy¬
jął harmonogram przygotowania Narodowego Planu Rozwoju
oraz regionalnego i sektorowych programów operacyjnych,
uzgodniony z Komisją Europejską i przekazany w formie ofi¬
cjalnego listu do pana Luisa Riery, Dyrektora w Dyrekcji ds.
Polityki Regionalnej KE. Przyjęcie przez Zespół Przygotowaw¬
czy Komitetu Integracji Europejskiej nowego harmonogramu
przygotowania Narodowego Planu Rozwoju i sektorowych pro¬
gramów operacyjnych wynika z konieczności uwzględnienia
w tych dokumentach wyników negocjacji Polski o członkostwo
w Unii Europejskiej zaprezentowanych na szczycie kopenha¬
skim.
7 stycznia Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej przekaza¬
2003 r. ło do UKIE projekt NPR.
9 stycznia Zespół przygotowawczy KIE przyjął projekt NPR.
14 stycznia NPR został przyjęty przez Radę Ministrów.
Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów z http://fundusze.
ukie.gov.pl/pp.nsf/xml, 20.02.2003.
Pracy i Polityki Społecznej są włączone samorządy województw
oraz poszczególne ministerstwa.
Zgodnie z nowym harmonogramem ostateczne przekazanie NPR
do Komisji Europejskiej nastąpiło do 20 stycznia 2003 r., natomiast
sektorowych programów operacyjnych do 14 lutego 2003 r.
7.2. Narodowy Plan Rozwoju 2004-2006
Narodowy Plan Rozwoju (NPR) na lata 2004-2006, jako doku-
ment integrujący polityki sektorowe oraz uwzględniający potrzeby
rozwojowe poszczególnych regionów jest zgodny z10:
• Wstępnym Narodowym Planem Rozwoju;
• Strategią gospodarczą rządu SLD-UP-PSL, „Przedsiębior-
czość - Rozwój - Praca”;
• Strategiami długookresowymi i średniookresowymi, które zo-
stały przyjęte w latach 1999-2001;
• Postanowieniami Traktatu oraz politykami i działaniami Wspól-
noty (zgodnie z przepisami art. 12 rozporządzenia 1260/99/WE do-
tyczącego funduszy strukturalnych).
Funkcje Narodowego Planu Rozwoju przedstawiają się nastę-
pująco11 :
•jest strategicznym, średniookresowym dokumentem planistycz-
nym, pierwszym, który scala na poziomie krajowym horyzontalne,
sektorowe i regionalne działania interwencyjne państwa;
• określa najważniejsze działania strukturalne, które Polska
zamierza uruchomić w latach 2004-2006 przy wykorzystaniu środ-
ków pomocowych z Unii Europejskiej;
• wskazuje kierunki rozwoju gospodarczego Polski w pierw-
szych latach po akcesji, mające zapewnić warunki sprzyjające dłu-
gotrwałemu wzrostowi gospodarczemu i podniesieniu poziomu życia
mieszkańców;
• będzie służył jako podstawa negocjowania przez Polskę tzw.
Podstaw Wsparcia Wspólnoty (ang. Community Support Fame-
work), dokumentu określającego kierunki i wysokość wsparcia ze
strony Funduszy Strukturalnych na realizację przedsięwzięć rozwo-
jowych oraz jako podstawa interwencji z Funduszu Spójności.
10 http://fundusze.ukie.gov.pl/xml, „Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004-
2006”, Departament Koordynacji i Monitorowania Pomocy Zagranicznej, s. 1;
20.02.2003.
" Ibidem, s. 2.
Tabela 9. Koncentracja dostępnych środków finansowych na kilku podstawowych osiach rozwoju w ramach
Narodowego Planu Rozwoju
Nazwa osi Sposób wdrażania
Podstawy Wsparcia Fundusz Inicjatywy Programy krajowe
Wspólnoty Spójności Wspólnotowe
1. Wspieranie Sektorowy Program Przede wszystkim
konkurencyjności Operacyjny (SPO) przedsiębiorczość, programy
sektora przemysłu Wzrost konkurencyjności restrukturyzacyjne, inne
i usług gospodarki programy rządowe
2. Rozwój zasobów SPO Rozwój zasobów EQUAL Programy krajowe, Pierwsza
ludzkich i zatrudnienia ludzkich praca
3. Tworzenie warunków SPO Transport część Programy krajowe,
dla zwiększenia i gospodarka morska transportowa Infrastruktura-klucz do
poziomu inwestycji, oraz rozwoju
promowanie ochrony Program dla Odry 2006
zrównoważonego środowiska Krajowy Plan Gospodarki
rozwoju i spójności Odpadami
przestrzennej Program wyposażenia
aglomeracji w systemy
kanalizacji zbiorczej
i oczyszczalnie ścieków
4. Przekształcenia SPO Restrukturyzacja Programy krajowe
strukturalne i modernizacja sektora
w rolnictwie żywnościowego oraz
i rybołówstwie rozwój obszarów
wiejskich
SPO Rybołówstwo Programy krajowe
i przetwórstwo ryb
5. Wzmocnienie Zintegrowany Program INTERREG Kontrakty wojewódzkie
potencjału Operacyjny Rozwoju
rozwojowego regionów Regionalnego (ZPORR)
i przeciwdziałanie
marginalizacji
niektórych obszarów
Legenda do tabeli 9:
EQUAL - współpraca ponadnarodowa służąca promowaniu nowych sposobów
zwalczania wszelkich form dyskryminacji i nierówności na rynku pracy.
INTERREG - współpraca przygraniczna, ponadnarodowa i międzyregionalna służąca
wzmocnieniu harmonijnemu i zrównoważonemu rozwojowi całego obszaru Wspólnoty.
Źródło: http://fundusze.ukie.gov.pl/xml, „Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004-
2006”, Departament Koordynacji i Monitorowania Pomocy Zagranicznej, s. 2;
20.02.2003, Instrumenty finansowe polityki regionalnej Unii Europejskiej, Urząd
Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Projekt Twinningowy pomiędzy
Województwem Małopolskim i Autonomicznym Regionem Madrytu, Kraków 2002,
s. 84.
Celem strategicznym Narodowego Planu Rozwoju jest rozwija-
nie konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości,
zdolnej do długofalowego, harmonijnego rozwoju, zapewniającej wzrost
zatrudnienia i poprawę spójności społecznej, ekonomicznej i prze-
strzennej z Unią Europejską na poziomie regionalnym i krajowym.12
Warunkiem realizacji wyznaczonego celu strategicznego Naro-
dowego Planu Rozwoju jest koncentracja dostępnych środków finan-
sowych na kilku podstawowych osiach rozwoju (priorytetach), co
przedstawia tabela 9.
Zarówno cel, jak i priorytety (osie rozwojowe) Narodowego
Planu Rozwoju będą realizowane poprzez13:
a) uzgodnione z Komisją Europejską Podstawy Wsparcia Wspól-
noty oraz wynikające z tego dokumentu programy operacyjne,
b) działania Funduszu Spójności,
c) Inicjatywy Wspólnoty: INTERREG (współpraca gospodar-
cza regionów przygranicznych), EQUAL (promocja równości szans),
d) programy krajowe niewspółfinansowane ze źródeł wspólno-
towych.
Podstawy Wsparcia Wspólnoty dla Polski w latach 2004-2006
będą wdrażane za pomocą14:
12 Ibidem, s. 1.
13 Ibidem, s. 2.
14 Ibidem, s. 2-3.
- pięciu jednofunduszowych sektorowych programów opera-
cyjnych (SPO), dotyczących konkurencyjności gospodarki, rozwoju
zasobów ludzkich, restrukturyzacji i modernizacji sektora żywnościo-
wego oraz rozwoju obszarów wiejskich, rybołówstwa i przetwórstwa
ryb oraz infrastruktury transportowej,
- wielofunduszowego Zintegrowanego Programu Operacyjne-
go Rozwoju Regionalnego (ZPORR) - zarządzanego na poziomie
krajowym, ale wdrażanego w systemie zdecentralizowanym na po-
ziomie wojewódzkim,
- projektów realizowanych w ramach Funduszu Spójności,
- programu operacyjnego pomocy technicznej, służącego po-
mocy we wdrażaniu funduszy strukturalnych na poziomie Podstaw
Wsparcia Wspólnoty oraz programów operacyjnych.
Wykaz programów operacyjnych wraz z instytucjami odpowie-
dzialnymi za ich przygotowanie prezentuje tabela 10.
W każdym z ministerstw, które będzie merytorycznie zaangażo-
wane w realizację polityki strukturalnej, stworzone zostały jednostki
odpowiedzialne za koordynację prac i przygotowywanie niezbędnych
dokumentów. Każdy z resortów jest jednocześnie odpowiedzialny za
przygotowanie do koordynacji działań (zarządzania i monitoringu)
współfinansowanych w przyszłości przez odpowiedni fundusz15:
• Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej - Europejski Fundusz
Społeczny,
• Ministerstwo Rozwoju Regionalnego i Budownictwa - Euro-
pejski Fundusz Rozwoju Regionalnego,
• Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi - Europejski Fundusz
Orientacji i Gwarancji Rolnej, Jednolity Instrument Wspierania Ry-
bołówstwa,
• Ministerstwo Środowiska - Fundusz Spójności,
15 Fundusze strukturalne UE i przygotowania do nich w Polsce, Specjalny
program przygotowawczy do funduszy strukturalnych w Polsce, materiały konfe-
rencyjne, Deutsche Gesellschaft fur Technische Zusammenarbeit (GTZ) GmbH,
2001, s. 14.
Tabela 10. Wykaz programów operacyjnych wraz z instytucjami odpowied-
zialnymi za ich przygotowanie
Nazwa programu Instytucja przygotowująca program
SPO Wzrost konkurencyjności gospo¬ Ministerstwo Gospodarki, Pracy
darki i Polityki Społecznej
SPO Rozwój zasobów ludzkich Ministerstwo Gospodarki, Pracy
i Polityki Społecznej
SPO Restrukturyzacja i modernizacja Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju
sektora żywnościowego oraz rozwój Wsi
obszarów wiejskich
SPO Rybołówstwo i przetwórstwo ryb Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju
Wsi
SPO Transport i gospodarka morska Ministerstwo Infrastruktury
Zintegrowany Program Operacyjny Ministerstwo Gospodarki (we współ¬
Rozwoju Regionalnego (ZPORR) - pracy z samorządami województw)
Rozwój regionalny
Program Operacyjny - Pomoc tech¬ Ministerstwo Gospodarki
niczna
Legenda:
SPO - Sektorowy Program Operacyjny.
Źródło: http://fundusze.ukie.gov.pl/xml, „Narodowy Plan Rozwoju na lata
2004-2006”, Departament Koordynacji i Monitorowania Pomocy Zagra-
nicznej, s. 3; 20.02.2003.
• Ministerstwo Transportu i Gospodarki Morskiej - Fundusz
Spójności.
Na szczeblu regionalnym wspieranie rozwoju należy do kompe-
tencji Zarządu Województwa. Kompetencje te obejmują przygoto-
wanie strategii rozwoju województwa i wojewódzkiego programu
operacyjnego, opiniowanie narodowej strategii rozwoju regionalnego.
W momencie wejścia do UE Polska będzie potrzebowała grona
specjalistów odpowiedzialnych za programowanie i zarządzanie po-
mocą w ramach unijnych funduszy. Dotyczy to zarówno administra-
cji rządowej, jak i wszystkich szczebli administracji samorządowej.
W ostatnich latach utrzymuje się tendencja w zakresie pogłębiania
wiedzy i doskonalenia kadr. Zauważalny jest także spory wzrost
liczby pracowników administracyjnych (o 30%) zaangażowanych
w tworzenie i realizacją polityki regionalnej. Już obecnie wyszkolone
kadry mają możliwość praktycznej weryfikacji swoich umiejętności
przy okazji realizacji programów PHARE (spójność gospodarczo-
społeczna), SAPARD i ISPA. Ponadto są prowadzone intensywne
szkolenia, których celem jest przygotowanie do efektywnego przyj-
mowania środków UE (dostępnych obecnie i po wstąpieniu do UE).
Na przełomie 1999/2000 roku Ministerstwo Gospodarki przeprowa-
dziło trzy cykle szkoleń dla administracji centralnej i regionalnej
(programowanie, monitorowanie pomocy z funduszy strukturalnych,
przygotowanie programów operacyjnych oraz przygotowanie projek-
tów i zarządzanie nimi). Obecnie kontynuacją tych szkoleń przygo-
towuje Ministerstwo Rozwoju Regionalnego i Budownictwa. Syste-
my szkoleń uzupełniają liczne seminaria, wizyty studyjne w krajach
członkowskich Unii, informatory oraz tłumaczenia dokumentów
związanych z polityką strukturalną. Z inicjatywy Ministerstwa Pracy
i Polityki Społecznej oraz dziąki wsparciu Europejskiej Fundacji ds.
Szkoleń (European Training Foundation) powstał Krajowy Ośro-
dek Szkoleniowy Europejskiego Funduszu Społecznego przy Instytu-
cie Europejskim w Łodzi.16
Szkolenia, seminaria, pomoc i pożyczki są istotnym uzupeł-
nieniem środków przeznaczanych na przemiany systemowe i moder-
nizacją gospodarki. Dziąki tej pomocy i dostępowi - za jej pośrednic-
twem - do zachodnioeuropejskich doświadczeń mamy możność
unowocześnić wiele regulacji prawnych, stworzyć nowe instytucje,
poprawić systemy zarządzania w istniejących instytucjach, zainicjo-
wać programy modelowe, czy wreszcie po prostu wesprzeć tworze-
nie miejsc pracy w niektórych obszarach oraz zmodernizować część
infrastruktury.
16 Ibidem, s. 14—15.
Bibliografia
Cele polityki regionalnej Unii Europejskiej. Podstawowe informa-
cje, Polska Agencja Rozwoju Regionalnego, Warszawa 1996.
Droga do funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, praca zbioro-
wa, PARR, Warszawa 2000.
Fundusze strukturalne UE i przygotowania do nich w Polsce, mate-
riały konferencyjne, Specjalny Program Przygotowawczy do funduszy struk-
turalnych w Polsce, Deutsche Gesellschaft fur Technische Zusammenarbeit
(GTZ) GmbH.
Instrumenty finansowe polityki regionalnej Unii Europejskiej, Urząd
Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Projekt Twinningowy pomię-
dzy Województwem Małopolskim i Autonomicznym Regionem Madrytu,
Kraków 2002.
Podręcznik tematów europejskich dla samorządów lokalnych, Dom
Współpracy Polsko-Niemieckiej, Gliwice-Opole 2002.
http://biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-627.htm, S. Łodziński, Polityka re-
gionalna w Unii Europejskiej — Fundusze Strukturalne i Fundusz Spój-
ności, 13.02.2003
http://fiindusze.ukie.gov.pl/pp.nsf/xml, 20.02.2003.
http://fundusze.ukie.gov.pl/xml, „Narodowy Plan Rozwoju na lata
2004-2006”, Departament Koordynacji i Monitorowania Pomocy Zagra-
nicznej, 20.02.2003.
http://republika.pl/webkarol.htm, Fundusze strukturalne, 09.02.2003.
http://republika.pl/webkarol/cele.htm, 09.02.2003.
http://www.fs.ngo.pl, 13.02.2003.
Streszczenie
Podstawowym instrumentem polityki strukturalnej Unii Europejskiej
są fundusze strukturalne oraz Fundusz Spójności (Kohezji). Ich główne
zadanie to wspieranie działań zmierzających do zmniejszenia zróżnicowania
poziomów rozwoju gospodarczego państw członkowskich i poszczególnych
regionów. Zadania te są realizowane poprzez środki przesyłane z funduszy
do tych regionów i sektorów gospodarki, które bez pomocy finansowej nie
są w stanie dorównać średniemu poziomowi ekonomicznemu Unii Europej-
skiej. Polska, aby móc korzystać z dobrodziejstw polityki strukturalnej UE,
musi stać się członkiem Unii. Jednak przed przystąpieniem do Wspólnoty,
polska administracja jest zobligowana do wykonania szeregu prac dostoso-
wujących. Większość z nich jest w toku.
Polska, spodziewając się objęcia całego terytorium Celem 1 polityki
strukturalnej UE, przygotowuje Narodowy Plan Rozwoju (NPR) na lata 2004
- 2006. NPR określa cele, priorytetowe działania oraz ramy instytucjonalne
i finansowe działań strukturalnych państwa. Narodowy Plan Rozwoju jest
strategicznym średniookresowym dokumentem planistycznym, scalającym
rozwiązania horyzontalne, sektorowe i regionalne na poziomie krajowym,
wskazującym na kierunki rozwoju gospodarczego Polski w pierwszych la-
tach po akcesji. Narodowy Plan Rozwoju będzie służył jako podstawa do
negocjacji z Komisją Europejską Podstaw Wsparcia Wspólnoty (ang. Com-
munity Support Framework - CSF) dla Polski, które określą wielkość pomo-
cy z funduszy strukturalnych przyznanych Polsce.
Krzysztof Ostrzyniewski
Wpływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich
na dostosowanie polskiego sektora bankowego
do standardów Unii Europejskiej1
Zagraniczne inwestycje bezpośrednie (ZIB) napływające do
polskiej gospodarki pełnią kluczową rolę w procesie jej restruktury-
zacji i prywatyzacji. W przypadku Polski, kraju o bardzo niskich
zasobach kapitału własnego, inwestycje zagraniczne stają się jednym
z kluczowych elementów warunkujących powstanie gospodarki
0 strukturze opartej o kapitał prywatny. W takiej strukturze właści-
ciele majątku są jednoznacznie określeni i zdolni do sprawowania
efektywnej kontroli nad sposobami jego zaangażowania w procesy
gospodarcze, co w następstwie powinno wpływać na wyższą ren-
towność zaangażowanego kapitału.
Podstawowe funkcje banków, m.in. alokacja kapitału oraz or-
ganizacja systemu płatności, a tym samym ich wpływ na sprawne
funkcjonowanie całej gospodarki, przesądzają o wyjątkowym zna-
czeniu banków wśród pozostałych podmiotów gospodarczych.2 Przy
dokonywaniu oceny znaczenia inwestycji zagranicznych w sektorze
bankowym należy uwzględnić dodatkowe aspekty, ponieważ wpływ
banków na gospodarkę kraju goszczącego jest znacznie większy
1 bardziej wielokierunkowy niż bezpośrednich inwestycji zagranicz-
nych w przemyśle, handlu, budownictwie czy innych gałęziach go-
spodarki.
Od kilku lat toczy się polemika na temat rosnącego udziału
kapitału zagranicznego w polskich bankach. Zarówno państwa człon-
1 Referat na III Międzynarodową Konferencję Naukową „Państwo, gospo-
darka, społeczeństwo w integrującej się Europie” organizowaną przez Krakowską
Szkołę Wyższą im. A. Frycza Modrzewskiego w dniach 1-3 czerwca 2003 r.
2 Tajniki finansów. Praktyczny przewodnik po fundamentach i arkanach
finansów, Liber, Warszawa 2000, s. 493-532.
kowskie UE, jak i kraje do niej przystępujące, przestrzegając wspól-
notowych zobowiązań dotyczących swobody przepływu kapitału
i swobody świadczenia usług bankowych, kontrolują dostąp kapitału
zagranicznego do sektora bankowego. W chwili obecnej nie ma
istotnych utrudnień dotyczących tworzenia nowych banków przez
kapitał zagraniczny bądź otwierania oddziałów banków przez pod-
mioty zagraniczne. Inaczej natomiast wygląda sprawa przejmowania
przez kapitał zagraniczny banków już istniejących, a zwłaszcza dys-
ponujących rozbudowaną siecią oddziałów oraz silną bazą depozy-
tową.3
W większości krajów Unii Europejskiej ma miejsce umacnianie
narodowego charakteru bankowości. Służy temu m.in. nasilona kon-
solidacja banków w poszczególnych krajach. Ma to na celu zwięk-
szenie potencjału sektora bankowego niezbędnego do lepszego kon-
kurowania w jednolitym europejskim rynku finansowym. Umożliwia
to również łatwiejszą ekspansję na rynki poza Unią Europejską.
Specyfika rozwoju bankowości w Polsce była zupełnie odmien-
na. Konieczność restrukturyzacji wielu przemysłów i przestawienie
ich z gospodarki planowej wymagały również dostosowań w sektorze
bankowym. Z uwagi na to, iż sektor bankowy miał wspierać szybki
rozwój gospodarczy, był on prywatyzowany jako jeden z pierwszych
zarówno przy udziale kapitału krajowego, jak i zagranicznego. Nikt
wówczas nie kwestionował konieczności napływu kapitału zagra-
nicznego do sektora bankowego.
1. Rozmiary napływu kapitału do sektora bankowego
Liczba banków komercyjnych z przewagą kapitału zagranicz-
nego rosła od 1993 r. z roku na rok i aktualnie ustabilizowała się. Wg
danych NBP, liczba działających banków prywatnych zmniejszyła
się z 62 do 52, w tym z przewagą kapitału polskiego z 16 do 7.
W grupie tej, oprócz 3 banków zrzeszających banki spółdzielcze,
pozostają4 małe banki. Liczba działających banków kontrolowanych
3 W. Baka, Ostatnia szansa, „Gazeta Bankowa”, 2000, nr 45, s. 31.
przez inwestorów zagranicznych zmniejszyła się o 1 bank (2 rozpo-
częły działalność, 2 jej zaprzestały, 1 stracił osobowość prawną)4.
Warto podkreślić, że rosnąca liczba banków zagranicznych rozpo-
czynających działalność w Polsce i duże zainteresowanie zagranicz-
nych instytucji finansowych polskim rynkiem usług bankowych, przede
wszystkim w ostatnich dwóch latach, świadczy o wzroście zaufania
do tego rynku i jego ciągłym rozwoju. Tendencje te zostały przedsta-
wione w tabeli 1.
Tabela 1. Banki komercyjne w latach 1993-2002
Bank ^ 1993 1994 1995 1996 1997
Rok
Liczba banków ogółem w tym: 87 82 81 81 83
Banki z przewagą kapitału 10 11 18 25 29*
zagranicznego
Banki z przewagą kapitału polskiego 77 71 63 56 54
1998 1999 2000 2001 2002
Liczba banków ogółem w tym: 83 77 74 71 62
Banki z przewagą kapitału 31 39 47" 48*** 47****
zagranicznego
Banki z przewagą kapitału polskiego 52 38 27 23 15
* ... w tym Bank of America Polska S.A. w organizacji, który nie składał sprawozdań.
** ... w tym Śląski Bank Hipoteczny S.A. w organizacji, który nie składał sprawozdań.
*** ... w tym MHB Bank Polska S.A. oraz Bank of Tokyo - Mitsubishi (Polska)
S.A. w organizacji, które nie składały sprawozdań.
**** ... w tym dwa banki nieprowadzące działalności bankowej.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP oraz GINB
(31.12.2002).
Od 1997 r. polski rząd postanowił prywatyzować banki bez
istotnych ograniczeń co do udziału inwestorów zagranicznych. Do
nabycia większościowych akcji polskich banków posiadanych przez
4 Por. Sytuacja finansowa banków w 2002 r. Synteza, NBP, Warszawa, maj
2003, s. 9.
Skarb Państwa pretendowało wiele renomowanych instytucji finan-
sowych. Wielokrotnie Minister Skarbu organizował dwa etapy prze-
targów. W rezultacie wszystkie największe sprywatyzowane polskie
banki komercyjne kontrolowane są bezpośrednio lub pośrednio przez
kapitał zagraniczny. Aktualną strukturą akcjonariatu tych banków
przedstawiono w tabeli 2.
Tabela 2. Udział zagranicznych inwestorów strategicznych w kapitale akcyj-
nym polskich banków
Nazwa banku Nazwa wiodącego inwestora Udział
zagranicznego w kapitale
akcyjnym
LG Petro Bank Nordea Bank Sweden 99,50%
Fortis Bank Fortis Bank 99,00%
Lukas Bank Lukas (83,8% akcji posiada Credit 97,70%
Agricole)
AmerBank DZ Bank 97,40%
Nordea Bank Polska Nordea Bank Sweden 96,70%
DB 24 Deutsche Bank 24 95,00%
Bank Handlowy Citibank 93,21%
ING BSK ING Bank 87,80%
Kredyt Bank KBC Bank 76,46%
BPH PBK Bayerische HypoVereinsbank 71,00%
BZ WBK AIB 70,50%
Pekao S.A. UniCredito Italiano 53,17%
BIG - BG BCP 50,00%
BRE Commerzbank 50,00%
BOŚ Skandynaviska Enskilda Banken 47,00%
Źródło: opracowanie własne.
Wyszczególnienie Liczba Kapitał zakładowy (fundusz statutowy, Aktywa
banków fundusz udziałowy)*
ogółem w tym zagraniczny
w min zł w % w min zł w% w min w %
zł
Sektor bankowy, z tego: 664 11 147 100,0 6 742 60,5 467 118 100,0
Banki spółdzielcze 605 475 4,3 0 0,0 23 416 5,0
Banki komercyjne, z tego: 59 10 672 95,7 6 742 63,2 443 702 95,0
- z przewagą kapitału polskiego 14 2 560 23,0 171 6,7 129 910 27,8
- kontrolowane przez inwestorów 45 8 112 72,8 6 571 81,0 313 792 67,2
zagranicznych, w tym
- ze 100% udziałem kapitału 23 3 024 27,1 3 024 100,0 34 250 7,3
zagranicznego
* Kapitał grupy banków ogółem, niezależnie od tego, czyją jest własnością.
Źródło: Sytuacja finansowa banków w 2002 r. Synteza, NBP, Warszawa, maj 2003.
Banki zagraniczne odgrywają istotną rolę w polskim systemie
bankowym. Obecnie około 72,8% kapitału akcyjnego oraz 67,2%
aktywów netto w polskim sektorze bankowym należy do banków
kontrolowanych przez kapitał zagraniczny (por. tabela 3). Wartym
podkreślenia jest fakt, iż w latach 1999-2000 przez kapitał zagra-
niczny przejętych zostało 17 banków komercyjnych, których kapitał
akcyjny oraz aktywa netto stanowiły odpowiednio 31,5% i 48,6%
całego sektora bankowego.
Do banków kontrolowanych przez Skarb Państwa należało
w 2002 roku 25,3% aktywów, 21,4% kredytów netto dla sektora
niefinansowego, 30,5% depozytów sektora niefmansowego 14,8%
sumy funduszy podstawowych i uzupełniających sektora bankowego
(rok wcześniej odpowiednio: 23,5%, 20,5%, 28,7% oraz 12,5%).
Fundusze i aktywa 45 banków komercyjnych kontrolowanych przez
inwestorów zagranicznych5 stanowiły natomiast 72,8% i 67,2%
(wobec 80,2% i 68,7% na koniec 2001 r.) odpowiednio funduszy
i aktywów sektora bankowego. Banki te zgromadziły 62,2% (63,9%)
depozytów sektora niefmansowego i udzieliły 70,5% (71,3%) kredy-
tów netto.
Analizując rolę banków zagranicznych w polskim systemie
bankowym, należy również uwzględnić wielkość zaangażowanego
zagranicznego kapitału akcyjnego według kraju pochodzenia (por.
tabela 4)
W 2002 r. bezpośrednie inwestycje zagraniczne w sektorze
bankowym w Polsce zwiększyły się z 5 835,1 min zł do 6 742,5 min
zł. Udział kapitału zagranicznego wzrósł o 2,0 pkt proc. i stanowił
60,5% kapitału zakładowego sektora bankowego (63,2% kapitału
banków komercyjnych).
Obecnie największa część kapitału zagranicznego w polskim
systemie bankowym pochodzi z Niemiec. Stanowi on ponad 25%
kapitału akcyjnego należącego do osób zagranicznych i ponad 15%
5 Kapitał zagraniczny kontroluje ponadto (za pośrednictwem BPH PBK SA)
Spółdzielczy Bank Rozwoju.
Tabela 4. Zagraniczny kapitał akcyjny według kierunku pochodzenia (stan
na koniec 2002 r.)
Lp. Kraj pochodzenia Kwota Struktura Udział w kapitale
kapitału (w min zł) (w %) zakładowym banków
komercyjnych (w %)
1. Niemcy 1 776,70 26,35 16,65
2. USA 1 388,20 20,59 13,00
3. Holandia 738,00 10,95 6,92
4. Irlandia 514,10 7,62 4,82
5. Belgia 460,10 6,82 4,31
6. Francja 445,20 6,60 4,17
7. Portugalia 424,60 6,30 3,98
8. Szwecja 344,30 5,11 3,22
9. Austria 332,00 4,92 3,11
10. Włochy 126,60 1,88 1,19
11. Czechy 59,30 0,88 0,56
12. Dania 42,20 0,63 0,40
13. Cypr 42,00 0,62 0,39
14. Wielka Brytania 38,20 0,57 0,36
15. EBOiR 11,00 0,16 0,10
16. RAZEM 6 742,50 100,00 63,18
Źródło: zestawienie własne na podstawie: Sytuacja finansowa banków
w 2002 r., op. cit.
kapitału akcyjnego banków komercyjnych. Obok Bayerische Hypo-
und Vereinsbank AG, będącego inwestorem strategicznym w BPH
S.A. i Commerzbanku, posiadającego pakiet większościowy w BRE
Banku S.A., w Polsce działają również spółki ze 100% udziałem
kapitału zagranicznego. Są to Westdeutsche Landesbank (Polska)
S.A., Deutsche Bank Polska S.A., Rabobank Polska S.A., Bankge-
sellschaft Berlin (Polska) S.A., Volksvagen Bank Polska S.A., nie-
miecko-francuski BNP - Dresdner Bank (Polska) S.A. oraz kilka
mniejszych banków bezpośrednio lub pośrednio kontrolowanych przez
kapitał niemiecki. Na kolejnym miejscu znajdują się banki amerykań-
skie. Największym bankiem amerykańskim w Polsce jest właściciel
Banku Handlowego w Warszawie S.A. - Citibank, który po przeję-
ciu banku polskiego w 2000 r. połączył z nim swoją spółkę zależną
Citibank (Poland) S.A.
Warto także zwrócić uwagę, iż spośród 14 krajów mających
największy kapitał akcyjny w polskim sektorze bankowym, 11 z nich
należy do krajów członkowskich Unii Europejskiej. Kapitał ten sta-
nowi 78,01% ogólnego kapitału akcyjnego należącego do osób za-
granicznych i 45,67% ogółu kapitału akcyjnego w polskich bankach
komercyjnych.
W latach 1993-1995 banki z większościowym udziałem kapi-
tału zagranicznego miały zdecydowaną przewagę nad bankami
z przewagą kapitału krajowego pod względem rentowności i poziomu
kosztów. Jednakże od 1996 r., z wyjątkiem roku 1998, banki polskie
(w tym banki państwowe) osiągają takie same lub lepsze wskaźniki
efektywności. Wpływ na to ma niewątpliwie wiele czynników. Po
pierwsze, udział banków zagranicznych w procesie prywatyzacji nie
wpływał na znaczną poprawę efektywności prywatyzowanych ban-
ków. Z kolei w tym samym czasie banki krajowe unowocześniały
sposób swojego funkcjonowania, co miało pozytywny wpływ na
osiągane przez nie wyniki i wskaźniki finansowe. Na obniżenie
efektywności banków z przewagą kapitału zagranicznego może też
mieć wpływ, co trzeba rozpatrywać z punktu widzenia interesu
Polski bardzo negatywnie, ukryte transferowanie zysków za granicę.
Obecność wielu renomowanych instytucji działających na mię-
dzynarodowych rynkach finansowych skłania do postawienia pyta-
nia odnośnie do ich konkurencyjności względem banków polskich.
W tym aspekcie bardzo istotny wydaje się być problem tak znaczne-
go, jak wspomniano, wzrostu udziału banków zagranicznych w ogól-
nej wielkości udzielonych kredytów i zgromadzonych depozytów. Do
roku 1995 był on dość niski. Banki zagraniczne koncentrowały się
bowiem na wybranej grupie podmiotów. Bardzo często podążały za
swoimi klientami-firmami i odgrywały w ten sposób rolę pomostu
między działalnością zagraniczną firmy a jej oddziałem macierzy-
stym. Było to zgodne z tzw. strategiąfollow-your-customer. Wszyst-
kie jednak starały się również pozyskać jako klientów - inne firmy
zagraniczne działające w Polsce, a także wielkie przedsiębiorstwa
państwowe oraz największych i najzasobniejszych deponentów. Gro-
no podmiotów było świadomie ograniczane m.in. poprzez ustalanie
atrakcyjnych warunków tylko dla wysokich lokat, przekraczających
określone pułapy. Swoim klientom banki te oferowały wysokiej jako-
ści produkty bankowe, m.in. instrumenty pochodne i wielowarianto-
we oferty kredytowe, oparte na precyzyjnych kalkulacjach. Zapew-
niały przy tym sprawną obsługę techniczną. Czynnikiem ułatwiają-
cym pozyskiwanie pożądanej klienteli stały się nowoczesne, nieroz-
powszechnione jeszcze w Polsce metody akwizycyjne. Polityka ban-
ków zagranicznych zmierzała więc do opanowania określonej niszy
rynkowej i do prowadzenia na wybranym obszarze operacji najbar-
dziej dochodowych, nieobciążonych wysokim ryzykiem. Prowadziło
to w perspektywie do głębokiego podziału rynku i przejęcia przez
banki zagraniczne największych przedsiębiorstw krajowych i zagra-
nicznych, jak również najzasobniejszych deponentów. Konkurencja
między bankami polskimi i zagranicznymi, rozumiana jako forma
współzawodnictwa rynkowego, początkowo więc praktycznie nie
istniała.6
Sytuacja ta uległa znacznej zmianie od roku 1996. Objęcie
większościowych udziałów w Banku Śląskim S.A. i Wielkopolskim
Banku Kredytowym S.A. przez banki zagraniczne oznaczało uru-
chomienie działalności uniwersalnej, obejmującej asortyment opera-
cji i usług oraz wszystkie kategorie klienteli, na dużym obszarze,
6 Por. B. Kosiński, Banki zagraniczne w polskim sektorze bankowym, „Bank
i Kredyt” 1998, nr 5.
pozostającym w zasięgu sieci placówek obu zakupionych banków.
Jednym ze sposobów konkurowania, według banków zagranicznych
chyba najskuteczniejszym, okazało się przejmowanie konkurencji,
poprzez uczestniczenie w procesie prywatyzacji. Kupno większo-
ściowych pakietów w największych bankach polskich postrzegać
można jako efekt specyficznego mnożnika korzyści inwestycyjnych
osiąganych przez banki zagraniczne, którego działanie polegało na
uzyskiwaniu możliwości zarządzania bazą pieniężną zgromadzoną
w przejętych bankach przy relatywnie małym zaangażowaniu kapi-
tałowym. Kupowanie rynku bankowego przez banki zagraniczne
zamiast budowania pozycji rynkowej dokonywało się kosztem ogra-
niczania możliwości ekspansji banków krajowych.7 Oprócz banków
zagranicznych biorących udział w procesie prywatyzacji zmieniała
się także polityka spółek akcyjnych, banków-córek wielkich instytucji
działających w naszym kraju. Zaczęły one rozszerzać krąg deponen-
tów i kredytobiorców, podejmując operacje mniej dochodowe i bar-
dziej pracochłonne. Obecnie zaobserwować można rosnące zainte-
resowanie banków zagranicznych bankowością detaliczną. Coraz
częściej ich działalność nastawiona jest na pozyskiwanie drobnych
klientów. Wynika to z coraz większej wagi, jaka jest przykładana do
znaczenia depozytów jako taniego źródła pieniądza. Świadczy o tym
ponad 60% udział banków z przewagą kapitału zagranicznego
w ogólnej wielkości depozytów sektora. Banki zagraniczne swoją
aktywnością w tej dziedzinie wymuszają niejako wzrost jakości ofe-
rowanych usług oraz upowszechniają nowoczesne zasady obsługi
klientów indywidualnych. Duży wpływ odgrywają tutaj Citibank oraz
Banco Commercial Portugues. Ten pierwszy jest jedynym na świe-
cie globalnym bankiem detalicznym i po przejęciu Banku Handlowe-
go w Warszawie S.A., a co za tym idzie Handlobanku, może wkrótce
odgrywać wiodącą rolę na polskim rynku bankowym. Bank portugal-
ski z kolei, będący partnerem BIG Banku Gdańskiego S.A., wpro-
wadza w Polsce sieć Millenium. Także pozostałe banki „dziewiątki”
7 Por. P. Karpińskim, Partner czy konkurent, „Bank” 1998, nr 6.
oraz Bank Pekao SA rozszerzają sieć sprzedaży i rozszerzają zakres
świadczonych usług. Banki z przewagą kapitału polskiego zmuszone
więc zostały do ostrej walki konkurencyjnej. Przykładem banku
prezentującego nowoczesne rozwiązania technologiczne i związany
z tym model nowoczesnej obsługi o wysokiej jakości może być
Lukas Bank S.A. O jak najlepszą pozycje na rynku walczą też inne
banki, m.in. Kredyt Bank S.A., BIG S.A. czy Invest Bank S.A.
Również PKO BP S.A., zdecydowany lider na rynku bankowości
detalicznej, stara się unowocześniać swoją ofertę.
2. Motywy inwestorów zagranicznych
Potencjalne oraz rzeczywiste skutki ZIB należy postrzegać
łącznie z celami inwestorów zagranicznych. Do najistotniejszych
warunków przyciągających zagraniczne inwestycje do polskiego
sektora bankowego można zaliczyć:
• duży potencjał polskiego rynku usług bankowych,
• postępującą prywatyzację i konsolidację sektora bankowego,
• stosunkowo niskie koszty siły roboczej i znaczne rozmiary jej
podaży,
• korzystne perspektywy rozwoju gospodarczego, znajdujące
potwierdzenie w długookresowym (lata 1992-2000) ożywieniu
i stabilizacji koniunktury,
• korzystne położenie Polski, które w przyszłości umożliwi ła-
twą ekspansję na rynki krajów trzecich zarówno z Europy Wschod-
niej, jak i Unii Europejskiej.8
8 M. Dobraczyński, Foreign Direct Investments and Poland’s Economic
Balance, “Economic Discussion Papers” 1998, Nr 41 s. 15-16.
J. Plichta, J. Światowiec, Inwestycje zagraniczne w polskim handlu — Stan
faktyczny i opinie konsumentów [w:] A. Szromnik, Warunki funkcjonowania
i rozwoju handlu w Polsce, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie,
Kraków 1998 s. 75.
Z. Sadowski, Kapitał zagraniczny, deficyt płatniczy i modernizacja gospo-
darki, „Ekonomista” 1999, nr 1-2.
Mocne strony
• budowa trwalej i konkurencyjnej struktury sektora bankowego na płaszczyznach:
- prawno-ustawowej poprzez stanowienie regulacji i unormowań umożliwiających istnienie stabilnych warunków
i standardów konkurencyjności instytucjonalnej,
- produktowej - wdrożenie technologii pozwalającej na kształtowanie specjalizacji i oferowania produktów
oczekiwanych na rynkach obszaru działania,
- edukacyjno-zarządczej - struktury nauczania, wymiany myśli, zdobywania niezbędnych kwalifikacji, umiejętności
i doświadczeń,
- instytucjonalnej - poprzez kreowanie instytucji i struktur gospodarczych zdolnych do utrzymania konkurencyjności
oferowanych produktów tak na rynku krajowym, jak i na rynkach zagranicznych;
• stabilność sektora bankowego - wyznacza konkurencyjność sektora, buduje zaufanie do pieniądza, stabilizuje jego
wartość;
• wysokie wymogi licencyjne związane z zakładaniem nowych banków, m.in. minimalne wymogi kapitałowe,
kwalifikacyjne wobec kadry zarządczej, wymogi techniczne związane z zabezpieczeniem wartości;
• obecność silnych inwestorów zagranicznych;
• dynamiczny wzrost depozytów i kredytów;
• kompleksowość oferowanych usług finansowych (maklerskie, leasingowe, faktoringowe, pośrednictwo na rynku
kapitałowym);
• dostępność wykwalifikowanej siły roboczej;
• niski koszt czynnika pracy;
• dobre perspektywy rozwoju kraju (zakończenie negocjacji akcesyjnych i podpisanie Traktatu Akcesyjnego umocni
znoszenie barier we wzajemnych wymianie kapitałowej - swobodny przepływ kapitału pomiędzy państwami
członkowskimi UE);
• stabilizacja makroekonomiczna - pozwala inwestorom na stworzenie długofalowego rachunku opłacalności
inwestowania;
• podpisanie przez Polską „Umowy kapitałowej”, tj. Bazylejski Komitet Nadzoru Bankowego zalecił, aby od 1992 r.
banki osiągały 8% stosunek kapitałów własnych do sumy aktywów ważonych odpowiednio zalecanymi wagami
ryzyka. Celem takich regulacji jest poprawa bezpieczeństwa depozytów bankowych,
• duży chłonny rynek;
• położenie geograficzne.
Słabe strony
• konieczność wydatkowania znacznych kwot na inwestycje;
• wysokie koszty rozwoju sieci placówek;
• nowa struktura adekwatności kapitałowej proponowana przez Bazylejski Komitet Nadzoru Bankowego zwiększy
zapotrzebowanie polskiego systemu bankowego na kapitał, którego brak, co wpłynie na zmarginalizowanie roli
polskich banków w finansowaniu rozwoju gospodarczego kraju.
Szanse
• wsparcie kapitałowe i technologiczne ze strony inwestora strategicznego;
• rozwój bankowości inwestycyjnej i hipotecznej;
• wzrost popytu na usługi bankowe;
• dynamiczny rozwój bankowości detalicznej.
Zagrożenia
• wzrost konkurencji, zwłaszcza ze strony banków o większym zapleczu kapitałowym;
• 1 stycznia 1999 r. - zniesienie barier ograniczających dostępność polskiego rynku bankowego dla podmiotów
zagranicznych (aktualnie ponad 60% udziału kapitału zagranicznego w sektorze bankowym);
• tendencja do zawężania się marży bankowej.
Nie bez znaczenia jest też kluczowa rola sektora bankowego
w rozwoju i funkcjonowaniu całego sektora finansowego w Polsce.9
Charakterystyka sektora bankowego jego silnych i słabych stron
prezentuje tabela 5.
3. Korzyści i zagrożenia udziału kapitału zagranicznego w polskim
systemie bankowym
W odniesieniu do krajów takich jak Polska, o względnie nisko
rozwiniętym własnym sektorze finansowym, istnieją silne argumenty
na rzecz dopuszczenia kapitału zagranicznego do udziału w prywa-
tyzacji w celu pobudzenia konkurencji i poprawy poziomu usług.
Z obecności kapitału zagranicznego w procesie prywatyzacji pol-
skich instytucji finansowych płynie szereg korzyści:
• możliwość transferu technologii,
• wysoki poziom zarządzania,
• możliwość dokapitalizowania i szeroki dostęp do rynków ka-
pitałowych,
• efekt przyciągania kapitału zagranicznego także do sektora
niefmansowego.
Istnieją również dodatkowe argumenty za zwiększeniem obec-
ności kapitału zagranicznego, wynikające z otoczenia krajowego,
a zwłaszcza z potrzeby przyśpieszenia procesu prywatyzacji w wa-
runkach słabości krajowego rynku kapitałowego:
• bariera chłonności krajowego rynku kapitałowego,
• brak polskich inwestorów posiadających odpowiedni kapitał,
mogący sfinansować z własnych środków nabycie pakietów więk-
szościowych, pozwalających na osiągnięcie pozycji inwestora strate-
gicznego, bez uciekania się do dźwigni kredytowej, wykluczającej
możliwość efektywnego dokapitalizowania przejmowanego banku,
• względnie niska kapitalizacja polskiej giełdy, zdominowanej już
przez notowane na niej banki, może utrudnić uplasowanie na rynku
kolejnych emisji spółek tego sektora.
9 Inwestycje zagraniczne w Polsce. Raport roczny, IKiCHZ, Warszawa 2001,
s. 148.
Dla dalszego rozwoju gospodarki polskiej, w tym sektora ban-
kowego, poprzez m.in. dokapitalizowanie banków i sfinansowanie
niezbędnych inwestycji konieczny jest napływ kapitału. Pozyskanie
inwestora zagranicznego oznacza możliwość rozwoju nowoczesnej
oferty produktów, dostęp do nowych technologii, wdrożenie efektyw-
nych struktur zarządzania oraz sprostanie krajowej i międzynarodowej
konkurencji. Bez nowych produktów, technologii, rynków i powiązań
kapitałowych polskie banki stracą klientów i zostaną wyeliminowane
przez silniejsze podmioty zagraniczne. Pozytywnym skutkiem napły-
wu kapitału zagranicznego jest ponadto potanienie kosztu uzyskania
kapitału oraz pobudzenie inwestycji i wzrostu produktu krajowego
brutto, co w efekcie prowadzi do poprawy stanu finansów publicz-
nych i zmniejszenia deficytu budżetowego.
Pozostawienie instytucji finansowych pod kontrolą kapitału kra-
jowego oznaczałoby w praktyce jedynie odsunięcie w czasie ich
przejęcia przez kapitał zagraniczny, przy czym Skarb Państwa utra-
ciłby kontrolę nad tym procesem, a premię przejąłby pośrednik -
tymczasowy inwestor/inwestorzy krajowi, ze szkodą dla maksyma-
lizacji dochodów Skarbu Państwa, bez możliwości uzyskania od
inwestora zobowiązań, np. dotychczasowych nowych inwestycji,
pakietu socjalnego, zachowania tożsamości prywatyzowanego pod-
miotu itp.
Należy dodać, że nawet uniemożliwienie podmiotom zagranicz-
nym uczestnictwa w prywatyzacji nie zahamowałoby ich ekspansji
na polskim rynku. Zwiększyłyby one bowiem nakłady na własny
rozwój, co doprowadziłoby do przejęcia klientów. W efekcie egzy-
stencja krajowych instytucji finansowych zostałaby zagrożona,
a koszty restrukturyzacji byłyby znacznie wyższe, co wiązałoby się
z koniecznością m.in. redukcji zatrudnienia.
Udział ZIB w sektorach bankowych państw członkowskich
Unii Europejskiej i OECD jest relatywnie niższy niż w Polsce, jednak
należy podkreślić, iż banki tych państw były i są w zupełnie innej, niż
polskie, kondycji finansowej i stanie zaawansowania infrastruktury
technicznej. W krajach tych struktura własnościowa banków jest już
ukształtowana.
Polski kapitał, zwłaszcza w kontekście sektora finansowego,
jest niestety marginalny, nawet w porównaniu z konkurentami w UE.
Całość kapitału polskiego sektora bankowego odpowiada średniej
wielkości bankowi europejskiemu. Tymczasem nawet tak duże pry-
watne europejskie banki, aby obronić swoją pozycję konkurencyjną
w zjednoczonej Europie, przechodzą gwałtowne procesy konsolida-
cyjne. Oznacza to, że ewentualny monopolistyczny „Polski Bank”
zdany byłby na konieczność poszukiwania partnerów do rozwoju za
granicą.
Lepszym rozwiązaniem jest zbudowanie konkurencyjnego, no-
woczesnego sektora finansowego w sposób kontrolowany, dający
możliwość selekcji inwestorów i zapewnienia poprzez umowy pry-
watyzacyjne długofalowych szans rozwoju polskim bankom.
Pozyskanie zainteresowania zagranicznych inwestorów stano-
wi ważną przesłankę rozwoju polskiego sektora bankowego, ponie-
waż inwestorzy ci dysponują dużymi środkami finansowymi i nowo-
czesną wiedzą bankowo-ubezpieczeniową. Proces prywatyzacji in-
stytucji finansowych, prowadzony przy udziale ZIB przyczynił się
do osiągnięcia przez polską gospodarkę istotnych korzyści. Zwięk-
szyła się konkurencyjność systemu bankowego, sieć oddziałów
i wachlarz usług. W wyniku dokapitalizowania wzrosły możliwości
kredytowe banków. Nastąpił również przepływ technologii oraz no-
woczesnej wiedzy bankowej, co przyczyniło się do poprawy jakości
oferowanych usług.
4. Dostosowanie sektora bankowego do standardów Unii Europejskiej
Wejście Polski do Unii Europejskiej wywołuje wiele konse-
kwencji dla sektora bankowego, m.in. zmiany w prawie bankowym,
dalszą konsolidację polskiego rynku bankowego, jego liberalizację,
ekspansję polskich banków na nowe rynki oraz dystrybucję funduszy
unijnych.
Wartym podkreślenia jest fakt, iż w ustawie Prawo bankowe
istnieje duża liczba przepisów, które zaczną obowiązywać z dniem
członkostwa Polski w UE. Dotyczą one w głównej mierze trzech
kwestii:
• działalności transgranicznej, tj. dopuszczenie funkcjonowania
banków zagranicznych w Polsce na podstawie licencji udzielonej
w jednym z krajów Wspólnoty oraz banków polskich na terenie
Wspólnoty na podstawie dotychczas posiadanych zezwoleń,
• liberalizacji zasad funkcjonowania rynku bankowego, posze-
rzających obszar konkurencji instytucji pozabankowych,
• operacji transgranicznych, czyli transakcji, które dotychczas
podlegały krajowym regulacjom odnoszącym się do operacji zagra-
nicznych (swobodny przepływ kapitału).
Europejski sektor bankowy w ostatnich kilku latach charaktery-
zował się silnym trendem konsolidacji i przejęć. Ze względu na fakt,
iż większość polskich banków kontrolowana jest przez inwestorów
zachodnich sprawia, iż znaczna część decyzji odnośnie do charakteru
i sposobu funkcjonowania krajowych instytucji bankowych zapada za
granicą. Konsolidacja jako taka nie jest celem samym w sobie, ma
jednak bardzo ścisły związek z coraz bliższym wstąpieniem do wspól-
nego rynku unijnego.
Istniejące na naszym rynku instytucje są słabe zarówno kapita-
łowo, jak i rynkowo w stosunku do innych graczy zachodnioeuropej-
skich, co pozwala przewidzieć konieczność dalszych fuzji i połączeń
w naszym sektorze bankowym. Wydaje się, iż w chwili obecnej
instytucjami mogącymi konkurować bez potrzeby wzmocnienia swo-
jej pozycji poprzez fuzje lub przejęcie są PKO BP i Pekao S.A., gdyż
posiadają rozbudowaną sieć oddziałów, wysoki poziom aktywów
i funduszy własnych oraz dostatecznie zdywersyfikowaną bazę klien-
tów.
Nowe regulacje związane z wejściem Polski do UE stworzą
nowe możliwości dostępu do naszego rynku dla instytucji działają-
cych w bardzo ograniczonej skali lub całkowicie nieobecnych do tej
pory. Ze względu na dużą atrakcyjność naszego sektora bankowego
dla inwestorów zagranicznych, przewiduje się wzmożony napływ
inwestycji i inwestorów zainteresowanych ekspansją na nasz rynek
usług bankowych. Wielu inwestorów woli poczekać na liberalizację
rynku związaną z planowanym na najbliższe lata wejściem do UE, niż
ponosić aktualnie wysokie koszty procedur mających na celu uzyska-
nie pozwolenia NBP na działalność bankową. Szacuje się, iż
w Polsce jest jeszcze miejsce na kilka dużych detalicznych sieci
bankowych.
Zupełnie nowym wyzwaniem dla sektora bankowego będzie
konieczność konkurowania z posiadającymi w UE szerokie upraw-
nienia oraz możliwości działania wszelkimi instytucjami parabanko-
wymi, do których należą: kasy mieszkaniowe, firmy ratalne, pożycz-
kowe czy wystawcy kart kredytowych. Obecnie dominują w tych
obszarach instytucje zależne od banków (kasy mieszkaniowe, fundu-
sze inwestycyjne, biura maklerskie, firmy ubezpieczeniowe) lub pośred-
niczących w sprzedaży ich produktów (firmy leasingowe i ratalne oraz
ubezpieczeniowe). Wraz z wstąpieniem Polski do UE zostanie ogra-
niczona rola banków na rzecz instytucji pozabankowych, które posia-
dają duże doświadczenie w walce konkurencyjnej z bankami na
rodzimych rynkach. Innym zagrożeniem dla rodzimych banków jest
posiadanie przez ww. instytucje znacznego zaplecza finansowego
niezbędnego dla prowadzenia kosztownej polityki zdobywania klien-
tów. Banki krajowe, aby obronić swoją pozycję rynkową, będą
rozwijały lub tworzyły nowe firmy zależne, działające na zasadach
instytucji pozabankowych.
Kolejnym aspektem związanym z przystąpieniem Polski do UE
i liberalizacją rynku unijnego jest ekspansja polskich banków na rynki
pozostałych nowo przyjętych do UE krajów, gdyż tylko ten kierunek
ekspansji ma realną możliwość powodzenia. Szczególnym zaintere-
sowaniem polskich banków powinny cieszyć się mniejsze kraje kan-
dydujące, takie jak: Litwa czy Łotwa oraz te o najsłabiej rozwiniętym
rynku bankowym - Słowacja. Ekspansja na te rynki będzie wyma-
gała relatywnie niższych nakładów inwestycyjnych w porównaniu do
Polski, np. na budowę sieci oddziałów. Barierą będzie istniejąca
konkurencja lokalna i międzynarodowa, szczególnie z krajów zachod-
nioeuropejskich, które są również zainteresowane pozyskiwaniem
nowych rynków finansowych; zaletą - lepsza znajomość specyfiki
krajów znajdujących się w procesie transformacji.
Szansą rozwoju dla polskiego sektora bankowego będą wszel-
kiego rodzaju fundusze unijne, rozliczenia, które niewątpliwie pojawią
się wraz z przystąpieniem Polski do Unii. Przewiduje się, iż z tego
tytułu tylko w pierwszych latach po przystąpieniu Polski do Unii
będzie napływało kilka miliardów euro rocznie w postaci subwencji,
dotacji, funduszy pomocowych, strukturalnych etc. Przepływ fundu-
szy będzie także następował z Polski do Unii Europejskiej. W związ-
ku z powyższym konieczna będzie obsługa przepływów funduszy jak
i ich późniejsza dystrybucja. Tak duża alokacja środków będzie
wymagała zaangażowania całego sektora bankowego, a nie tylko
banków i instytucji państwowych.
Wnioski
Pomimo pozytywnych efektów transformacji gospodarczej
w Polsce nie nastąpił znaczący przyrost polskiego zaplecza kapita-
łowego. Dokapitalizowanie polskiego systemu bankowego może
nastąpić w zasadzie wyłącznie poprzez inwestorów zagranicznych.
Dzięki zapleczu kapitałowemu inwestorów zagranicznych sektor
bankowy w Polsce jest postrzegany przez klientów jako bardziej
stabilny i efektywny. Ponadto wsparcie kapitału zagranicznego umoż-
liwia sanację zagrożonych upadłością banków polskich.
Napływ kapitału zagranicznego odgrywa istotną rolę w proce-
sie prywatyzacji sektora bankowego w Polsce. Świadczy o wzroście
zaufania inwestorów zagranicznych do rynku polskiego oraz o pozy-
tywnej ocenie sytuacji ekonomicznej i poziomu stabilizacji gospodar-
czej w Polsce. Ma to również istotne znaczenie w związku z człon-
kostwem Polski w UE.
Uniemożliwienie dalszego zwiększania udziału kapitału zagra-
nicznego w polskim sektorze bankowym oznaczałoby naruszenie
podjętych przez Polskę zobowiązań międzynarodowych, zanegowa-
nie dotychczasowych wysiłków integracyjnych oraz niewątpliwie
odbiłoby się negatywnie na kondycji prywatyzowanych spółek sek-
tora finansowego, a także wpłynęło niekorzystnie na stan całej
branży, która nadal musi się intensywnie rozwijać, aby instytucje
tworzące ją stały się konkurencyjne w skali ponadkrąjowej.
Ograniczenie potencjalnych nabywców akcji instytucji finanso-
wych jedynie do podmiotów polskich skutkowałoby, wobec wolnych
kapitałów i technologii, wstrzymaniem procesu przekształceń wła-
snościowych lub budowaniem instytucji słabych i niezdolnych do
samodzielnego przetrwania w długim okresie czasu.
Banki zagraniczne posiadają wiele atutów, od których zależy
sukces na rynku bankowym. Należą do nich między innymi:
• relatywnie wyższe od polskich banków kapitały własne
i znacznie większe możliwości ich zwiększania,
• dostęp do nowoczesnego know-how,
• lepiej wykwalifikowane kadry,
• lepszą organizację pracy,
• dostęp do międzynarodowej sieci korespondentów.
W tej sytuacji przyszłość banków polskich zależy, jak należy
sądzić, od kilku czynników. Pierwszym jest niewątpliwie polityka
władz dotycząca wyboru koncepcji prywatyzacyjnej PKO BP S.A.
Sprzedaż tego banku inwestorom zagranicznym doprowadziłaby
bowiem do marginalizacji udziału polskiego kapitału w sektorze ban-
kowym. Drugim czynnikiem zaś jest to, czy i na ile banki polskie
zdołają sprostać wymaganiom i tempu zmian narzuconym przez
banki zagraniczne.
Bibliografia
W. Baka, Ostatnia szansa, „Gazeta Bankowa” 2000, nr 45.
Bezpośrednie inwestycje i kredyty zagraniczne, Raport Rady Strate-
gii Społeczno-Gospodarczej przy Radzie Ministrów, Warszawa 1996, nr 18.
M. Dobroczyński, Foreign Direct Investments and Poland’s Econo-
mic Balance, “Economic Discussion Papers” 1998, Nr 41.
Inwestycje zagraniczne w Polsce. Raport roczny, IKiCHZ, Warszawa
2001,2002.
A. M. Jurkowska, Kapitał zagraniczny na polskim rynku usług ban-
kowych, „Bank i Kredyt” 1998, nr 9.
Z. Sadowski, Kapitał zagraniczny w Polsce. Warunki działania, Dom
Wydawniczy Bellona, Warszawa 1999.
P. Karpiński, Partner czy konkurent, „Bank” 1998, nr 6.
B. Kosiński, Banki zagraniczne w polskim sektorze bankowym, „Bank
i Kredyt” 1998, nr 5.
J. Kotowicz-Jawor, Determinanty wewnętrzne dynamiki i struktury
handlu zagranicznego, „Ekonomista” 1999, nr 1-2.
B. Kożuch, Inwestycje zagraniczne a wzrost konkurencyjności re-
gionu, [w.] Z. Olesiński Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce,
Warszawa 1998.
J. Plichta, J. Światowiec, Inwestycje zagraniczne w polskim handlu -
stan faktyczny i opinie konsumentów, [w:] Warunki funkcjonowania
i rozwoju handlu w Polsce, pod red. A. Szromnika, Wydawnictwo Akade-
mii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1998.
Z. Sadowski, Kapitał zagraniczny, deficyt płatniczy i modernizacja
gospodarki, „Ekonomista” 1999, nr 1-2.
Sytuacja finansowa banków w 2002 r. - Synteza, NBP, maj 2003.
A. Szromnik, Społeczne uwarunkowania atrakcyjności inwestycyj-
nej Polski dla przedsiębiorstw zagranicznych’', [w:] Warunki funkcjono-
wania i rozwoju handlu w Polsce, praca zbiorowa pod red. A. Szromnika,
Kraków 1998.
Tajniki finansów. Praktyczny przewodnik po fundamentach i arka-
nach finansów, Liber, Warszawa 2000.
J. Witkowska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Europie Środ-
kowej. Próba interpretacji na gruncie teorii bezpośrednich inwestycji
zagranicznych i teorii integracji, Łódź 1996.
Ewa Oziewicz
Globalizacja i regionalizacja
we współczesnej gospodarce światowej
Zależnie od przyjętego podejścia: dynamicznego, bądź statycz-
nego, o globalizacji, podobnie jak o integracji, można mówić jako
0 procesie lub jako stanie. Przyjmując pojęcie globalizacji jako pe-
wien stan w gospodarce światowej, jest ona kolejnym okresem
w dziejach tej gospodarki, który charakteryzuje się znacznym stop-
niem zintegrowania różnorodnych podmiotów w niej funkcjonujących
(tradycyjnych gospodarek narodowych obok innych, wśród których
najważniejsze to: korporacje transnarodowe, międzynarodowe orga-
nizacje i ugrupowania integracyjne) w jeden ściśle zespolony orga-
nizm, z nowymi prawidłowościami charakterystycznymi dla niego
właśnie, z właściwymi temu stanowi związkami przyczynowo-skut-
kowymi. Współcześnie często słyszymy o koncepcji „gospodarki
globalnej” w odróżnieniu od tradycyjnej gospodarki światowej. Pod-
czas gdy tradycyjna gospodarka światowa oznacza trwałe więzi:
technologiczne, produkcyjne, handlowe, instytucjonalne między jej
podmiotami, ta nowa koncepcja gospodarki globalnej służy do okre-
ślenia całego organizmu światowych procesów gospodarczych, któ-
ry wykazuje cechy zachowań całościowych.1 Mamy tu do czynienia
z nowym organizmem - nową strukturą z własnymi regulacjami
1 regułami, z własną logiką postępowania oraz związkami przyczyno-
wo-skutkowymi, a także z własną koherencją.
Globalizacja, jako proces, jest określeniem bardzo dzisiaj czę-
sto używanym, równie często jak internacjonalizacja była używana
' E. Oziewicz, Procesy globalizacyjne w gospodarce światowej u progu XXI
wieku, [w:] Problemy współpracy międzynarodowej w warunkach globalizacji go-
spodarki, „Prace i Materiały Instytutu Handlu Zagranicznego Uniwersytetu Gdań-
skiego”, 2000, nr 16, s. 7-15.
w latach 60. i 70. Wielu autorów pisze i mówi o globalizacji. Przez
globalizację rozumianą jako proces, rozumieć należy dalsze pogłębia-
nie się międzynarodowego podziału pracy i równoczesne przekształ-
canie tego podziału w globalny, gdzie role i zadania dzielone są
niekoniecznie „międzynarodowo”, ale także „transnarodowo”, czy
„ponadnarodowo”, ze znacznym zaangażowaniem innych podmio-
tów, tu szczególnie korporacji transnarodowych, przy równoczesnym
wysokim stopniu zintegrowania narodowych gospodarek poprzez
handel towarowy i usługami, krzyżujące się przepływy inwestycji
i generalnie kapitału ponad granicami. Proces ten doprowadził
zjednej strony do ponad trzykrotnego wzrostu średniego globalnego
dochodu per capita w drugiej połowie XX w., licząc w cenach
bieżących, z drugiej - do zwiększenia się dysproporcji miedzy bogatą
Północą i biednym Południem. Jednak globalizacja to nie tylko wzrost
gospodarczy liczony dla świata jako całości. To równocześnie prze-
pływ myśli, idei, a także znacznie większa niż w przeszłości mobil-
ność ludzi. Proces globalizacji nie jest nam narzucony, a raczej jest
wynikiem pędu do zmian, który jest głęboko zakorzeniony w naturze
człowieka.2 Dążenie do wolności i lepszego życia, do nowych odkryć
i poszerzania horyzontów jest odwieczną cechą natury ludzkiej. Glo-
balizacja to proces, który nie ogranicza się tylko do kwestii ekono-
micznych, ogarnia także m.in. sferę socjologii, kultury i polityki.
Przyglądając się globalizacji, powinniśmy odróżnić ją od globalizmu.
To ostatnie pojęcie wiąże się z wartościami wspólnymi dla całej
światowej społeczności (w przeciwieństwie do podejścia skierowa-
nego głównie na realizację partykularnych narodowych celów), to
holistyczne myślenie o światowej działalności gospodarczej. To dla-
tego w ramach koncepcji globalizmu dąży się do rozwiązania tak
zwanych problemów globalnych, takich jak: zadłużenie międzynaro-
dowe, problem wyczerpalności surowców naturalnych, problemy
ekologiczne, demograficzne i inne.
2 H. Kohler, Strenghtening the Framework for the Global Economy, address
given on the occasion of the Award Ceremony of the Konrad Adenauer Foundation
Social Market Economy Prize, Berlin, November 15, 2002.
Powracając do problematyki globalizacji, podkreślić należy, że
prowadzi ona do tak potężnych zmian strukturalnych, że trudno nimi
kierować coraz liczniejszej populacji świata. Ostatnio można zauwa-
żyć proces odwrotny - deglobalizację. Wielkie korporacje, jak Coca
Cola, Procter and Gamble, McDonalds - od lat zajmujące czołowe
pozycje w rankingach najbardziej skutecznych firm - zaczynają
także mieć problemy. Rozwijając potężne sieci w krajach tzw. wy-
łaniających się (emerging) liczyły na dynamiczny wzrost. Okazało
się m.in., że potencjał wykreowany przez te wyłaniające się gospo-
darki nie jest tak ogromny, jak tego oczekiwano, a także niełatwy do
podbicia. Równocześnie powstały lokalne firmy - konkurencyjne nie
tylko cenowo, ale i kulturowo. Narodowa tożsamość i krajowe po-
chodzenie były podstawą ich sukcesu.3 Może to być pewnym ostrze-
żeniem, którego nie należy lekceważyć.
Globalizacja jest bardzo złożonym zjawiskiem. Niełatwo o jedną
określoną jej definicję. Należy jednak ją analizować i starać się nią
w miarę możliwości sterować. Przypomina ona rzekę, którą do
pewnego stopnia można regulować, ale by nie zburzyć całego środo-
wiska, nie należy zmieniać jej głównego nurtu.
Regionalizacja, podobnie jak i globalizacja, może być rozważana
w sposób statyczny bądź dynamiczny. Można do niej podchodzić
jako do procesu, w którym następuje powstawanie ściślejszych
więzi w ramach pewnych obszarów geograficznie bliskich sobie.
Można także rozważać regionalizację jako stan, tj. sytuację, w której
istnieją w gospodarce światowej pewne, w sensie geograficznym,
przylegające do siebie, a w sensie nie tylko ekonomicznym (politycz-
nym, kulturowym etc.) współpracujące ze sobą w różnych sferach
obszary, na które składają się części różnych gospodarek narodo-
wych lub całe gospodarki narodowe.
Mówiąc o globalizacji i regionalizacji, jako o procesach, trzeba
się zastanowić, czy te dwa procesy eliminują się wzajemnie czy -
może wręcz przeciwnie - wzajemnie się wspierają? Pytanie to jest
3 R. Tomkins, Fallen icons, “Financial Times”, 1.02.2000, s. 12.
dzisiaj często podejmowane i dyskutowane. Wielu specjalistów uwa-
ża, że regionalizacja jest krokiem w kierunku globalizacji. Jednak
problem nie wydaje się być tak prostym.
Regionalizacja - rozumiana jako stan - niekoniecznie stanowi
krok ku globalizacji, nawet widziana jako proces może w pewnym
sensie stanowić jej odwrotność, działając jako swego rodzaju siła
odśrodkowa, odrywająca pewien fragment gospodarki światowej od
globalizującej się całości. Z drugiej jednak strony może ona stanowić
swego rodzaju „poligon doświadczalny” przed szerszym włączeniem
się w nurt globalizacji. Takim „poligonem” może być regionalizacja
zwłaszcza dla krajów transformujących się, które mają znaczne
opóźnienia rozwojowe w stosunku do krajów wysoko rozwiniętych.
Może ona przyczynić się do dyfuzji wzrostu, o której pisał laureat
Nagrody Nobla Robert Lucas.4
Głównym wyzwaniem XXI wieku jest, po pierwsze, przyspie-
szenie procesu dyfuzji pierwotnych warunków wzrostu oraz, po
drugie, przyspieszenie procesu konwergencji w skali globalnej. Oba
te procesy wymagają zrównoważonego rozwoju i dalszego zacie-
śniania współpracy na różnych płaszczyznach. Nie należy jednak
zapominać, że otwarcie się gospodarek opóźnionych w rozwoju na
handel i zagraniczne inwestycje wraz z zachowaniem w tych krajach
makroekonomicznej stabilności nie jest wystarczającą terapią na
nadrobienie ekonomicznych zapóźnień. Kraje te potrzebują zewnętrz-
nej pomocy w stworzeniu pierwotnych krajowych warunków dla
swojego rozwoju, ale równocześnie muszą same prowadzić rozsądną
politykę, gdyż ich słabe systemy gospodarcze narażone są na roz-
maite wstrząsy podobne do tych, które były udziałem np. krajów
azjatyckich w końcu lat 90. XX wieku.
4 R. Lucas, Some Macroeconomics for the 21s' Century, “The Journal of
Economic Perspectives”, Winter 2000, vol. 14, no.l, s. 159-168, por. też E. Ozie-
wicz, Procesy globalizacyjne w gospodarce światowej u progu XXI wieku, [w:]
Problemy współpracy międzynarodowej w warunkach globalizacji gospodarki,
„Prace i Materiały Instytutu Handlu Zagranicznego Uniwersytetu Gdańskiego”,
2000, nr 16, s. 14.
Jednym z najbardziej znaczących rezultatów globalizacji jawi się
być słabnąca rola państw narodowych. Państwa nie są w stanie
kontrolować swoich „narodowych” gospodarek, znajdując się na
relatywnie słabszej pozycji w porównaniu z globalnym kapitałem.
Niektórzy z naukowców - zwłaszcza z zakresu nauk politycznych -
uważają, że regionalizacja jest naturalną konsekwencją kryzysu pań-
stwa narodowego. Starają się oni wyjaśnić, że ogólnej tendencji
osłabiania państwa narodowego towarzyszy równoległy proces
umacniania poziomów wyższych i niższych.5 Może to prowadzić do
konkluzji, że globalizacja i regionalizacja są naszą przyszłością. Gdzieś
miedzy tymi dwiema opcjami jest integracja, która może być widzia-
na przez niektórych naukowców jako krok w kierunku globalizacji,
a przez innych - wręcz przeciwnie - jako fragmentacja globalnej
gospodarki w bloki regionalne. Pojawiło się nawet nowe pojęcie
wprowadzone przez James’a Resenau: fragmegracja. Ma ono przed-
stawić złożoną naturę dwu przeciwstawnych sobie procesów: frag-
mentacji i integracji.6
Regionalizacja wiążąca często gospodarki różnych krajów, lub
ich części wydaje się być tym tzw. złotym środkiem. Może ona być
swoistym panaceum na wiele problemów, poczynając od tak trywial-
nych spraw, jak bezrobocie, inne kwestie gospodarcze, poprzez edu-
kację i pola badawcze, przestępczość zorganizowaną, aż po poczucie
bezpieczeństwa i wolności poszczególnych jednostek żyjących
w danym regionie. Kulturowe zróżnicowanie jest najczęściej znacz-
nie mniejsze, gdy obserwujemy regiony graniczące ze sobą.
Formą regionalizmu, która świetnie ilustruje zmieniającą się
naturę współczesnych granic jest współpraca transgraniczna. Regio-
5 J. A. Camilleri, J. Falk, The End of Sovereignty? The Politics of a Shrin-
king and Fragmented World, Edward Elgar, Aldershot 1992, s. 220.
6 J. Resenau, Turbulence in World Politics: a Theory of Change and Conti-
nuity, Princeton University Press, Princeton 1990, [w:] A. A. Sergounin, External
Determinants of Russia's Regionalization, Center for Security Studies and Conflict
Research, ETH Zentrum, Working Paper 3, Zurich, February 2001, s. 9-10.
nalizacja daje możliwość współpracy transgranicznej w każdej nie-
mal dziedzinie, poszerzając krąg beneficjentów globalizacji. Umożliwia
ona w pewien sposób włączenie tych regionów do zglobalizowanego
systemu światowego. Obecnie jedynie bardzo nieliczne administracje
regionalne i przemysły w krajach transformujących się zdołały osią-
gnąć standardy światowe oraz przystosować swoje metody zarzą-
dzania i skorzystać z globalizacji poprzez regionalizację. Jest kwestią
podstawową, szczególnie dla krajów transformujących się, zrozumie-
nie roli i możliwości, jakie daje ta forma współpracy międzynaro-
dowej.
Rozważając problem regionalizacji, należy postawić sobie kilka
ważnych pytań, takich jak:
• jaka jest rola regionalizacji,
• jakie są socjoekonomiczne i polityczne implikacje obcych
wpływów dla rozwoju regionalnego,
• czy w konsekwencji regionalizacji nastąpi oddzielenie się
i dezintegracja pewnych krajów,
• czy będzie ona miała wpływ na dalszą demokratyzację życia
w przypadku krajów transformujących się,
• czy zaangażowane w regionalizację kraje powinny promo-
wać czy powstrzymać regiony przed bezpośrednimi kontaktami
z zagranicą.
Można wyróżnić cztery główne siły sprawcze obecnego trendu
w kierunku regionalizmu w Europie. Są to:
• dynamika bezpieczeństwa (NATO);
• Unia Europejska i jej rozszerzenie;
• Niemcy;
• Konkurencja o wzrost między regionami europejskimi.
Zastanawiając się nad regionalizacją w Europie Środkowej
i Wschodniej, wymienić można kilka ważnych pozytywnych jej wy-
miarów.
• Regionalizacja i współpraca transgraniczna postrzegane są
jako najlepsza droga do zaangażowania krajów tej części Europy
w światowy system współpracy, do pomocy firmom krajowym,
a także do zapobieżenia siłom antydemokratycznym, szczególnie w
krajach postradzieckich.7
• Regionalizacja jest ważnym instrumentem reformy społe-
czeństw i systemów rządzenia, doprowadzając do wykreowania de-
mokratycznego systemu horyzontalnych powiązań i równocześnie li-
kwidowania systemu centralnej kontroli nad obszarami peryferyjnymi.
• Tereny przygraniczne to często tereny peryferyjne usiłujące
uaktywnić w wymiarze międzynarodowym swoją działalność bez
dostatecznie rozwiniętej infrastruktury i niezbędnych zasobów eko-
nomicznych i politycznych. Regionalizacja pozwala im to przezwy-
ciężyć (vide Via Baltica, Via Hanseatica w ramach tzw. Northern
Dimension z UE).
• Regionalizacja i kooperacja z zagranicznymi partnerami po-
zwala zmierzyć się z licznymi problemami okresu transformacji i je
przezwyciężyć.
• Regionalizacja może pozwalać czasami na rozwiązanie dwu-
stronnych problemów w stosunkach z krajami sąsiadującymi (takich
jak roszczenia terytorialne, czy napięcia związane z nadmierną mili-
taryzacją regionu).
• Regionalizacja pozwala na intensyfikację procesu otwierania
się gospodarek, zapobiegając ich marginalizacji lub izolacji (vide
Rosja w traumatycznej dla niej nowej sytuacji geopolitycznej).8
Te i wiele jeszcze innych punktów niewymienionych w tym
artykule powinny przekonać wszystkie strony zaangażowane we
współpracę regionalnąo jej potrzebie. Poszerzenie Unii Europejskiej
w najbliższej przyszłości o kolejnych 10 państw jest tylko czynnikiem
dodatkowo intensyfikującym wszystkie wyżej wypunktowane pozy-
tywne aspekty współpracy regionalnej.
7 A. A. Sergounin, External Determinants..., op. cit., s. 10.
8 V. Baranowskii, Russia, [w:] The Baltic Sea Area: National and Internatio-
nal Security Perspectives, ed. Axel Krohn, Baden-Baden: Nomos Verlagsgesell-
schaft, 1996, s. 168.
Zarówno globalizacja, jak i regionalizacja to procesy, które
należy „oswoić” i starać się wykorzystać dla zrównoważonego roz-
woju kraju, regionu, świata.
Biografia
V. Baranowskii, Russia, [w:] The Baltic Sea Area: National and In-
ternational Security Perspectives, ed. Axel Krohn, Baden-Baden: Nomos
Verlagsgesellschaft, 1996.
J. A. Camilleri, J. Falk, The End of Sovereignty? The Politics of
a Shrinking and Fragmented World, Edward Elgar, Aldershot 1992
H. Kohler, Strenghtening the Framework for the Global Economy,
address given on the occasion of the Award Ceremony of the Konrad
Adenauer Foundation Social Market Economy Prize, Berlin, November 15,
2002.
R. Lucas, Some Macroeconomics for the 21s1 Century, „The Journal
of Economic Perspectives”, Winter 2000, vol. 14, no. 1.
E. Oziewicz, Procesy globalizacyjne w gospodarce światowej u pro-
gu XXI wieku, [w:] Problemy współpracy międzynarodowej w warunkach
globalizacji gospodarki, „Prace i Materiały Instytutu Handlu Zagranicz-
nego Uniwersytetu Gdańskiego”, 2000, nr 16.
J. Resenau, Turbulence in World Politics: a Theory of Change and
Continuity, Princeton University Press, Princeton 1990.
A. A. Sergounin, External Determinants of Russia's Regionaliza-
tion, Center for Security Studies and Conflict Research, ETH Zentrum,
Working Paper 3, Zurich, February 2001.
R. Tomkins, Fallen icons, „Financial Times”, 1.02.2000.
Summary
The paper presents divagations on globalization and regionalization
in the contemporary world economy. The author puts some questions con-
cerning both the ideas seen as processes and certain states. The question
about the directions of both the concepts treated as processes seems to be
the most important one. Are these processes mutually supporting each
other or just opposite? This question is frequently asked and discussed
nowadays. Many specialists state that regionalization is a step towards
globalization. But the subject does not seem so simple.
The author stresses that the acceleration of the process of diffusion
of the primary conditions of growth, as well as acceleration of the process
of convergence in the global scale are the two main challenges of the XXI
century. Both of them need the sustainable development and further tigh-
tening of international economic integration.
A few main positive dimensions of regionalization have been pointed
out in the paper, while discussing regionalization in Eastern Europe.
Streszczenie
Referat zawiera rozważania na temat globalizacji i regionalizacji we
współczesnej gospodarce światowej w ujęciu dynamicznym i statycznym.
Autorka stawia sobie kilka pytań dotyczących obu zjawisk, rozważanych
jako procesy i stany. Najważniejszym zdaje się być pytanie o kierunki obu
zjawisk widzianych jako procesy. Czy są to zjawiska wzajemnie się wspiera-
jące, czy wręcz przeciwnie? Pytanie to jest dzisiaj często podejmowane
i dyskutowane. Wielu specjalistów uważa, że regionalizacja jest krokiem
w kierunku globalizacji. Jednak problem nie wydaje się być tak prostym.
Autorka podkreśla, że głównym wyzwaniem XXI wieku jest, po pierw-
sze, przyspieszenie procesu dyfuzji pierwotnych warunków wzrostu oraz,
po drugie, przyspieszenie procesu konwergencji w skali globalnej. Oba te
procesy wymagają zrównoważonego rozwoju i dalszego zacieśniania mię-
dzynarodowej integracji gospodarczej.
Zastanawiając się nad regionalizacją w Europie Środkowej i Wschod-
niej, wymieniono kilka ważnych pozytywnych jej wymiarów.
Współzależności handlowe
pomiędzy Stanami Zjednoczonymi
a krajami NAFTA
U progu XXI wieku zachodzącym procesom globalizacyjnym
towarzyszy intensyfikacja podejmowanych działań na rzecz regiona-
lizacji. Zjednej strony procesy integracyjne poszczególnych krajów,
przede wszystkim wysoko rozwiniętych, ułatwiły procesy globaliza-
cyjne, z drugiej zaś obecny zakres tych ostatnich wyzwala nowe
przesłanki integracyjne. We współczesnej gospodarce światowej
integracja regionalna stanowi odpowiedź na wyzwania i zagrożenia
globalizacji. Dla wielu krajów przystąpienie do ugrupowania integra-
cyjnego stanowi schronienie wobec globalnej konkurencji i stwarza
możliwość przeciwstawiania się regułom zglobalizowanego świata.
W gospodarce światowej funkcjonuje obecnie kilkanaście liczących
się porozumień regionalnej integracji i współpracy. Najważniejszą
rolę wśród nich odgrywają jednak dwa ugrupowania: Unia Europej-
ska (15 krajów członkowskich i kolejne piąte rozszerzenia o 10
krajów w 2004 roku) oraz Północnoamerykańskie Porozumienie
o Wolnym Handlu (NAFTA1) - obejmujące trzy kraje: Stany Zjed-
noczone, Kanadę i Meksyk. NAFTA stanowi strefę wolnego handlu,
czyli jest porozumieniem na najniższym poziomie integracji gospodar-
czej. NAFTA stanowi największą na świecie strefę wolnego handlu.
Celem artykułu jest analiza współzależności handlowych
pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a krajami NAFTA w latach 1996—
2002.
NAFTA jest postrzegana przede wszystkim jako jedno
z działań podjętych na rzecz umocnienia pozycji Stanów Zjednoczo-
nych w regionie oraz w gospodarce światowej. Liberalizacja handlu
1 NAFTA - North American Free Trade Agreement.
i zacieśnienie stosunków gospodarczych miały prowadzić nie tylko
do zwiększenia możliwości rozwojowych, ale również stworzyć silną
przeciwwagę wobec integrującej się Europy i rosnącej w siłę Azji
Wschodniej i Japonii. NAFTA stanowi próbę w zakresie integracji
krajów rozwiniętych z wysoko zadłużonym krajem rozwijającym się.
Jest ono uważane za modelowe rozwiązanie dla integracji gospodar-
czej krajów zróżnicowanych pod względem rozwoju gospodarczego.
Pogłębienie współpracy z krajami położonymi na kontynencie
amerykańskim stało się istotnym zagadnieniem zagranicznej polityki
handlowej USA w drugiej połowie lat osiemdziesiątych. Stany Zjed-
noczone rozpoczęły negocjacje porozumień handlowych z wieloma
krajami kontynentu amerykańskiego. Do najważniejszych należało
przede wszystkim podpisanie w 1988 r. - Canada United States Free
Trade Agreement.2 W połowie 1990 r. prezydent Meksyku Carlos
Salinas de Gortari i prezydent USA George Bush ogłosili rozpoczę-
cie negocjacji w sprawie utworzenia strefy wolnego handlu pomiędzy
obydwoma krajami. We wrześniu do negocjacji dołączyła Kanada.
Negocjacje zakończono w sierpniu 1992 r., w grudniu tego samego
roku podpisano porozumienie o utworzeniu Północnoamerykańskiej
Strefy Wolnego Handlu NAFTA3 i rozpoczął się proces ratyfikacji
w każdym z państw sygnatariuszy. Porozumienie o Wolnym Handlu
pomiędzy Stanami Zjednoczonymi, Kanadą i Meksykiem weszło
w życie 1 stycznia 1994 roku. Zakłada ono piętnastoletni okres
przejściowy, podczas którego znoszone są cła i bariery w swobod-
nym przepływie towarów. Tworzenie strefy wolnego handlu jest
realizowane w czterech etapach. Uwzględniając stopień wrażliwości
towarów, cła i inne ograniczenia pozataryfowe w przypadku ekspor-
tu Meksyku na obszar USA i Kanady są znoszone do 2008 r. Import
meksykański pochodzący z obu krajów członkowskich jest liberalizo-
2 Od 1965 roku obowiązywała umowa o wolnym handlu między USA
a Kanadą w sektorze samochodowym (tzw. Auto Pact).
3 Porozumienie zostało podpisane przez prezydenta USA: George’a Busha,
premiera Kanady: Briana Mulroneya i prezydenta Meksyku Carlosa Salinas de
Gortari.
wany do 2010 r. Znoszenie ceł w handlu wzajemnym krajów tworzą-
cych NAFTA jest procesem asymetrycznym. Cła i inne bariery
handlowe w stosunku do większości towarów zostały już zlikwido-
wane. Szczególne zasady stosowane są w przypadku niektórych
artykułów sektora rolnego, energetycznego, przemysłu samochodo-
wego i tekstylnego.4
Treść postanowień wykracza jednak poza tworzenie strefy
wolnego handlu; uwzględniono w nim np. regulacje w dziedzinie
ochrony środowiska, praw intelektualnych, przepływu usług i kapita-
łu.5 Porozumienie nie przewiduje liberalizacji w zakresie przepływu
osób.
Chociaż strefa wolnego handlu w pełni jeszcze nie funkcjonuje,
widoczne są jednak pewne zmiany w zakresie wymiany wewnątrz-
regionalnej.
Pod względem wielkości obrotów handlowych Kanada i Mek-
syk są najważniejszymi partnerami Stanów Zjednoczonych.6
Przeprowadzona analiza wymiany handlowej Stanów Zjedno-
czonych z Kanadą i Meksykiem (por. tab. 1) wskazuje na ciągły
wzrost wielkości eksportu i importu w latach 1992-2000. Spadek
wartości eksportu wystąpił w latach 2001-2002 w obu krajach oraz
w 1995 roku w eksporcie USA do Meksyku. Udział krajów NAFTA
w kanadyjskim eksporcie ogółem wynosi ponad 80%, zaś w imporcie
kształtuje się na poziomie powyżej 60%. Wyższy stopień powiązań
4 R. A. Pastor, Integration with Mexico. Options for U.S. Policy, The Twen-
tieth Century Fund Press, New York, 1993, s. 44—45.
5 Szerzej na temat postanowień porozumienia NAFTA patrz: Procesy inte-
gracyjne we współczesnej gospodarce światowej, pr. zbiór, pod red E. Oziewicz,
s. 136-141.
6 Obok dwóch krajów należących do NAFTA: Kanady (371,39 mld USD)
i Meksyku (232,26 mld USD), w pierwszej dziesiątce partnerów handlowych
Stanów Zjednoczonych w 2002 roku znalazły się w kolejności: Japonia (172,93
mld USD), Chiny (147,22 mld USD), Niemcy (89,11 mld USD), Wielka Brytania
(74,12 mld USD), Korea Płd (58,17 mld USD), Tajwan (50,59 mld USD), Francja
(47,43 mld USD), Włochy (34,38 mld USD). Wymiana z tymi krajami stanowiła
69,98% importu Stanów Zjednoczonych oraz 65,24% amerykańskiego eksportu.
Rok USA a Kanada USA a Meksyk
Eksport Import Saldo bilansu Eksport Import Saldo bilansu
handlowego handlowego
1992 90.594 98.630 -8.036 40.592 35.211 5.381
1993 100.444 111.216 -10.772 41.581 39.917 1.664
1994 114.439 128.406 -13.968 50.844 49.494 1.350
1995 127.226 145.349 -18.123 46.292 61.685 -15.393
1996 134.210 155.893 -21.682 56.792 74.297 -17.506
1997 151.767 167.234 -15.467 71.388 85.938 -14.549
1998 156.603 173.256 -16.653 78.773 94.629 -15.857
1999 166.600 198.711 -32.111 86.909 109.721 -22.812
2000 178.941 230.838 -51.897 111.349 135.926 -24577
2001 163.724 216.969 -53.245 101.509 131.433 -29.924
2002 160.799 210.590 -49.791 97.530 134.732 -37.202
Źródło: opracowano na podstawie danych Office for Trade and Economic Analysis, US Department of Commerce,
[w:] The Worlds Almanac and Book of Facts 2002, World Almanac Books, New York, 2002, s. 221.
handlowych występuje w wymianie Meksyku z krajami NAFTA:
w eksporcie w granicach 90%, zaś w imporcie: blisko 70%. Najniż-
szy poziom koncentracji na wymianie wewnątrz regionalnej wykazy-
wały Stany Zjednoczone. Ponad 1/3 eksportu amerykańskiego trafia
na rynek NAFTA. Nieco niższy jest podobny wskaźnik w zakresie
importu (około 29%).7 W tym miejscu można nadmienić, że wymiana
pomiędzy Meksykiem a Kanadą odgrywa znikome znaczenie. Udział
Kanady w eksporcie i imporcie w ramach NAFTA kształtuje się na
poziomie około 3%. Jednakże zauważa się wyższą dynamikę wy-
miany pomiędzy Kanadą a Meksykiem niż pomiędzy Kanadą
a Stanami Zjednoczonymi.
W całym analizowanym okresie zanotowano ujemne saldo bi-
lansu handlowego w wymianie pomiędzy Stanami Zjednoczonymi
a Kanadą. W latach 1992-1994 wartość eksportu przewyższała
import w wymianie handlowej pomiędzy USA a Meksykiem. Od
1995 roku zauważa się, podobnie jak w przypadku Kanady, rosnący
deficyt w bilansie handlowym. Największy wzrost salda zanotowano
w wymianie pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Meksykiem
w 1995 roku. W przypadku obu krajów nastąpił nieznaczny spadek
wielkości salda w 1997 roku.
Obserwując dynamikę zachodzących zmian w eksporcie i im-
porcie zauważa się, że z wyjątkiem 1997 roku w wymianie z Kanadą
oraz 1996 i 1997 w przypadku Meksyku, dynamika importu była
wyższa niż eksportu.
Przyjmując rok 1994 jako bazowy, zauważa się wzrost eksportu
USA do Kanady o prawie 60% w roku 2000, zaś importu o prawie
80%. Wskaźniki dynamiki pogorszyły się w latach 2001 i 2002.
Wyższą dynamikę wykazywała wymiana Stanów Zjednoczonych
z Meksykiem. W przypadku eksportu zanotowano ponad dwukrotny
wzrost w roku 2000 w stosunku do 1994, zaś w imporcie prawie
trzykrotny. Podobnie jak w przypadku wymiany z Kanadą w ostat-
7 Obliczenia własne na podstawie danych zamieszczonych w Direction of
Trade Statistics Yearbook, IMF, Washington 2001.
Wyszczególnienie 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
Eksport
rok 1994=100.
Kanada 79.2 87.8 100.0 111.2 117.3 132.6 136.8 145.6 156.4 143.0 141.0
Meksyk 79.8 81.8 100.0 91.0 111.7 140.4 154.9 170.9 219.0 199.0 192.0
rok poprzedni=100
Kanada 110.9 113.9 111.2 105.5 113.1 103.2 106.4 107.4 91.0 98.0
Meksyk 102.4 122.3 91.0 122.7 125.7 110.3 110.3 128.1 91.0 96.0
Import
rok 1994=100
Kanada 76.8 86.6 100.0 113.2 121.4 130.2 134.9 154.8 179.8 168.0 163.0
Meksyk 71.1 80.7 100.0 124.6 150.1 173.6 191.2 221.7 274.6 265.0 272.0
rok poprzedni=100
Kanada 112.8 115.4 113.2 107.2 107.3 103.6 114.7 116.2 94.0 97.0
Meksyk 113.4 124.0 124.6 120.4 115.7 110.1 115.9 123.9 97.0 102.0
Wskaźnik terms of trade
Kanada 98 99 98 98 105 100 93 92 97 101
Meksyk 90 99 73 102 109 100 95 103 94 94
nich dwóch latach analizy nastąpiło pogorszenie wskaźników.
W dużym stopniu do osłabienia wymiany przyczynił się atak terrory-
styczny z 11 września 2001 roku oraz znaczne pogorszenie koniunk-
tury gospodarczej.
Przeprowadzona analiza terms of trade (por. tabela 2) potwier-
dza niekorzystnie kształtującą się sytuacją w wymianie z krajami
członkowskimi NAFTA. Jedynie w latach 1997-1998 warunki wy-
miany z Kanadą i Meksykiem kształtowały się korzystnie dla USA.
W latach tych nastąpił nieznaczny spadek ujemnego salda bilansu
handlowego. Eksport charakteryzował się szybszym wzrostem
w stosunku do importu. W 1998 roku nastąpiło nieznaczne pogorsze-
nie warunków wymiany w stosunku do roku poprzedniego (por
tabela 1 i 2). Dodatkowo w 1996 i 2000 roku korzystne terms of trade
wystąpiło w wymianie z Meksykiem, zaś z Kanadą w 2002 roku.
W 1996 roku relatywny przyrost eksportu był znacznie wyższy niż
importu, natomiast w roku 2000 zanotowany spadek towarów przywo-
żonych ze Stanów Zjednoczonych. W przypadku Kanady nastąpił
relatywnie niższy spadek eksportu w stosunku do importu z USA.
Kształtowanie się sytuacji w bilansie handlowym oraz terms of trade
są uważane za najprostsze syntetyczne miary konkurencyjności.
W strukturze towarowej eksportu Stanów Zjednoczonych
z krajami członkowskimi NAFTA dominują cztery grupy towarowe:
chemikalia i inne produkty pokrewne, towary przemysłowe sklasyfi-
kowane według surowca, maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy,
oraz różne wyroby przemysłowe (por. tabela 3). W przypadku obu
krajów stanowią one powyżej 80% eksportu Stanów Zjednoczonych
w analizowanym okresie.
W strukturze importu z Kanady dominują towary przemysłowe
(ponad 50% stanowią sekcje 6 i 7 według klasyfikacji SITC). Ponad-
to znaczący jest udział towarów klasyfikowanych w sekcji: paliwa
mineralne, smary i materiały pochodne. W imporcie z Kanady nastą-
pił znaczny spadek udziału w zakresie grupy maszyn, urządzeń
i sprzętu transportowego.
Najważniejsze grupy towarowe w przypadku importu z Meksy-
ku stanowią, podobnie jak dla Kanady, maszyny, urządzenia i sprzęt
transportowy, wyroby przemysłowe oraz paliwa mineralne. Stano-
wią one ponad 90% zakupów meksykańskich na rynek Stanów
Zjednoczonych. Cechą charakterystyczną wymiany Meksyku z USA
jest poważny udział materiałów, surowców i półfabrykatów (około
50% wielkości wymiany). Amerykańskie półfabrykaty są wykorzy-
stywane w Meksyku przez tzw. maquiladoras (filie amerykańskich
przedsiębiorstw) zatrudniające ponad dziesięciokrotnie tańszą mek-
sykańską siłę roboczą, zlokalizowane przede wszystkim wzdłuż
granicy z USA. Obecnie krótki cykl dostaw decyduje o zakłada-
niu parków przemysłowych i fabryk w Meksyku przez firmy zagra-
niczne.8
W eksporcie Stanów Zjednoczonych do Kanady i Meksyku
dominowały: pojazdy mechaniczne oraz części i akcesoria do nich,
lampy elektronowe, silniki tłokowe, sprzęt telekomunikacyjny, apara-
tura i urządzenia elektryczne, maszyny i urządzenia do automatycz-
nego przetwarzania danych oraz części do nich, elektryczny sprzęt
przekaźnikowy, pojazdy powietrzne, pompy, sprężarki i wentylatory,
przetworzone oleje ropy naftowej, meble oraz papier i tektura. Wśród
20 najczęściej eksportowanych towarów 13 jest klasyfikowanych
w sekcji 7 SITC: maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy.9
W imporcie z Kanady i Meksyku do USA największą rolę
odgrywały wśród towarów przetworzonych: pojazdy mechaniczne
osobowe oraz do transportu towarów, pojazdy powietrzne, sprzęt
telekomunikacyjny, urządzenia do automatycznego przekazywania
danych, elektryczny sprzęt przekaźnikowy, aparatura elektryczna do
zamykania i otwierania obwodów elektrycznych oraz odbiorniki tele-
wizyjne. Istotny udział miały również: gaz ziemny, surowe oraz
przetworzone oleje ropy naftowej, aluminium, drewno obrobione,
meble i ich części.10
8 Procesy integracyjne we współczesnej gospodarce światowej, pr. zbiór,
pod red. E. Oziewicz, op. cit., s. 126.
9 Trade and Economy, Internet: http://www.ita.doc.gov, z dnia 29 maja 2003 r.
10 Ibidem.
Wyszczególnienie Eksport Import
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
Kanada
Żv\v nośc i zwierzęta żywe 0,0482 0,0458 0,3443 0,0444 0.0435 0.0493 0,0534 0,0427 0.0442 0,0446 0,0423 0,0403 0,0480 0,0523
Napoje i tytoń 0,0019 0,0021 0,0016 0,0024 0.0022 0.0025 0,0025 0,0049 0,0049 0.0048 0,0046 0.0040 0,0044 0,0042
Surowce niejadalne z wyjątkiem paliw 0.0295 0,0297 0,0184 0,0259 0,0268 0,0268 0,0269 0,0728 0,0713 0,0633 0,0604 0,0524 0,0497 0,0480
Paliwa mineralne, smary i materiały 0.0143 0.0161 0,0109 0.0136 0,0157 0,0230 0.0165 0,1074 0.1066 0,0839 0,0868 0,1374 0,1579 0,1405
pochodne
Oleje, tłuszcze, woski zwierzęce 0.0014 0.0015 0,0009 0.0011 0,0011 0,0011 0.0013 0,0026 0,0023 0,0024 0.0019 0.0013 0.0013 0,0015
i roślinne
Chemikalia i inne produkty pokrewne 0.0880 0,0872 0,0610 0,0904 0.0915 0,0969 0.1016 0,0546 0.0566 0.0542 0,0505 0,0505 0.0553 0,0575
Towary przemysłowe sklasyfikowane 0.1273 0,1309 0.0910 0,1325 0.1388 0,1341 0,1378 0,1651 0,1627 0.1657 0,1564 0,1465 0,1481 0,1524
według surowca
Maszyny, urządzenia i sprzęt 0,5509 0.5526 0,3807 0,5598 0.5517 0,5226 0,5220 0,4303 0.4290 0,4422 0.4555 0,4252 0,3955 0,3961
transportowy
Różne wyroby przemysłowe 0,0985 0.0984 0,0709 0.1048 0,1031 0,1064 0.1050 0,0575 0.0613 0,0672 0,0665 0,0679 0,0656 0,0679
Towary i transakcje niesklasyfikowane 0.0400 0,0356 0,0201 0,0250 0,0255 0,0373 0.0331 0,0620 0.0611 0,0717 0,0751 0,0745 0.0741 0,0796
w SITC
Meksyk
Żywność i zwierzęta żywe 0,0630 0,0431 0,0486 0,0447 0,0414 0,0526 0,0517 0,0502 0.0456 0,0456 0,0404 0,0333 0,0344 0,0349
Napoje i tytoń 0,0014 0,0012 0.0010 0,0013 0,0011 0,0014 0,0015 0,0073 0,0082 0,0089 0,0092 0,0096 0,0107 0,0126
Surowce niejadalne z wyjątkiem paliw 0,0437 0.0414 0,0389 0,0300 0,0281 0,0297 0,0333 0,0132 0,0114 0,0093 0.0074 0,0060 0,0057 0,0056
Paliwa mineralne, smary i materiały 0.0268 0.0281 0.0224 0,0261 0,0385 0,0324 0,0335 0,0930 0,0979 0,0560 0,0658 0,0939 0,0777 0,0941
pochodne
Oleje, tłuszcze, woski zwierzęce 0.0057 0,0053 0,0058 0.0041 0,0027 0,0027 0,0047 0,0007 0,0003 0,0005 0,0004 0,0002 0,0002 0,0002
i roślinne
Chemikalia i inne produkty pokrewne 0,0912 0,0889 0,0870 0.0827 0,0801 0,0840 0,0899 0,0187 0,0181 0,0159 0,0147 0,0131 0,0138 0,0148
Towary przemysłowe sklasyfikowane 0.1450 0,1306 0,1366 0,1428 0,1413 0,1355 0,1351 0,0780 0,0774 0,0788 0,0729 0,0672 0,0664 0,0727
według surowca
Maszyny, urządzenia i sprzęt 0,4689 0,5017 0,4916 0.5018 0.5115 0,5067 0.4915 0.5577 0,5512 0.5761 0,5816 0,5848 0,5955 0,5950
transportowy
Różne wvrobv przemysłowe 0,1141 0,1176 0,1220 0.1190 0.1104 0.1130 0,1187 0,1410 0,1509 0,1668 0,1634 0,1488 0,1516 0,1641
lowary i transakcje niesklasyfikowane 0,0402 0,0423 0,0461 0.0474 0.0449 0,0421 0,0400 0,0402 0,0389 0,0421 0,0443 0,0432 0,0440 0,0060
w SITC
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych U.S. Bureau of the Census, International Data Base, Internet: http:// www.census.gov., z dnia 29 maja 2003 r.
Sekcje SITC/Lata | 1996 | 1997 | 1998 | 1999 | 2000 | 2001 | 2002
USA a Kanada
Żywność i zwierzęta żywe 1.1298 1,0357 7,7237 1,0489 1,0794 1,0273 1,0206
Napoje i tytoń 0,3749 0,4346 0,3313 0,5161 0,5550 0,5695 0.5954
Surowce niejadalne z wyjątkiem paliw 0,4050 0,4159 0,2913 0,4280 0,5110 0,5383 0,5595
Paliwa mineralne, smary i materiały pochodne 0,1333 0,1513 0,1301 0,1572 0.1139 0,1457 0,1173
Oleje, tłuszcze, woski zwierzęce i roślinne 0,5266 0,6751 0,3834 0,6023 0,8698 0,8297 0,9025
Chemikalia i inne produkty pokrewne 1,6116 1,5405 1,1260 1,7916 1.8121 1,7510 1,7678
Towary przemysłowe sklasyfikowane 0,7710 0,8044 0,5493 0,8472 0,9474 0,9052 0,9038
wg surowca
Maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy 1.2802 1,2880 0,8609 1,2290 1,2974 1,3213 1,3178
Różne wyroby przemysłowe 1,7127 1,6046 1,0559 1,5751 1,5188 1,6217 1,5457
Towary i transakcje niesklasyfikowane 0,6451 0,5827 0,2808 0,3336 0,3426 0,5040 0,4155
wSITC
USA a Meksyk
Żywność i zwierzęta żywe 1,2545 0,9436 1,0648 1,1078 1,2434 1,5256 1,4832
Napoje i tytoń 0,1932 0,1409 0,1176 0,1392 0,1191 0,1273 0,1180
Surowce niejadalne z wyjątkiem paliw 3,3115 3,6359 4,1873 4,0492 4,6727 5,1856 5,9657
Paliwa mineralne, smary i materiały pochodne 0,2887 0,2868 0.4010 0,3969 0,4101 0,4169 0,3563
Oleje, tłuszcze, woski zwierzęce 8,0985 15,547 12,3106 11,1616 12,9249 13,4766 26,3325
i roślinne 6
Chemikalia i inne produkty pokrewne 4,8798 4,9178 5,4786 5,6319 6.0990 6,1007 6,0839
Towary przemysłowe sklasyfikowane według 1,8596 1,6871 1,7323 1,9605 2,1044 2,0402 1,8569
surowca
Maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy 0,8406 0,9101 0,8533 0,8628 0,8746 0,8509 0,8261
Różne wyroby przemysłowe 0,8093 0,7792 0,7313 0,7283 0,7419 0,7451 0,7233
Towary i transakcje niesklasyfikowane 1,0004 1,0876 1.0935 1,0684 1,0396 0,9582 6,6458
wSITC
W analizie współzależności handlowych istotne jest również
określenie pozycji konkurencyjnej. Do analizy łącznej przewagi kon-
kurencyjnej i komparatywnej wykorzystano wskaźnik ujawnionych
korzyści komparatywnych RCA, zaproponowany przez B. Balassę.
Na wstępie analizy należy założyć, że korzyści komparatywne stru-
mieni handlu zagranicznego nie zawsze mogą być z powodzeniem
ujawnione jedynie przez porównanie eksportu i importu.11
W wymianie Stanów Zjednoczonych i Kanady ujawniły się
przewagi w grupach towarów: żywność i zwierzęta żywe, chemika-
lia i inne produkty pokrewne oraz różne produkty przemysłowe (por.
tab. 4). Za wyjątkiem 1998 roku konkurencyjny był również eksport
maszyn, urządzeń i sprzętu transportowego.
W eksporcie na rynek meksykański konkurencyjne są grupy:
żywność i zwierzęta żywe (podobnie jak w handlu z Kanadą), surow-
ce niejadalne, z wyjątkiem paliw, oleje, tłuszcze woski zwierzęce
i roślinne, chemikalia i inne produkty pokrewne, towary przemysłowe
sklasyfikowane według surowca oraz transakcje niesklasyfikowane
według SITC (por. tabela 4).
Analiza konkurencyjności towarów amerykańskich na rynku
Kanady i Meksyku została przeprowadzona na wysokim poziomie
agregacji danych. Ujawnione zostały jedynie sektory, w których
występują przewagi w handlu pomiędzy krajami NAFTA.
11 Konkurencyjność wymiany została obliczona według podanej formuły:
XH Xi
RCA = -9-:^-
Мц Mj
gdzie:
RCA. - oznacza współczynnik ujawnionej przewagi komparatywnej (Reve-
aled Comperative Advantage) w handlu /'-tą grapą towarów; X. - eksport i-tej
grupy towarowej do y-tego kraju;
Мц- import i-tej grupy towarowej zy-tego kraju; X. - eksport ogółem do
/-tego kraju; M. - import ogółem zy-tego kraju. Dla poszczególnych grup towaro-
wych przyjęcie wartości wyższej od 1, oznacza ujawnienie się przewagi kompa-
ratywnej.
Przedstawiona analiza współzależności handlowych pomiędzy
Stanami Zjednoczonymi a pozostałymi członkami NAFTA wskazuje
na duże uzależnienie Kanady i Meksyku od rynku USA. Kanada
bardzo aktywnie poszukuje nowych partnerów handlowych w celu
zróżnicowania struktury geograficznej i zmniejszenia zależności od
rynku Stanów Zjednoczonych. Efektem takich działań może być
pogorszenie się sytuacji dla towarów amerykańskich eksportowa-
nych na rynek Kanady. W większym stopniu uzależnienie od sytuacji
na rynku amerykańskim odczuwa Meksyk. Import towarów ze Sta-
nów Zjednoczonych wzrastał bardzo dynamicznie do 2000 roku. Jak
wykazują analizy długofalowe, sytuacja taka rozpoczęła się już
w latach osiemdziesiątych. Nieznaczny spadek importu spowodował
kryzys meksykański z końca 1994 roku oraz znacząca dewaluacja
peso i restrykcyjny program stabilizacyjny. Dzięki NAFTA12, pomi-
mo kryzysu, towary amerykańskie znajdowały się w znacznie lep-
szym położeniu na rynku meksykańskim niż inne konkurencyjne
towary zagraniczne.
Podpisanie Traktatu o utworzenie Północnoamerykańskiej Stre-
fy Wolnego Handlu otworzyło nowy rozdział w stosunkach Stanów
Zjednoczonych z krajami położonymi na kontynentach obu Ameryk.
Dążenie do regionalnych porozumień stanowi nowy element w poli-
tyce handlowej USA. Regionalizm stał się jednym z celów wzmoc-
nienia zdolności konkurencyjnej gospodarki amerykańskiej.13 Stany
Zjednoczone są zainteresowane liberalizacją handlu poprzez porozu-
12 Kryzys walutowy, pomimo dość gwałtownego przebiegu, został stosun-
kowo szybko opanowany przede wszystkim dzięki pomocy finansowej udzielo-
nej przez partnerów z NAFTA i inne organizacje międzynarodowe.
Szerzej por. W. Małecki, A. Sławiński, R. Piasecki, U. Żuławska, Kryzysy
walutowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 31-48.
13 Stany Zjednoczone ponoszą już konsekwencje gorszych warunków do-
stępu towarów amerykańskich do rynków innych krajów położonych na konty-
nentach obu Ameryk. Przykładowo w ponad 20 układach o handlu preferencyj-
nym zawartych przez kraje Ameryki Środkowej nie uwzględniono towarów po-
chodzących ze Stanów Zjednoczonych. Dla porównania eksport amerykańskich
jabłek na rynek Kostaryki jest obciążony 15% cłem, a sprzedaż jabłek kanadyj-
skich na tym samym rynku odbywa się bez cła.
mienia wielo- i dwustronne zawierane na obu kontynentach amery-
kańskich. NAFTA wpłynęła przyspieszająco na rozwój handlu wza-
jemnego krajów członkowskich. Dlatego też dalsze jej rozszerzanie
i powstanie Strefy Wolnego Handlu Ameryk (FTAA) jest niewątpli-
wym wyzwaniem dla innych krajów i regionów świata.
Bibliografia
W. Małecki, A. Sławiński, R. Piasecki, U. Żuławska, Kryzysy waluto-
we, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
R. A. Pastor, Integration with Mexico. Options for U.S. Policy, The
Twentieth Century Fund Press, New York, 1993.
Procesy integracyjne we współczesnej gospodarce światowej, pr.
zbiór, pod red. E. Oziewicz, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2001.
The World Almanac and Book of Facts 2002, World Almanac Bo-
oks, New York, 2002.
Źródła danych statystycznych:
Direction of Trade Statistics Yearbook, IMF, Washington 2001
International Data Base, http://www. census, gov, z dnia 29 maja 2003 r.
Trade and Economy, Internet: http://www.ita.doc.gov, z dnia 29 maja
2003 r.
Streszczenie
Współczesną gospodarkę światową charakteryzują procesy globali-
zacyjne i integracja ekonomiczna regionów. Celem artykułu jest analiza
współzależności handlowych zachodzących pomiędzy Stanami Zjednoczo-
nym a krajami członkowskimi w latach 1996-2002. W artykule przedstawio-
no wymianą handlową w ramach omawianej grupy krajów, przeprowadzo-
no analizę struktury towarowej oraz ocenę konkurencyjności.
Polityka edukacyjna Unii Europejskiej
na przykładzie programu Socrates
1. Polityka edukacyjna Unii Europejskiej
Unia Europejska (UE) nie tworzy jednolitego systemu edukacji.
Każdy z krajów członkowskich posiada odrębny system edukacyjny.
O różnorodności tych systemów świadczy choćby fakt, że w połowie
krajów UE dzieci wkraczają do systemu oświaty w wieku trzech lub
czterech lat, a najmłodsze z nich poznają placówki edukacji przed-
szkolnej już w wieku dwóch lat (Francja), bądź 2,5 lat (Belgia). Kraje
UE różni wiek rozpoczynania obowiązkowej nauki, czas jej trwania
jak i struktura systemu edukacji.1 Zwięzłą charakterystykę stopni
edukacji w krajach UE i kandydujących do członkostwa przedstawia
poniższa tabela.
Odrębność systemów edukacyjnych krajów UE i kandydują-
cych jest zgodna z postanowieniami art. 149 i 150 Traktatu o utwo-
rzeniu Wspólnoty Europejskiej, gdzie zaznaczono, że sfera edukacji
zarówno w zakresie struktury kształcenia, jak i jej treści pozostaje
w kompetencji każdego państwa. Edukacja nie podlega procesom
integracji rozumianej jako ujednolicenie uregulowań prawnych, które
narzucałyby konieczność zmian. Nie oznacza to jednak, że nie ma
wspólnej polityki edukacyjnej w obszarze UE. Wręcz przeciwnie -
uważa się, iż edukacja jest kluczowym elementem powodzenia pro-
cesu integracyjnego.2
1 A. Kamieński, Systemy edukacji w UE, „Unia Europejska”, nr 9 (32),
wrzesień 2002, s. 65.
2 K. Łybacka, Edukacja Unijna, „Unia Europejska”, nr 1 (24), styczeń
2002, s. 3.
Polityka edukacyjna Unii Europejskiej jest regulowana Trakta-
tem z Maastricht wart. 126, 127, 308. Na ich podstawie za cel
polityki edukacyjnej przyjmuje się3:
- upowszechnienie wśród młodzieży poczucia integracji euro-
pejskiej,
- nauczanie języków państw członkowskich,
- popieranie wymiany studentów i nauczycieli,
- rozwiązanie problemu uznawania dyplomów i okresów stu-
diów.
Zrealizowaniu tych celów służyć ma współpraca w dziedzinie
edukacji, którą wspierać mająróżnego rodzaju programy edukacyjne
Unii Europejskiej. Ich podstawowym celem jest tworzenie poprzez
edukację „Europy bez granic i barier”. Programy edukacyjne Unii
Europejskiej to4: Socrates, Leonardo da Vinci,5 Młodzież,6 Tempus,
Współpraca UE-USA, Współpraca UE-Canada.
Polska może uczestniczyć w pierwszych trzech programach -
Socrates, Leonardo da Vinci, Młodzież. Nie jesteśmy natomiast
beneficjentami programu Tempus.7 Polska w przeszłości korzystała
z tego programu. W sumie wzięło w nim udział 80 polskich uczelni
państwowych oraz 23 niepaństwowe, zrealizowano 580 projektów
badawczych i dydaktycznych.8 Obecnie realizowana jest jego III
faza, zatwierdzona 29 kwietnia 1999 r. przez Radę Ministrów Unii
Europejskiej na okres 2000-2006 r. Tempus III skierowany jest do
2 grup krajów-odbiorców: Wspólnoty Niepodległych Państw i Mon-
3 Broszura Polityka edukacyjna i programy edukacyjne Unii Europejskiej,
Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, 2003.
4 Education Training & Youth, Guide to programmes, European Commision,
s. 4.
5 Informacje na temat programu Leonardo da Vinci http://www.cofund.org.pl/
cgi-bin/leonardo/idea.pl?id=glowna (poi.) oraz http://www.socleoyouth.be (ang.)
6 Informacje na temat programu młodzież www.youth.org.pl (poi.).
7 Podobnie jak inne kraje Europy Środkowej i Wschodniej, które podpisały
umowę stowarzyszeniową z Unią Europejską (tzw. candidate countries).
8 http://www.europa.delpol.pl/download/przewodnik/Edukacja%20i%20na-
uka.doc (3 kwietnia 2003).
golii oraz do krajów Europy, które nie podpisały jeszcze umów
stowarzyszeniowych z Unią Europejską.9
Program Tempus III obejmuje:
• Projekty Współpracy Międzyuczelnianej - Joint European
Projects (JEP),
• Sieci Współpracy - Networking Projects (NP),
• Stypendia indywidualne - Individual Mobility Grants (IMG).
Polskie uczelnie mogą brać udział w programie Tempus III na
specjalnie określonych zasadach, które przedstawiono w informato-
rze TEMPUS Guide for Applicants. Academic years 2000/01
and 20001/02'°:
• Polskie uczelnie/ instytucje mogą uczestniczyć w projektach,
ale tylko i wyłącznie pod warunkiem sfinansowania swojego udziału
z własnych źródeł.1'
• Osoby indywidualne z Polski będą mogły być zapraszane
przez konsorcja składające projekty, do udziału w nich w charakterze
ekspertów. Ich uczestnictwo będzie mogło być sfinansowane z fun-
duszy projektu po spełnieniu określonych warunków opisanych w Gu-
ide for Applicants.
• Polskie uczelnie będą mogły przyjmować indywidualnych
stypendystów (jedynie pracowników uczelni, nie studentów) z kra-
jów-beneficjentów programu Tempus III, którym w ramach Indivi-
dual Mobility Grants zostanie przyznane stypendium. Pobyt danego
stypendysty może trwać od 1 do 8 tygodni.12
9 To jest Albanii, Bośni i Hercegowiny, byłej Republiki Jugosławii - Mace-
donii.
10 Informator TEMPUS Guide for Applicants. Academic years 2000/01 and
2001/02 dostępny jest pod adresem http://www.etf.eu.int.
11 Oznacza to, że w tym wypadku udział polskich uczelni/instytucji będzie
się odbywał na takich zasadach, jak krajów grupy G24, nie będących członkami
Unii Europejskiej.
12 http://miglanc.socrates.org.pl/tempus/tempus3.html (3 marca 2003).
2. Charakterystyka programu Socrates
Socrates jest programem współpracy europejskiej w dziedzinie
edukacji, działającym na podstawie artykułów 149 i 150 Traktatu
Unii Europejskiej. Obecnie realizowana jest II faza, która obejmuje
okres od 1 stycznia 2000 do 31 grudnia 200613. Faza I realizowana
była w latach 1995-1999 (Polska formalne przystąpiła do Socratesa
w roku 1998, jakkolwiek brała w nim udział w ramach działań
przygotowawczych już od roku szkolnego 1996/97). Budżet progra-
mu to 1,850 miliona euro14.
Socrates służy realizacji następujących celów15:
• wzmacnianie wymiaru europejskiego na wszystkich szcze-
blach edukacji oraz zapewnienie szerokiego dostępu do istniejących
w Europie pomocy edukacyjnych, przy równoczesnym promowaniu
równości szans we wszystkich dziedzinach edukacji,
• promowanie współpracy i mobilności w dziedzinie edukacji,
w szczególności poprzez: wspieranie wymiany między placówkami
edukacyjnymi, promowanie kształcenia otwartego i kształcenia na
odległość, działanie na rzecz poprawy sytuacji w zakresie uznawania
dyplomów i okresów studiów, rozwijanie wymiany informacji, a także
usuwanie barier w tym zakresie,
• promowanie „ilościowej” i jakościowej” poprawy znajomości
języków Unii Europejskiej, a w szczególności tych języków, które są
rzadziej używane i rzadziej nauczane,
• zachęcanie uczestników do opracowywania innowacyjnych
praktyk i materiałów edukacyjnych oraz badanie zagadnień polityki
edukacyjnej będących przedmiotem wspólnych zainteresowań.
13 Decyzja nr 253/2000/EC Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24.1.2000,
DzUWE nr L28 z 3.2.2000.
14 Szczegółowe informacje na temat programu Socrates dostępne są w prze-
wodniku Socrates Programme - Guidelines for Applicants - dokument Komisji
Europejskiej. DGXXI1 - Education & Culture - Bruksela, czerwiec 2000, http://
www.europ.eu.int/comm/education/socrates.html.
15 Socrates Grundtvig - Kształcenie dorosłych i inne ścieżki edukacyjne,
Informator Fundacji Systemu Edukacji - Agencja Narodowa Programu Socrates,
Warszawa 2001, s. 11-12.
I Stopień edukacji Opis Uczniowie w krajach Unii Europejskiej i kandydujących 1
ISCED 0 Edukacja poprzedzająca W grupie krajów UE odsetek dzieci w placówkach
(edukacja przedszkolna) naukę w szkole podstawowej. edukacji przedszkolnej w stosunku do łącznej liczby
W większości przypadków nie uczniów i studentów wynosi:
jest obowiązkowa. - nieco poniżej 20% w Danii,
- 15% w Belgii, Niemczech, Francji i Szwecji,
- nie przekracza 10% w Grecji, Portugalii, Finlandii
i Wielkiej Brytanii.
W krajach kandydujących do UE od 10-18% łącznej
liczby uczniów i studentów - w zależności od organizacji
kształcenia.
ISCED 1 Kształcenie na tym szczeblu W większości krajów UE uczniow'ie szkól podstawowych
(szkolnictwo podstawowe) rozpoczyna się w wieku od stanowią w przybliżeniu jedną trzecią całej populacji
czterech do siedmiu lat. Jest uczniów i studentów. Wyjątek stanowią Niemcy i Austria,
we wszystkich przypadkach gdzie nauka w szkole podstawowej trwa tylko 4 lata,
obowiązkowe i trwa na ogół w związku z czym odsetek uczniów na tym szczeblu
pięć lub sześć lat. wynosi ok. 23%.
W krajach kandydujących do UE najmniejszy odsetek
uczniów szkól podstawowych (23% wszystkich uczniów
i studentów) występuje na Węgrzech i Słowenii.
ISCED 2 Kształcenie obowiązkowe Wśród krajów UE relatywnie największy odsetek uczniów
(szkolnictwo średnie we wszystkich krajach UE. mają Niemcy, a wśród krajów kandydujących do UE -
1. stopnia) Zakończenie tego etapu Litwa, Łotwa i Słowacja.
odpowiada często
zakończeniu okresu
obowiązkowej nauki
w pełnym wymiarze.
ISCED 3 Kształcenie na tym szczeblu Najwyższy odsetek uczniów na szczeblu ISCED 3
(szkoinictwo średnie rozpoczyna się w wieku ok. odnotowuje się w Wielkiej Brytanii. Uczniowie tego
2. stopnia) 14 lub 15 lat i obejmuje . stopnia stanowią relatywnie liczną grupę-także w Austrii.
kształcenie ogólne lub Wśród krajów kandydujących - na Węgrzech i Słowenii.
zawodowe. Może prowadzić
do standardu warunku jącego
dopuszczenie do nauki
w szkole wyższej lub mieć
charakter ostatniego etapu
nauki (np. w przypadku
kształcenia zawodowego).
ISCED 5, 6, 7 Z uwagi na rozbieżności W porównaniu z łączną liczbą kształcących się w systemie
(szkolnictwo wyższe) w przypisywaniu danych edukacji, odsetek studentów szkól wyższych utrzymuje się
gdzie: do szczebli ISCED 5, 6 i 7 na niskim poziomie: stanowią oni średnio 15 % łącznej
ISCED 5 - programy, które obejmujących szkolnictwo liczby uczniów i studentów. Wśród krajów UE najwyższy
generalnie nie prowadzą do wyższe, dane w kolumnie odsetek studentów na szczeblach ISCED 5, 6 i 7 (prawie
tytułu/stopnia obok odnoszą się do tych 20%) mają Grecja, Hiszpania, Finlandia i Norwegia.
przyznawanego przez szkolę trzech szczebli łącznie. W Luksemburgu i Lichtensteinie nie istnieje pełny system
wyższą lub równoważnego, szkolnictwa wyższego.
ale dopuszczenie do tego Wśród krajów kandydujących do UE liczba uczniów tych
szczebla wymaga ukończenia szczebli kształtuje się na poziomie 6-16%, gdzie jedynie
programu szkoły średniej 2. w Bułgarii odnotowano odsetek 16%, tj. przekraczający
stopnia. średnią UE. Najniższy odsetek kształcących się w szkołach
ISCED 6 - programy wyższych jest w Rumunii, na Słowacji i Cyprze.
prowadzące do pierwszego
tytułu/stopnia
przyznawanego przez szkolę
wyższą lub równoważnego.
ISCED 7 - programy
prowadzące do drugiego
tytułu/stopnia
przyznawanego przez szkolę
wyższą.
Źródło: opracowanie własne na podstawie A. Kamieński, Systemy edukacji w UE, „Unia Europejska”, nr 9 (32)
wrzesień 2002, s. 66-67.
W ramach realizacji powyższych celów program będzie rów-
nież wspierał działania na rzecz zapewnienia równości szans kobiet
i mężczyzn oraz przyczyniał się aktywnie do zwalczania marginaliza-
cji społecznej, rasizmu i ksenofobii.
W programie Socrates fundusze przyznawane są na realizację
następujących działań16:
• wyjazdy zagraniczne osób związanych z sektorem edukacji
w Europie,
• projekty pilotażowe realizowane przez międzynarodowe grupy
partnerskie, które mają na celu opracowywanie innowacyjnych roz-
wiązań i podnoszenie poziomu kształcenia,
• działania na rzecz poprawy znajomości języków obcych
i lepszego rozumienia różnych kultur,
• zastosowanie technologii informatyczno-komunikacyjnych
w edukacji,
• międzynarodowe sieci współpracy ułatwiające wymianę do-
świadczeń i sprawdzonych rozwiązań,
• bezpośrednie poznawanie i analiza porównawcza systemów
i polityk edukacyjnych (obserwacja),
• wymiana informacji oraz rozpowszechnianie sprawdzonych
rozwiązań i innowacji.
Uczestnikami Programu Socrates mogą być17:
• państwa członkowskie Unii Europejskiej: Austria, Belgia, Da-
nia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luk-
semburg, Niemcy, Portugalia, Szwecja, Wielka Brytania, Włochy,
• trzy z krajów EFTA (European Free Trade Association -
Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu), które są również
16 Socrates Grundtvig — Kształcenie dorosłych i inne ścieżki edukacyjne,
Informator Fundacji Systemu Edukacji - Agencja Narodowa Programu Socrates,
Warszawa 2001, s. 15.
17 Gateway to education, SOCRATES European Community action pro-
gramme in the field of education (2000-2006), European Commission Education
and Culture, s. 4, dostępny na stronie http://www.europ.eu.int/comm/education/
socrates.html.
COMENIUS Ma na celu podniesienie poziomu edukacji szkolnej oraz wzmocnienie jej europejskiego wymiaru
(edukacja poprzez wspieranie międzynarodowej współpracy szkół i działania na rzecz podniesienia kwalifikacji
szkolna) kadry bezpośrednio zaangażowanej w edukację szkolną, a także promowanie nauki języków obcych
i podniesienie świadomości interkulturowej.
ERASMUS Ma na celu podniesienie poziomu kształcenia w szkolnictwie wyższym i wzmocnienie jego
(szkolnictwo europejskiego wymiaru poprzez wspieranie międzynarodowej współpracy uczelni, promowanie
wyższe) mobilności studentów i nauczycieli akademickich, a także zwiększenie przejrzystości i poprawę sytuacji
w zakresie uznawania studiów i kwalifikacji dla celów kontynuowania nauki w całej UE.
GRUNDTVIG Wspiera różnego rodzaju działania ukierunkowane na rozwój wymiaru europejskiego w kształceniu
(kształcenie dorosłych i kształceniu ustawicznym. Ten komponent ma na celu promowanie innowacji oraz
dorosłych) zapewnienie szerszego dostępu do różnych form kształcenia dorosłych i podniesienie poziomu
kształcenia poprzez współpracę europejską. Oprócz nauki odbywającej się w ramach systemu
kształcenia formalnego i nieformalnego, Grundtvig obejmuje również kształcenie mające bardziej
incydentalny charakter, np. samodzielną naukę, uczenie się poprzez uczestnictwo w działalności
organizacji społecznych, czy - po prostu - proces uczenia się, który stanowi element codziennego życia.
LINGUA Komponent dotyczący nauczania i uczenia się języków obcych - wspiera pozostałe akcje Programu
(języki obce) Socrates poprzez działania służące utrzymaniu i rozwojowi różnorodności językowej w Unii
Europejskiej, podniesieniu poziomu nauczania i uczenia się języków obcych oraz zapewnieniu szerszego
dostępu do różnych form, które umożliwiają „uczenie się języków obcych przez całe życie”, stosownie
do potrzeb każdej jednostki.
MINERVA Wspiera współpracę europejską w zakresie kształcenia otwartego i kształcenia na odległość oraz
(kształcenie stosowania technologii informatyczno-komunikacyjnych w edukacji. W tym celu finansuje się działania
otwarte i na uświadamiające nauczycielom, osobom kształcącym się, decydentom i szerszym kręgom społeczeństwa
odległość) różne implikacje, jakie niesie za sobą stosowanie metod kształcenia otwartego i na odległość oraz
technologii informatyczno-komunikacyjnych w edukacji; działania mające zapewnić należyte miejsce
aspektom dydaktycznym w rozwoju zastosowania technik informatyczno-komunikacyjnych oraz
w procesie opracowywania produktów i rozwoju usług edukacyjnych z wykorzystaniem środków
multimedialnych; oraz działania ukierunkowane na rozszerzenie dostępu do udoskonalonych metod
i pomocy edukacyjnych oraz wyników i najlepszych praktyk w tej dziedzinie.
Obserwacja Akcja przyczyniająca się do podniesienia poziomu i zwiększenia przejrzystości systemów edukacji oraz
i innowacje wspierająca wprowadzanie innowacji edukacyjnych w Europie poprzez wymianę informacji
w systemach i doświadczeń, identyfikowanie sprawdzonych rozwiązań, analizę porównawczą systemów i polityk
i politykach w tej dziedzinie, a także dyskusje i analizy dotyczące tych aspektów polityki edukacyjnej, które są
edukacyjnych przedmiotem wspólnych zainteresowań. Akcja ta obejmuje wsparcie dla sieci Eurydice i Naric oraz
wizyty studyjne w ramach programu Arion.
Wspólne Łączą program Socrates z innymi programami Wspólnotowymi, m.in. Leonardo da Vinci i Młodzież.
działania
Działania Akcja wspierająca różne inicjatywy, które przyczyniają się do realizacji całościowych celów programu
uzupełniające poprzez działania promocyjne i informacyjne, rozpowszechnianie wyników i szkolenia oraz inne
działania realizowane przez stowarzyszenia i instytucje pozarządowe.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Socrates Grundtvig - Kształcenie dorosłych i inne ścieżki edukacyjne,
Informator Fundacji Systemu Edukacji - Agencja Narodowa Programu Socrates, Warszawa, s. 13-14, http://
www.socrates.org.pl/grundtvig//Grundtvig.pdf (03 marca 2003).
członkami EEA (European Economic Area - Europejskiego Ob-
szaru Gospodarczego): Islandia, Lichtenstein, Norwegia,
• kraje kandydujące do Unii Europejskiej: z Europy Środkowej
i Wschodniej: Bułgaria, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska,
Rumunia, Słowacja, Słowenia, Węgry; Cypr, Malta18.
Natomiast osobami i instytucjami, z wyżej wymienionych kra-
jów, uprawnionymi do uczestnictwa w programie Socrates są19:
• uczniowie, studenci i osoby uczestniczące w różnych formach
kształcenia,
• kadra bezpośrednio zaangażowana w edukację,
• wszystkie rodzaje placówek edukacyjnych wymienione przez
każdy uczestniczący kraj,
• osoby i instytucje odpowiedzialne za systemy i polityki eduka-
cyjne na szczeblu lokalnym, regionalnym i krajowym.
W poszczególnych Akcjach programu mogą także uczestniczyć
inne publiczne lub prywatne instytucje i organizacje, a w szczególno-
ści:
• instytucje i organizacje lokalne i regionalne,
• stowarzyszenia zajmujące się edukacją, włącznie ze stowa-
rzyszeniami studentów, stowarzyszeniami uczniów, stowarzyszenia-
mi nauczycieli oraz stowarzyszeniami rodziców,
• partnerzy społeczni,
• ośrodki badawcze prowadzące profesjonalne analizy w dzie-
dzinie edukacji,
• firmy i konsorcja, organizacje handlowe oraz izby handlu
i przemysłu.
W ramach programu Socrates wyróżnia się osiem akcji. Pre-
zentuje je tabela 2 (p. s. 308-309).
18 Turcja prawdopodobnie przystąpi do programu w 2004r., jednakże do-
kładna data pełnego uczestnictwa tego kraju w programie Socrates będzie uzależ-
niona od zakończenia negocjacji z Unią Europejską (http://europa.eu.int/comm/
education/socrates/turkeyen.html (4 kwietnia 2003)).
19 Socrates Grundtvig - Kształcenie dorosłych i inne ścieżki edukacyjne,
Informator Fundacji Systemu Edukacji - Agencja Narodowa Programu Socrates,
Warszawa 2001, s. 16.
Kto? / Co? Warunki
Kandydatury Powinny być zgłoszone zgodnie z ww. procedurą przed upływem ostatecznego
terminu podanego w corocznych lub specjalnych wezwaniach do składania
propozycji.
Ponadto winny uwzględniać w zgłoszeniu urzędowy formularz zgłoszenia
kandydatury odpowiedni dla danego działania, który należy wypełnić w jednym z 11
oficjalnych języków Unii Europejskiej .
Projekty/działania, na które Winny spełniać warunki formalne podane dla każdego działania.
wnioskuje się o wsparcie finansowe
Instytucje występujące Powinny:
w charakterze koordynatorów • znajdować się w jednym z krajów wymienionych w punkcie 2,
lub partnerów projektów • należeć do jednej z kategorii instytucji podanych w punkcie 2.
Osoby ubiegające się o pomoc Powinny być:
• obywatelami jednego z krajów wymienionych w punkcie 2.,
• lub obywatelami innego kraju pod warunkiem, że zamieszkują na stałe, są
zarejestrowane jako bezpaństwowcy lub mają status uchodźcy w kraju
uczestniczącym, z którego chcą się udać na pobyt za granicę w ramach programu;
W przypadku, gdy kandydatura W projekcie musi uczestniczyć organizacja z co najmniej jednego państwa
obejmuje instytucje i / lub osoby członkowskiego;
z jednego z państw nie będących • odnośnie do mobilności osób, to znaczy w przypadku ich wyjazdu do innego kraju
członkami UE wymienionych uczestniczącego w celu nauczania, odbycia studiów lub wizyt, kraj pochodzenia
w punkcie 2. lub kraj docelowy musi być członkiem Unii Europejskiej. Warunek ten nie musi
być koniecznie spełniony, kiedy przedsięwzięcie związane z mobilnością stanowi
element szkolenia lub innych projektów wielostronnych (Comenius, za wyjątkiem
językowych staży asystenckich, Grundtvig, Arion, wizyty przygotowujące
realizację projektów wielostronnych z tytułu działań programu, zebrania mające
na celu planowanie (organizację) ocenę w ramach projektów wielostronnych).
* W ramach działań zdecentralizowanych za wyjątkiem Arion, Agencje krajowe krajów EFTA/EOG oraz krajów kandydują-
cych do członkostwa mogą zezwalać kandydatom zgłaszającym swoją kandydaturę na użycie języka danego kraju.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Jak zdobyć fundusze z Unii Europejskiej, Urząd Komitetu Integracji
Europejskiej, 2002 (prezentacja multimedialna na płycie CD).
Za całość realizacji programu Socrates odpowiada Komisja
Europejska,20 którą wspomaga Komitet Programu Socrates, składa-
jący się z przedstawicieli Państw Członkowskich. Obsługę programu
zapewnia Komisja, działając w ścisłej współpracy z władzami po-
szczególnych krajów i Agencjami Narodowymi21 oraz Biurem Po-
mocy Technicznej TAO22 (Socrates and Youth Technical Assistan-
ce Office).
Przebieg procesu kwalifikacji:
Na pierwszym etapie procesu rozpatrywania i selekcji projek-
tów Komisja lub Agencja krajowa sprawdza, czy zgłoszone kandy-
datury spełniają kryteria kwalifikacji. Niespełnienie tych kryteriów
powoduje wykluczenie kandydatury (propozycji lub propozycji wstęp-
nej) z procesu selekcji.
Różne działania objęte programem mogą podlegać specyficz-
nym kryteriom kwalifikacji.23 Poniżej zaprezentowane zostały naj-
ważniejsze kryteria kwalifikacji, obowiązujące cały program.
W celu uzyskania szczegółowych informacji na temat poszcze-
gólnych komponentów programu Socrates należy skontaktować się
z wybraną instytucją z tabeli 4.
Program Socrates jest ogromnym przedsięwzięciem Unii Euro-
pejskiej, którego celem jest pogłębienie procesu integracyjnego. Szcze-
20 http://europa.eu.int/comm/education/socrates.htrnl
21 Władze uczestniczących krajów powołały Agencje Narodowe, które mają
ułatwić skoordynowane zarządzanie Akcjami programu na szczeblu krajowym.
Agencjom Narodowym powierzono konkretne zadania związane z selekcją pro-
jektów i rozdziałem grantów w ramach niektórych Akcji oraz monitorowaniem
i finansową obsługą projektów. Ponadto, Agencje wykonują szereg innych istot-
nych zadań, jak: rozpowszechnianie informacji, pomoc w znajdywaniu odpowied-
nich partnerów do projektu, udzielanie wskazówek dotyczących składania wnio-
sków i innych spraw, a także przedstawianie uwag dotyczących funkcjonowania
programu.
22 http://www.socleoyouth.be
23 Informacje na temat kryteriów szczegółowych znaleźć można na stronach
internetowych Komisji Europejskiej, dotyczących poszczególnych komponentów
programu Socrates.
Instytucja / Adres Telefon E-mail Strona internetowa
Imię i Nazwisko
Fundacja Rozwoju ul. Mokotowska 43 /22/62-34-47, socrates@socrates.org.pl www.socrates.org.pl
Systemu Edukacji, 00-551 Warszawa 629-25-74
Program Socrates fax:
/22/ 622-37-10
- Comenius 1 /22/ 622-37-12
- Comenius 2 /22/ 629-78-79 tadeusz.wojciechowski@socrates.org.pl
- Erasmus /22/ 629-77-79 Erasmus@socrates.org.pl,
beata.skibinska@socrates.org.pl
- Grundtvig /22/ 622-34-47, grazyna.kliniowicz@socrates.ogr.pl
Minerva 629-25-74
Lingua /22/ 622-34-47, pawel.poszytek@socrates.org.pl
629-25-74
Arion /22/ 622-34-47, beata.osmulska@soc rates.org.pl
629-25-74
Eurydice Al. Szucha 25 48-22-628-04-61 annasm@men.waw.pl
Unit PL - 00-918 Warszawa w. 189
Foundation for the Fax:
Development of the 48-22-622-37-10
Education System
Socrates
Agency
The European B-7 7/9 (00322) 299 21 52 Ingrid.Rigler@cec.eu.int http://europa.eu.int/comm/ed
Commission Rue de la Loi 200 ucation/soc rates.html
Directorate-General 1049 Brussels
Education and Culture
(Komisja Europejska)
golnie ważne jest, aby możliwości tkwiące w tym programie wyko-
rzystały kraje kandydujące do UE, w tym Polska. Poszczególne
komponenty programu Socrates umożliwiają uczniom na każdym
etapie kształcenia zdobycie uniwersalnej wiedzy i umiejętności, które
mogą wyrównać szanse polskiej młodzieży w konkurowaniu z innymi
obywatelami UE o nowe miejsca pracy w zjednoczonej Europie.
Bibliografia
Broszura Polityka edukacyjna i programy edukacyjne Unii Euro-
pejskiej, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, 2003.
Gateway to education, SOCRATES European Community action pro-
gramme in the field of education (2000-2006), European Commission Edu-
cation and Culture, dostępny na stronie http://www.europ.eu.int/comm/
education/socrates.html
http://europa.eu.int/comm/education/socrates.html (5 marca 2003).
http://europa.eu.int/comm/education/socrates/turkey_en.html (4 mar-
ca 2003).
http://miglanc.socrates.org.pl/tempus/tempus3.html (03 marca 2003).
http://www.cofund.org.pl/cgi-bin/leonardo/idea.pl?id=glowna (5 marca
2003).
http://www.europa.delpol.pl/download/przewodnik/Edukacja%20
i%20nauka.doc (3 marca 2003).
http://www.socleoyouth.be (5 marca 2003).
http://www.socleoyouth.be (5 marca 2003).
Informator “TEMPUS Guide for Applicants. Academic years 2000/
OJ and 2001/02” dostępny pod adresem http://www.etf.eu.int.
Jak zdobyć fundusze z Unii Europejskiej, Urząd Komitetu Integracji
Europejskiej, 2002 (prezentacja multimedialna na płycie CD).
A. Kamieński, Systemy edukacji w UE, „Unia Europejska”, nr 9 (32),
wrzesień 2002.
K. Łybacka, Edukacja Unijna, „Unia Europejska”, nr 1 (24), styczeń
2002.
Przewodnik "Socrates Programme — Guidelines for Applicants ” -
dokument Komisji Europejskiej. DGXXII - Education & Culture - Bruksela,
czerwiec 2000, http://www.europ.eu.int/comm/education/socrates.html
Socrates Grundtvig - Kształcenie dorosłych i inne ścieżki eduka-
cyjne, Informator Fundacji Systemu Edukacji - Agencja Narodowa Progra-
mu Socrates, Warszawa 2001.
www.youth.org.pl (5 marca 2003).
Procesy integracyjne w świetle rozwoju gospodarczego
regionu Azji Pacyfiku1
Osiągnięcia krajów Azji Pacyfiku w rozwoju gospodarczym
i społecznym uzyskane w ciągu trzech dekad ubiegłego stulecia
zadziwiły świat, a środowiska naukowe zachęcały do wyjaśnienia
przesłanek tego zjawiska, jego przebiegu i uwarunkowań, a także
skutków zarówno ekonomicznych i politycznych, jak też i społecz-
nych. Dzisiaj można także stwierdzić, że dynamizm gospodarczy
krajów Azji Pacyfiku niesie ze sobą istotne zmiany struktury gospo-
darki światowej.
Na tym tle rodzi się pytanie, jaką rolę w stymulowaniu wzrostu
gospodarek Azji Pacyfiku odgrywają czynniki zewnętrzne, zwłasz-
cza ekonomiczne, które - poprzez wymianę handlową, współpracę
produkcyjną (zwłaszcza w formie inwestycji bezpośrednich) i współ-
pracę naukowo-techniczną - wpływają na kierunki i poziom ich
rozwoju gospodarczego. Na tym tle rodzi się także pytanie, jaki
wpływ na ich rozwój gospodarczy wywiera współpraca regionalna
i będące jej pochodną procesy integracyjne.
Celem referatu jest wskazanie na te zależności. Tezą referatu
jest twierdzenie, że w krajach Azji Pacyfiku następuje systematycz-
ne pogłębianie wzajemnych stosunków gospodarczych w ramach
realizowanej przez poszczególne kraje zagranicznej polityki ekono-
micznej. Polityka ta ma wiele cech wspólnych, a jednąz nich (chyba
najważniejszą) jest przyjęcie zbliżonych założeń, jeśli chodzi i kon-
1 Referat na III Międzynarodową Konferencję Naukową „Państwo, gospo-
darka, społeczeństwo w integrującej się Europie” organizowaną przez Krakowską
Szkołę Wyższą im. A. Frycza Modrzewskiego w Krakowie w dniach 1-3 czerwca
2003 r.
cepcję otwierania gospodarki. Jej rezultatem jest niewątpliwie zacho-
dzenie procesów integracyjnych w sferze realnej.
Jeżeli chodzi natomiast o międzynarodową politykę ekonomicz-
ną mającą odniesienie do procesów integracji gospodarczej w sferze
regulacji, to - jak dotychczas - jej znaczenie w strategii rozwoju
społeczno-gospodarczego krajów Azji Pacyfiku jest zdecydowanie
mniejsze, co w konsekwencji znajduje wyraz w słabości przedsię-
wzięć integracyjnych w regionie Azji Pacyfiku. Można jednak zakła-
dać, że w niedalekiej perspektywie nastąpi przyspieszenie procesów
integracyjnych w sferze regulacji, czego rezultatem może być rozwój
dotychczasowych ugrupowań integracyjnych, a także innych przeja-
wów współpracy instytucjonalnej o charakterze integracyjnym.
W dalszej perspektywie nie można też wykluczać powstania nowego
ugrupowania integracyjnego z inicjatywy Chin. Poprzedźmy scha-
rakteryzowanie przedsięwzięć integracyjnych w regionie Azji Pacy-
fiku scharakteryzowaniem miejsca tego regionu w gospodarce świa-
towej oraz krótko omówmy specyfikę ich strategii rozwoju gospodar-
czego, formułując hipotezę, że właśnie ta strategia stanowi klucz do
pogłębiania w dalszej perspektywie procesów integracji gospodar-
czej w tym regionie.
1. Azja Pacyfiku jako subsystem gospodarki światowej
W zależności od kryteriów geograficznych, politycznych i eko-
nomicznych region Azji Pacyfiku jest określany w różny sposób
w aspekcie terytorialnym i podmiotowym. Najszersza definicja2 wy-
nika z zastosowania kryterium członkostwa w Radzie Współpracy
Gospodarczej Azji i Pacyfiku (APEC - The Asia-Pacific Economic
Co-operation Forum). APEC została utworzona w 1989 roku
z inicjatywy rządu Australii3. Obecnie APEC liczy 22 członków.
W ostatnio odbytej Konferencji Ministerialnej tej organizacji (Shan-
2 E. Haliżak, Stosunki międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku, Scholar,
Warszawa 1999, s. 51.
3 P. Dicken, Global Shift, PCP, London 1999 s. 111.
ghaj; 17-18 października 2001) uczestniczyły delegacje Australii,
Brunei Darussalan, Kanady, Chile, Chińskiej Republiki Ludowej,
Hongkongu, Indonezji, Japonii, Republiki Korei, Malezji, Meksyku,
Nowej Zelandii, Papua-Nowej Gwinei, Peru, Republiki Filipin, Taj-
landii, Stanów Zjednoczonych i Wietnamu. Ministrowie jednoznacz-
nie opowiedzieli się za dalszą liberalizacją handlu, przepływu kapitału
i technologii w obszarze Azji i Pacyfiku stojąc na gruncie reguł WTO
i postanowień Rundy Urugwajskiej. Równocześnie opowiedzieli się
za nową rundą WTO poświęconą liberalizacji handlu oraz obrotów
kapitałowych i technologii jako odpowiedzi na nowe wyzwania zro-
dzone przez procesy globalizacji gospodarki światowej4.
Udział APEC w światowym produkcie brutto wynosił w drugiej
połowie lat dziewięćdziesiątych około 55% - głównie za sprawą
USA, Japonii i ChRL. Szacuje się, że w 2010 roku na kraje APEC
będzie przypadało około 65% zużycia ropy naftowej, co pośrednio
wskazuje na ich coraz większe znaczenie w gospodarce światowej.5
W niniejszym referacie przez pojęcie regionu Azji Pacyfiku
będziemy rozumieć gospodarki Azji Wschodniej oraz Australię
i Nową Zelandię. Przyjmujemy w ślad za Prestonem, że region Azji
Pacyfiku składa się z trzech subregionów6, a mianowicie Azji Pół-
nocno-Wschodniej (ChRL, Japonia, Korea Południowa, Tajwan, Korea
Północna, oraz Mongolia i Rosja - zwłaszcza ze względu na Sachalin
i Wyspy Kurylskie); Azji Południowo-Wschodniej (Birma, Wietnam,
Laos, Kambodża, Tajlandia, Brunei, Malezja, Indonezja, Singapur,
Filipiny); Oceanii (Australia, Nowa Zelandia, Papua-Nowa Gwinea).
Kluczową rolę w tym regionie odgrywają kraje Azji Wschod-
niej, zwłaszcza Japonia i Chiny oraz Korea Południowa i Tajwan,
a spośród krajów Azji Południowo-Wschodniej Singapur, Tajlandia,
Malezja, Indonezja i Wietnam. Spośród krajów Oceanii - Australia.
4 APEC, The thirteenth APEC Misnisterial Meeting, Shanghai,
People’s Republic of China, 17-18 October 2001, s. 4.
5 E. Haliżak, op. cit., s. 55.
6 P. W. Preston, Pacific Asia in the Global System, Blackwell Publishers,
Padstone 1998.
Kiedy nastąpiło wyodrębnienie regionu Azji Pacyfiku jako sub-
systému gospodarki światowej? Jakie były przejawy tego wyodręb-
nienia i jakie czynniki legły u jego podstaw? Jakie skutki wiążą się z
tym procesem dla tego regionu i jakie dla gospodarki światowej? Jaki
wpływ wywarł na jego rozwój azjatycki kryzys finansowy? Czy wej-
ście ChRL, Tajwanu7, a w przyszłości Wietnamu do WTO zaważy
na rozwoju regionu Azji Pacyfiku i dalszym wzroście jego znaczenia
w gospodarce światowej przyczyniając się do jej dalszej globalizacji?
U podstaw wyodrębnienia regionu Azji Pacyfiku jako subsysté-
mu gospodarki światowej tkwią wzajemnie przenikające się czynni-
ki o charakterze ekonomicznym, społecznym, politycznym, instytucjo-
nalnym, a także kulturowym. Do zasadniczych czynników pozwala-
jących na wyodrębnienie gospodarek Azji Pacyfiku jako subsystému
gospodarki światowej można zaliczyć: współzależność i komplemen-
tamość ekonomiczną; podobieństwo systemów politycznych (auto-
rytaryzm; duża rola państwa); podobny model zmian społeczo-instytu-
cjonalnych, cechujący większość gospodarek tego regionu. Wychodząc
z tych podobieństw i pogłębienia procesów integracyjnych w tym ob-
szarze, można sformułować tezę, że w regionie Azji Pacyfiku istnieją
korzystne przesłanki dla pogłębienia procesów integracyjnych.
Odrębne zagadnienie w tym kontekście stanowią Australia
i Nowa Zelandia, które kulturowo i politycznie ciążą w stronę Europy
Zachodniej i Stanów Zjednoczonych, natomiast ekonomicznie w coraz
większym stopniu do regionu Azji Pacyfiku8.
Podstawowym czynnikiem determinującym wyodrębnienie go-
spodarek Azji Pacyfiku w subsystem gospodarki światowej jest
dynamizm gospodarczy gospodarek Azji Wschodniej. Szczególna
rola przypada pod tym względem Japonii, która w latach siedemdzie-
7 ChRL została przyjęta do WTO w dniu 10 listopada 2001 roku, Tajwan
zaś w dniu następnym, tj. 11 listopada 2001.
8 Taką tezę potwierdza utworzenie w 1986 roku SPARTECA - Regionalne-
go Porozumienia o Handlu i Współpracy między krajami Południowego Pacyfiku
z udziałem Fidżi, Kiribati, Nauru, Nuie, Samoa Zachodniego, Tonga, Tuvalu, Wysp
Cooka i Wysp Salomona oraz Australii i Nowej Zelandii. Por. Oziewicz , 2001 (2).
siątych odzyskała wiodącą pozycję w regionie. Istotną rolę w jej
rozwoju odegrała zagraniczna polityka ekonomiczna, która w okresie
powojennym przeszła ewolucję polegającą na stopniowym odcho-
dzeniu od protekcjonizmu charakterystycznego dla lat pięćdziesią-
tych i sześćdziesiątych poprzez jego łagodzenie w latach siedemdzie-
siątych do polityki liberalnej od połowy lat osiemdziesiątych, kiedy
uzyskała silną pozycję konkurencyjną na rynkach międzynarodo-
wych.9
W rezultacie dynamicznego rozwoju gospodarek Azji Pacyfiku
następował systematyczny wzrost ich udziału w światowym produk-
cie brutto, dochodząc do prawie 25% w drugiej połowie lat dziewięć-
dziesiątych. Dla porównania, tempo światowego PKB kształtowało
się w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych na poziomie
3,4% i 2,5%, a krajów Azji Pacyfiku 8,0% i 7,5%.'° W 2000 roku
kraje Azji Pacyfiku wytworzyły PKB o wartości 7,3 bin USD, co
dało im około 24% udział w światowym produkcie brutto.
Gospodarki krajów Azji Pacyfiku odgrywają również istotną
rolę w międzynarodowych przepływach kapitału w formie zagra-
nicznych inwestycji bezpośrednich. Do 2000 roku zainwestowano
w tych krajach prawie 1,4 bin USD, co stanowiło około 21,3%
zrealizowanych światowych inwestycji zagranicznych.
Dynamiczny rozwój gospodarczy regionu został przerwany
w rezultacie azjatyckiego kryzysu finansowego, który wybuchł
w 1996 roku. Załamanie gospodarcze, jakie towarzyszyło kryzysowi
azjatyckiemu, niewątpliwie zahamowało w tym okresie proces zwięk-
szania roli regionu Azji Pacyfiku w gospodarce światowej. Od strony
ilościowej oznaczało to spadek udziału tych krajów w światowym
produkcie brutto, który w 1998 roku obniżył się do około 21,7%. Sam
kryzys - niezależnie od tego, że stanowi także lekcję dla innych
krajów, w tym również dla Polski i innych gospodarek w procesie
9 P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomicz-
ne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 486.
10 World Bank, World Development Indicators, 2001 (c).
transformacji11 - zrodził szereg pytań o perspektywy gospodarcze
tego regionu w gospodarce światowej widziane w średniej i dłuższej
perspektywie, w tym zarówno w kontekście zagrożeń dla produkcji
i handlu światowego, jak i procesów liberalizacji i globalizacji gospo-
darki światowej. Rodzi się w tym kontekście pytanie, czy aktualne
uwarunkowania wewnętrzne i zewnętrzne pozwolą na kontynuację
dotychczasowych trendów rozwojowych. Pozytywna odpowiedź
oznacza zielone światło dla pogłębiania procesów integracyjnych
w obszarze regionu. Odpowiedź negatywna mogłaby oznaczać roz-
wój tych procesów w dotychczasowym - anemicznym tempie.
2. Tło teoretyczne i zewnętrzne implikacje rozwoju gospodarczego
Azji Wschodniej
Gospodarki Azji Wschodniej - a więc te, które decydują
o awansie ekonomicznym regionu Azji Pacyfiku, przez prawie ćwierć
wieku charakteryzowały się permanentnie wysokim tempem wzro-
stu gospodarczego, często w granicach 8-10%, czemu towarzyszyły
korzystne zmiany jakościowe przejawiające się rn.in. w rozwoju
produkcji technologicznie intensywnej oraz sektora usług, a także
w tworzeniu potencjału eksportowego. Najogólniej można stwier-
dzić, że filozofia ich rozwoju gospodarczego była (i nadal jest) ukie-
runkowana na stałe zwiększaniem efektywności gospodarowania,
znajdującej swój wyraz w szybkim wzroście produktu krajowego
brutto, postępie technicznym, równowadze wewnętrznej, równowa-
dze zewnętrznej, wzroście konkurencyjności oraz wzroście dobroby-
tu, a w konsekwencji na odgrywaniu coraz ważniejszej roli w gospo-
darce światowej.
W rezultacie dynamizmu gospodarczego krajów Azji Wschod-
niej zaczęły następować zmiany strukturalne w gospodarce świato-
wej polegające na stopniowym przesuwaniu się biegunów rozwoju
11 K. Starzyk, Przyszli członkowie WTO. Przypadek ChRL, [w:] J. Rymow-
czyk i T. Szeląg, Internationalizacja i globalizacja gospodarki polskiej (red.),
Akademia Ekonomiczna im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2001.
gospodarczego w obszar Azji Pacyfiku, oraz na wspomnianym wcześ-
niej wyodrębnieniu się tzw. krajów nowo uprzemysłowionych jako
subsystému gospodarki światowej, w czym kluczową rolę odegrały
właśnie kraje Azji Wschodniej. Udział tych ostatnich w światowej
produkcji wynosi obecnie około 30%, podczas gdy jeszcze na począt-
ku lat osiemdziesiątych wynosił około 20%. Według wąskiego ujmo-
wania regionu Azji Pacyfiku (Birma, Chiny, Filipiny, Indonezja, Japo-
nia, Kambodża, Korea Południowa, Korea Północna, Laos, Malezja,
Singapur, Tajwan, Tajlandia, Wietnam) określa się, że na kraje te
przypada ponad 2 mld mieszkańców, czyli około 1/3 światowej liczby
ludności.12 Szacuje się, że w 2020 roku udział tych krajów w świa-
towej produkcji przemysłowej będzie wynosił około 40%, a region
ten wzmocni swoją pozycję jako jednego z centrum światowej nauki
i biznesu.
Osiągnięcia tych krajów były możliwe też dzięki ich dostosowa-
niu się do wymogów prawidłowego otwierania gospodarki. Podkreśl-
my w tym kontekście umiejętne dostosowanie się tych gospodarek
do rygorów właściwych otwieraniu gospodarki, który to proces można
zdefiniować jako wiązanie kierunków rozwoju danej gospodarki
z kierunkami rozwoju gospodarki światowej w celu podwyższenia
efektywności gospodarowania znajdującej swój wyraz we wzroście
produktu krajowego brutto, postępie technicznym, równowadze we-
wnętrznej i zewnętrznej, wzroście konkurencyjności, a w konse-
kwencji wzroście dobrobytu.
Jako wyjściowe założenie koncepcji otwierania gospodarki
i próby jej odniesienia do gospodarek nowo uprzemysłowionych Azji
Wschodniej przyjmujemy rosnący wpływ otoczenia zagranicznego
na jej procesy inwestycyjne. Oznacza to, że za podstawowy wy-
znacznik otwierania gospodarki można przyjąć nadrzędne uwzględ-
nienie w procesie inwestycyjnym podaży i popytu zagranicznego, co
w praktyce znajduje odzwierciedlenie w rozmiarach i strukturze
12 E. Potocka, Negocjacje z Azjatami [w:] Azja-Pacyfik 2000, Towarzystwo
Azji i Pacyfiku oraz Adam Marszałek, Warszawa-Toruń 2000, s. 289.
obrotów handlu zagranicznego oraz saldzie bilansu handlowego. Klu-
czową rolę w tym kontekście odgrywają zagraniczne inwestycje
bezpośrednie. Przy zbyt niskim poziomie oszczędności krajowych
oraz deficycie bilansu obrotów bieżących, kapitał zagraniczny
w zasadniczej mierze determinuje procesy restrukturyzacyjne tych
gospodarek. Posłużmy się konkretnymi przykładami - poczynając od
Japonii w latach 70., a kończąc na ChRL i Wietnamie w latach 90.
i obecnie.
Korea Południowa wykorzystała w latach sześćdziesiątych
i siedemdziesiątych zagraniczne inwestycje bezpośrednie jako jeden
z podstawowych kanałów transferu technologii, co pozwoliło
w późniejszym okresie konkurować koreańskim przedsiębiorstwom
w skali globalnej. Z kolei w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych
zagraniczne inwestycje bezpośrednie stały się podstawowym czyn-
nikiem przyśpieszającym restrukturyzację koreańskiej gospodarki.
Kolejną charakterystyczną gospodarką, która wykorzystała zagra-
niczne inwestycje bezpośrednie dla stymulowania wzrostu gospodar-
czego, była gospodarka tajwańska. Miało to miejsce przede wszyst-
kim w sektorach zaawansowanych technologii, w których przypadku
występował deficyt wiedzy i umiejętności. Obecnie zagraniczne
inwestycje bezpośrednie, obok eksportu, stanowią najważniejsze źró-
dło finansowania rozwoju gospodarczego Tajwanu. Biorąc pod uwa-
gę obecną kondycję gospodarek Azji Pacyfiku wydaje się, iż naj-
większymi beneficjentami zagranicznych inwestycji bezpośrednich
mogą być kraje wchodzące na ścieżkę przyśpieszonego rozwoju
gospodarczego, takie jak ChRL czy Wietnam. W przypadku obydwu
tych krajów mamy bowiem do czynienia z zasadniczą restrukturyza-
cją gospodarczą oraz istotnymi zmianami społecznymi. Kraje te
w efekcie są znacznie bardziej chłonne na zagraniczne inwestycje
bezpośrednie oraz charakteryzują się korzystniejszymi dla inwesto-
rów zagranicznych parametrami ekonomicznymi (niższe koszty siły
roboczej, niższy poziom konkurencji, duży potencjał rynku) w porów-
naniu do bardziej rozwiniętych krajów Azji Pacyfiku. W miarę roz-
woju gospodarczego tych krajów coraz istotniejszą rolę odgrywa
specjalizacja wewnątrzgałęziowa i będąca jej pochodną komplemen-
tamość. Rodzi to tym samym kolejne przesłanki dla pogłębiania
procesów integracyjnych w regionie. Równocześnie jednak nie mo-
żemy pomijać skutków azjatyckiego kryzysu finansowego dla dalsze-
go rozwoju gospodarczego tych krajów, jak również dla pogłębiania
między nimi powiązań integracyjnych.
3. Implikacje azjatyckiego kryzysu finansowego
Niekwestionowane osiągnięcia gospodarcze krajów Azji
Wschodniej stały się, co może brzmieć jak paradoks, zalążkiem
późniejszego kryzysu, spowodowanego szeregiem przyczyn o cha-
rakterze wewnętrznym i zewnętrznym. Te ostatnie odnoszą się zwłasz-
cza do roli kapitału zagranicznego. Trafne jest w tym kontekście
podkreślenie,13 że liberalizacja obrotów kapitałowych niesie za sobą
szereg zagrożeń, gdyż kraj dokonujący takiej liberalizacji staje się
bardziej podatny na wstrząsy zewnętrzne, które mogą oddziaływać
destabilizująco na jego gospodarkę, przyczyniając się w rezultacie do
powstania w niej zjawisk kryzysowych, wywołanych bezpośrednio
najczęściej nagłym odpływem kapitału - a taka sytuacja miała
właśnie miejsce w krajach Azji Wschodniej, rzutując w konsekwen-
cji na gospodarkę światową.
Postrzeganie kryzysów, zwłaszcza finansowych, jako zagroże-
nia dla globalizacji gospodarki światowej jest istotne także z tego
względu, iż kryzys, jeżeli występuje w jednym kraju czy regionie, ma
na ogół tendencję do rozprzestrzeniania się na inne kraje czy regiony,
a w konsekwencji na cały układ gospodarki światowej. Kryzysy
stanowią także niewątpliwie czynnik hamujący procesy integracyjne.
Jest to zauważalne także w przypadku regionu Azji Pacyfiku, o czym
będzie dalej mowa w odniesieniu do ASEAN.
Jeżeli uznamy, że kryzysy są zjawiskiem mogącym wystąpić
w dającej się przewidzieć przyszłości również w innych krajach,
w tym także w Polsce, to groźba ich pojawienia się rodzi potrzebę
13 L. Oręziak, Liberalizacja przepływów kapitałowych a kryzys na rynkach
wschodnich, „Zeszyty Naukowe” nr 6, Kolegium Gospodarki Światowej SGH,
Warszawa 1999, s. 20-21.
analizy dotychczasowych kryzysów z punktu widzenia lekcji na przy-
szłość, oraz w aspekcie ich wpływu na transfer technologii i wymia-
nę handlową. Oznacza to potrzebę ich identyfikacji, zapoznania się
z ich przebiegiem, określenia przyczyn i skutków, aby na tej podsta-
wie wypracować metody i instrumenty służące uniknięciu tych kry-
zysów, czy też niwelowania ich skutków, a także przeciwdziałania ich
odradzaniu się w postaci kryzysów tzw. drugiej generacji, czego nie
można wykluczyć np. w przypadku azjatyckiego kryzysu z lat 1997—
1998.
Kryzys, jaki wybuchł w 1997 roku, zahamował napływ kapitału
zagranicznego do wszystkich krajów Azji Wschodniej. Wspomniany
odpływ netto kapitału z pięciu krajów (Indonezji, Korei Płd., Malezji,
Filipin i Tajlandii) wyniósł w samym tylko roku 1997 prawie 12 mld
USD, stając się tym samym jednym z ważniejszych źródeł kryzysu.
Zjednej więc strony kapitał zagraniczny był niewątpliwie istotnym
czynnikiem sprawczym sukcesów gospodarczych tych krajów,
z drugiej jednak - z powodu m.in. słabości regulacji prawnych oraz
słabości istniejących instytucji rynkowych, a także realizowanej po-
lityki gospodarczej (charakteryzującej się często autorytaryzmem)-
tenże kapitał, zwłaszcza o charakterze krótkoterminowym, stał się
przyczyną destabilizacji ich gospodarek. Lekcja stąd wypływająca
staje się źródłem wprowadzenia do negocjacji prowadzonych
w ramach ASEAN problematyki przepływu kapitału zagranicznego.
Obok tego problemu wspólnego dla wszystkich krajów Azji
Wschodniej, do innych istotnych problemów, które tworzą tło kryzysu
i w konsekwencji (w warunkach gospodarki otwartej) stanowiły jego
przyczyny, zalicza się również słabość systemów finansowych tych
gospodarek, nadmierne zadłużenie zagraniczne, brak przejrzystości
w relacji: przedsiębiorstwa prywatne-banki-władze publiczne oraz
niedostateczną informację i kontrolę. Te wspólne problemy legły
u podstaw utraty zaufania do stabilnych, przez prawie dwie dekady,
rynków Azji Wschodniej oraz wznieciły panikę finansową, co wraz
ze specyficznymi problemami rozwojowymi poszczególnych krajów
legło u podstaw wybuchu kryzysu w połowie 1997 roku.
Wszystkie kraje Azji Wschodniej dotknięte kryzysem, zwłasz-
cza najbardziej poszkodowane, zdecydowały się na reformy gospo-
darcze. Są one wprowadzane w gruncie rzeczy z inicjatywy rządów
poszczególnych krajów, choć pewne znaczenie mają pod tym wzglę-
dem również organizacje międzynarodowe. Ocena skuteczności
pomocy tych ostatnich nie jest jednoznaczna. Najczęściej podkreśla
się ich pozytywną rolę w zahamowaniu spirali kryzysu i osłabieniu
skali jego oddziaływania na inne kraje, co można także odczytywać
jako niwelowanie negatywnego wpływu kryzysu na gospodarkę
światową.
Reformy przeprowadzone w poszczególnych krajach objętych
kryzysem mają szereg cech wspólnych, do których można zaliczyć
m.in. prowadzenie restrykcyjnej polityki monetarnej w celu zmniej-
szenia presji na bilans płatniczy, prowadzenie polityki giętkiego kursu
walutowego, sanację systemu finansowego, zwłaszcza poprzez do-
kapitalizowanie banków, fuzje i przejęcia, w tym przez kapitał zagra-
niczny (jak ma to miejsce np. w Korei Południowej, co wyjaśnia
szybki napływ tego kapitału po 1998 roku, szersze otwarcie gospo-
darki na napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich (poprzez
znoszenie dotychczasowych ograniczeń), odchodzenie od struktur
monopolistycznych w gospodarce, a także prowadzenie prorozwojo-
wej polityki fiskalnej i budżetowej. W konsekwencji te nowe elemen-
ty w polityce gospodarczej państw regionu można uznać za pozytyw-
ną przesłankę pogłębiania procesów integracyjnych.
Mimo zauważalnych już sukcesów krajów Azji Wschodniej
w zwalczaniu kryzysu, uzyskanych dzięki wprowadzonym reformom,
czego wyrazem jest m.in. stopniowy powrót większości z nich na
szybką ścieżkę wzrostu gospodarczego (w 1999 roku prawie wszyst-
kie kraje dotknięte kryzysem odnotowały przyrost PKB; najwyższy
wzrost odnotowała Korea Płd. (około 10%), najniższy - Indonezja,
w pozostałych krajach wzrost PKB kształtował się w przedziale
3,0%-4,5%), nadal jednak jako otwarte pozostaje pytanie, czy kryzys
azjatycki można uznać za całkowicie zażegnany, czy też w jakimś
momencie nie nastąpi jego wznowienie, niosąc za sobą trudne dzisiaj
do przewidzenia skutki dla samych gospodarek Azji Wschodniej, jak
i dla gospodarki światowej. Niewątpliwie istotną rolę odgrywają tutaj
uwarunkowania zewnętrzne, a w szczególności te, które będą się
wiązały z przyszłymi tendencjami w gospodarce światowej kształto-
wanymi przez nowe kierunki działalności WTO.
4. Implikacje członkostwa ChRL w WTO dla współpracy regionalnej
Na tle negatywnego zjawiska, jakim był azjatycki kryzys finan-
sowy w rozwoju regionu Azji Pacyfiku, czynnikiem pozytywnym dla
tego regionu może być członkostwo w WTO Chińskiej Republiki
Ludowej, Tajwanu, a w przyszłości Wietnamu. Można zakładać, że
będzie ono miało znaczenie nie tylko dla rozwoju gospodarczego tych
gospodarek, ale także poprawy ich miejsca w regionie, stanowiąc
nowy impuls jego rozwoju. Będzie ono miało także znaczenie dla
gospodarki światowej, gdyż będzie niosło za sobą dalszą liberalizację
handlu międzynarodowego. W konsekwencji będzie stanowiło struk-
turalny impuls dla rozwoju regionu Azji Pacyfiku, a zwłaszcza dla
gospodarek Azji Wschodniej. Stanowi to niewątpliwie istotny czyn-
niki pogłębiania procesów integracyjnych w regionie.
Szczególnie ważną rolę odgrywa w tym kontekście wejście
ChRL do WTO. Po 15 latach starań, 10 listopada 2001, na Konfe-
rencji Ministerialnej WTO, która odbywała się w Doha w Katarze,
ChRL została przyjęta do grona członków Światowej Organizacji
Handlu. Oficjalnie ChRL stanie się członkiem WTO w momencie
ratyfikowania umowy o członkostwie przez chiński parlament.14 Fakt
przyjęcia Chin do WTO ma istotne znaczenie nie tylko dla samych
Chin w kontekście dalszej kontynuacji reform gospodarczych, ale
przede wszystkim dla całej gospodarki światowej. Przypomnijmy, że
w ramach negocjacji z WTO Chiny zobowiązały się m.in. do równe-
go traktowania przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego,
zniesienia dualnych cen stosowanych w przypadku dóbr produkowa-
14 Por. CNN, „China officially joins WTO”, November lllh, 2001.
nych na eksport, zniesienia kontroli cen stosowanych w celu ochrony
przedsiębiorstw lokalnych.15
Konferencja w Doha ma historyczne znaczenie również dla
unormowania stosunków chińsko-tajwańskich. Tajwan, podobnie jak
ChRL, zakończył negocjacje z WTO we wrześniu 2001 roku. Zgod-
nie z wymogami członkostwa w WTO, Tajwan zobowiązał się do
liberalizacji niektórych obszarów działalności gospodarczej, w tym
m.in. obniżki taryf w przypadku towarów rolniczych i przemysło-
wych oraz ułatwienia podejmowania działalności przez inwestorów
zagranicznych w sektorze telekomunikacji, bankowości i ubezpie-
czeń.16 W listopadzie 2001 roku Tajwan dodatkowo zniósł dotych-
czasowe ograniczenia dla przedsiębiorstw tajwańskich w zakresie
bezpośredniego handlu oraz inwestowania w ChRL. Do tej pory
działalność ta była realizowana poprzez kraje trzecie, jak Hong Kong
czy Singapur17. W tym kontekście otwartą kwestią są tzw. Wielkie
Chiny, które w wymiarze integracyjnym mogą przybrać formę strefy
wolnego handlu czy wspólnego rynku. Zaistnienie takiej sytuacji
oznaczałoby znakomite przyspieszenie procesów integracyjnych
w obszarze Azji Pacyfiku.
5. Przedsięwzięcia integracyjne w obszarze Azji Pacyfiku
Przedsięwzięcia integracyjne w obszarze Azji Pacyfiku docze-
kały się szeregu ciekawych opracowań o charakterze monograficz-
nym.18 Stąd w niniejszym referacie bliżej zajmujemy się jedynie
15 Por. WTO successfully concludes negatiations of China’s entry (Press/
243), September 17th, 2001.
16 Por. WTO successfully concludes negotiations on entry of the Separate
Customs Territory of Taiwan, Penghu, Kinmen and Matsu (Press/244), September
18th, 2001.
17 Por. CNN (b), 2001.
18 Por. E. Oziewicz (red.), Procesy integracyjne we współczesnej gospodar-
ce światowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001; E. Haliżak, op. cit.;
S. Flejterski, P. Wahl, Ekonomia globalna - synteza, Difm 2003.
ASEAN, wychodząc z założenia, że ta organizacja może odgrywać
coraz większą rolę w procesach integracyjnych regionu.
ASEAN - Stowarzyszenie Krajów Azji Południowo-Wschod-
niej (Association of Southeast Asian Nations)
5.1. Powstanie ASEAN
ASEAN zostało utworzone przez Indonezję, Filipiny, Singapur,
Tajlandię i Malezję na mocy porozumienia zawartego w 1967 roku
w Bangkoku. Kolejno do ASEAN przystąpiły: Brunei Darussalan
(1984r.), Wietnam (1995r.), Laos (1997r.), Birma (Myanmar -
1997r.), Kambodża (1999r.). Obecnie ASEAN zrzesza 10 krajów.
Ponadto w pracach ASEAN bierze udział Papua-Nowa Gwinea
w charakterze obserwatora oraz Chiny i Rosja ze statusem partne-
rów doradczych.
5.2. Cele ugrupowania
• Rozwój społeczno-gospodarczy regionu.
• Bezpieczeństwo ekonomiczne i polityczne w regionie.
• Stworzenie instytucjonalnych ram dla rozwiązywania proble-
mów wewnątrzregionalnych.
5.3. Rezultaty ekonomiczne współpracy w ramach ASEAN
• Utworzenie Funduszu ASEAN (1969r.) w celu finansowania
wspólnych projektów. Roczny wkład do Funduszu poszczególnych
krajów członkowskich wynosi 1 min dolarów;
• Handel, żegluga, turystyka, bankowość (współpraca między
Izbą Handlowo-Przemysłową ASEAN a sektorem prywatnym; dru-
ga połowa lat siedemdziesiątych;
• Współpraca w dziedzinie gospodarki żywnościowej (utworze-
nie w 1980 roku strategicznej rezerwy żywnościowej ASEAN);
• Współpraca w dziedzinie rybołówstwa (od 1983r.);
• Współpraca w sektorze naftowym (utworzenie w 1975 roku
Rady ds. Ropy Naftowej ASEAN - ASCOPE);
• Energetyka (podpisanie porozumienia w 1986 roku w Manili);
• Liberalizacja wymiany handlowej; czynniki wzrostu wymiany
wewnątrzregionalnej;
• Porozumienie w sprawie Preferencyjnych Umów Handlo-
wych (ASEAN - PTA).
Wśród elementów tego porozumienia znajdują się: preferencje
taryfowe i pozataryfowe; kontrakty długoterminowe i niskooprocen-
towane kredyty.
5.4. AFTA - udana próba przyspieszenia procesów integracyjnych
AFTA - Azjatyckie Porozumienie o Wolnym Handlu (Asian
Free Trade Agreement) zostało utworzone w styczniu 1992 roku
w trakcie kolejnego Szczytu ASEAN w Singapurze i może być
traktowana jako rezultat przedsięwzięć integracyjnych w ramach
ASEAN. Krajami założycielskimi AFTA są: Brunei, Filipiny, Indone-
zja, Kambodża, Laos, Malezja, Myanmar, Singapur, Tajlandia i Wiet-
nam.
Warto podkreślić, że łączna liczba ludności AFTA wynosi po-
nad 500 min. Już więc przy obecnym członkostwie jest największą
strefą wolnego handlu w świecie.
Dokument założycielski przewiduje utworzenie strefy wolnego
handlu do 2003 roku, a najpóźniej do 2008 roku. Integralnym elemen-
tem tego dokumentu jest porozumienie w sprawie ceł preferencyj-
nych (CFPT), stanowiące zaczyn do liberalizacji wzajemnej wymia-
ny handlowej. Dodajmy, że przedmiotem działalności AFTA staje się
również podejmowanie działań na rzecz tworzenia klimatu dla zagra-
nicznych inwestycji bezpośrednich, a szerzej patrząc, stworzenia
ogólnego sprzyjającego klimatu dla działalności gospodarczej w ob-
szarze strefy.
Jeżeli chodzi o strukturę organizacyjną AFTA, to nadrzędnym
organem decyzyjnym jest Rada, w której skład wchodzą przedstawi-
ciele państw członkowskich oraz sekretarz generalny ASEAN. Or-
ganem pomocniczym jest Spotkanie Wyższych Urzędników Gospo-
darki krajów członkowskich, którego zadaniem jest monitorowanie
procesu liberalizacji handlu (zarówno ceł jak i ograniczeń pozatary-
fowych).
Do dotychczasowych rezultatów AFTA można zaliczyć m.in.:
• Zbudowanie struktury organizacyjnej (Rada; Sekretariat; spo-
tkanie wyższych urzędników co kwartał); powołanie grup roboczych
wspierających statutowe organa strefy);
• Sporządzenie listy liberalizacyjnej (obejmującej także nieprze-
tworzone towary rolne, co nie było pierwotnym zamiarem);
• Wprowadzenie tzw. zredukowanej stawki celnej (5% od va-
lorem) i wprowadzenie jej dla większości towarów do 2003 roku;
• Dobre ułożenie współpracy z sektorem prywatnym, który ma
duży wpływ na działalność AFTA.
6. Zakończenie
Cechą procesów integracji w gospodarkach Azji Pacyfiku jest
niski stopień instytucjonalizacji, co może wynikać z następujących
względów:
• Nadal dużej roli nieformalnych mechanizmów współpracy
(uwarunkowania kulturowe);
• Powściągliwość w kwestii rozwiązań ponadnarodowych;
• Kształtowanie zewnętrznych powiązań gospodarczych w ra-
mach zagranicznej polityki ekonomicznej, a nie w ramach międzyna-
rodowej polityki ekonomicznej, której przejawem są m.in. powstające
ugrupowania integracyjne.
Można zakładać, że nowym impulsem dla pogłębiana procesów
integracyjnych w obszarze regionu Azji Pacyfiku mogą być inicjaty-
wy ChRL zrodzone przez osiągnięty poziom rozwoju tej gospodarki
i potrzeby w związku z tym szukania nowych motorów wzrostu.
Bibliografia
APEC, The thirteenth APEC Ministerial Meeting, Shanghai, Pe-
ople’s Republic of China, 17-18 October 2001, Joint Statement.
P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekono-
miczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
CNN, „China officially joins WTO”, November 11th 2001. (a)
P. Dicken, Global Shift, PCP, London, 1999.
B. Drelich-Skulska, Ewolucja zagranicznej polityki ekonomicznej
Japonii u progu XXI wieku, Akademia Ekonomiczna im. O.Langego we
Wrocławiu, Wrocław 2002.
S. Flejterski, P. Wahl, Ekonomia globalna - synteza, Difin, 2003.
K. Gawlikowski, Dwie cywilizacje i ich wizje człowieka — Zachód
i Azja Wschodnia, Warszawa, Instytut Studiów Politycznych PAN, 1997.
E. Haliżak, Stosunki międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku,
Scholar, Warszawa 1999.
E. Latoszek, M. Praczek, Organizacje Międzynarodowe - Założenia,
cele, działalność', WSHiFM, Warszawa 2001.
S. Ładyka, Z teorii integracji gospodarczej, Szkoła Główna Handlo-
wa, Warszawa 2000.
L. Oręziak, Liberalizacja przepływów kapitałowych a kryzys na ryn-
kach wschodnich, „Zeszyty Naukowe” nr 6, Kolegium Gospodarki Świato-
wej SGH, Warszawa 1999.
E. Oziewicz, Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w rozwoju gospo-
darczym krajów Azji Południowo- Wschodniej (ASEAN), Uniwersytet Gdań-
ski, Gdańsk 1998.
E. Oziewicz (red.), Procesy integracyjne we współczesnej gospodar-
ce światowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
E. Potocka, Negocjacje z Azjatami [w:] Azja-Pacyfik 2000, Towarzy-
stwo Azji i Pacyfiku oraz Adam Marszałek, Warszawa-Toruń 2000.
P. W. Preston, Pacific Asia in the Global System, Blackwell Publi-
shers, Padstone 1998.
Starzyk K., Modele otwierania gospodarki w procesie transforma-
cji, [w:] K. Budzowski, St. Wydymus, Problemy Handlu Międzynarodowe-
go Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2000.
K. Starzyk, Przyszli członkowie WTO. Przypadek ChRL, [w:] J. Ry-
marczyk i T. Szeląg, Internacjonalizacja i globalizacja gospodarki pol-
skiej (red.), Akademia Ekonomiczna im. Oskara Langego we Wrocławiu,
Wrocław 2001.
World Bank, Tokyo Conference Examines Corporate and Bank Di-
stress in Crisis — Affected East Asian Countries, News Release No. 2000/
174/EAP (a).
World Bank, World Development Report 1996 From Plan to Mar-
ket, New York 1996 (b).
World Bank, World Development Indicators 2001 (c).
WTO, WTO successfully concludes negotiations on China’s entry
(Press/243), September 17th 2001 (a).
WTO, WTO successfully concludes negotiations on entry of the Se-
parate Customs Territory of Taiwan, Penghu, Kinmen and Matsu (Press/
244), September 18th 2001 (b).
Streszczenie
Dynamizm gospodarczy krajów Azji Pacyfiku niesie ze sobą istotne
zmiany struktury gospodarki światowej. Jest on również zalążkiem pogłę-
biania procesów integracyjnych w regionie.
Jaką rolę w stymulowaniu wzrostu gospodarek Azji Pacyfiku odgry-
wają czynniki zewnętrzne, zwłaszcza ekonomiczne, które - poprzez wymia-
nę handlową, współpracę produkcyjną (zwłaszcza w formie inwestycji bez-
pośrednich) i współpracą naukowo-techniczną - wpływają na kierunki ich
rozwoju gospodarczego. Na tym tle rodzi się także pytanie, jaki wpływ na
ich rozwój gospodarczy wywiera współpraca regionalna i bądące jej po-
chodną procesy integracyjne.
Celem referatu jest wskazanie na te zależności. Tezą referatu jest twier-
dzenie, że w krajach Azji Pacyfiku następuje systematyczne pogłębianie
wzajemnych stosunków gospodarczych w ramach realizowanej przez po-
szczególne kraje autonomicznej zagranicznej polityki ekonomicznej. Polity-
ka ta ma jednak wiele cech wspólnych. Jedną z nich (chyba najważniejszą)
jest przyjęcie zbliżonych założeń, jeśli chodzi o koncepcją otwierania go-
spodarki. Jej rezultatem jest niewątpliwie zachodzenie procesów integracyj-
nych w sferze realnej.
Jeżeli chodzi natomiast o międzynarodową polityką ekonomiczną ma-
jącą odniesienie do procesów integracji gospodarczej w sferze regulacji, to
-jak dotychczas - jej znaczenie w strategii rozwoju społeczno-gospodar-
czego krajów Azji Pacyfiku jest zdecydowanie mniejsze, co w konsekwencji
znajduje wyraz w słabości przedsięwziąć integracyjnych w regionie Azji
Pacyfiku. W dalszej perspektywie nie można też wykluczać powstania no-
wego ugrupowania integracyjnego z inicjatywy Chin.
Summary
The economic dynamism of Asia Pacific countries implies significant
changes in the structure of the world economy. Their economic achieve-
ments in the last three decades surprised the world and encouraged resear-
chers to explain the source of this phenomenon, its course and tendencies,
as well as its economic, political and social implications.
In the lat 20 years the Asia Pacific economies experienced accelera-
ted development, which led to their emergence as a separate subsystem of
the world economy. A crucial role in the development of this region has
been played along with internal factors by external ones, including foreign
trade, direct investments and the related technology transfer. This is reflec-
ted by an open development strategy implemented in those countries, which
is based on discounting benefits from international production specializa-
tion and export-oriented expansion.
Having in mind this background, a question arises “how does regio-
nal cooperation and the resulting processes of integration influecen the
precoess of dvelopment in the Asia Pacific Region?” The purpose of the
paper is to highlight these interdependencies. The main thesis of the paper
states that in the Asian Pacific Countries a deepenign of common econo-
mic relations as implemented in the foreign economic policy of particular
countries can be observed. These policies have a set of common features.
One of which is the concept of the opening of the economy. This also
results in the long run development of integration in the real sphere (trade
in good, services and capital). One may assume that before long integra-
tion will follow in the sphere of regulation. One may also see the initial
results of the integration in the rise of regional groupings like ASEAN. In
the Asia Pacific a new stimulus may be initiated by the PRC resulting from
its growing role in the global economy.
Pomoc Unii Europejskiej w zakresie ochrony środowiska
i transportu w ramach funduszu ISPA
ISPA - Instrument for Structural Policies for Pre-accession
(Instrument Przedakcesyjnej Polityki Strukturalnej - ISPA) został
ustanowiony na mocy Rozporządzenia Rady Unii Europejskiej z dnia
21 czerwca 1999 roku.1
Instrument ten skierowany jest na dostosowanie Polski oraz
pozostałych krajów kandydujących do członkostwa w Unii Europej-
skiej do wspólnotowych standardów w zakresie infrastruktury po-
przez udzielanie finansowego wsparcia na działania związane z ochro-
ną środowiska i transportem. Pomoc udzielana w ramach ISPA
powinna przyczynić się do trwałego rozwoju w krajach - beneficjen-
tach. Odpowiednia kalkulacja środków finansowych ma na celu
wzmocnienie dźwigni finansowej oraz promowanie współfinansowa-
nia i korzystania z prywatnych źródeł finansowych.
Pomoc wspólnotowa przyznawana w ramach ISPA powinna
wspierać cele, które zostały określone w dokumentach: Partnerstwo
dla Członkostwa, Narodowy Plan Przygotowania do Członkostwa,
Rozporządzenie Rady ustanawiające Instrument Przedakcesyjnej
Polityki Strukturalnej,2 II Polityka Ekologiczna Państwa, ramowy
dokument Komisji Europejskiej Zasady finansowania ze środków
ISPA inwestycji w dziedzinie ochrony środowiska naturalnego, Stra-
tegia wykorzystania funduszu ISPA jako uzupełniającego instrumen-
tu realizacji polityki ekologicznej państwa, Narodowa Strategia Trans-
1 Rozporządzenie Rady Unii Europejskiej z dnia 21 czerwca 1999 r. ustana-
wiające Instrument Przedakcesyjnej Polityki Strukturalnej, Dz.U. WE nr 1267
z 1999 r.
2 Ibidem, art. 1, pkt. 2.
portu dla Funduszu ISPA, strategia dla Sektora Transportu (Fundusz
ISPA), polityka transportowa państwa na lata 2001-2015, Program
dostosowania sieci drogowej Polski do standardów Unii Europejskiej.
Zasady korzystania z tej pomocy w okresie od 2000 roku do
momentu akcesji Polski do UE będą zbliżone do zasad korzystania
z Funduszu Spójności, z którego cztery najbiedniejsze kraje Unii (o
PNB niższym niż 90% średniej Wspólnoty) uzyskujądodatkowe środki
na inwestycje z zakresu ochrony środowiska oraz budowy europej-
skich sieci transportowych i portów. Fundusz ten ułatwia zatem niwe-
lowanie różnic pomiędzy krajami wysoko i słabiej rozwiniętymi, a tak-
że łagodzi konsekwencje utrzymywania rygorystycznej dyscypliny
budżetowej i fiskalnej w ramach Wspólnoty. Środki Funduszu prze-
znaczone są na finansowanie przedsięwzięć na terenie całego kraju,
a nie wybranych regionów. Beneficjenci projektu finansowanego
z Funduszu nie mogą się ubiegać o środki na to samo przedsięwzięcie
z Funduszy Strukturalnych. Polska po przystąpieniu do UE będzie mo-
gła korzystać z tego funduszu oraz ze wszystkich funduszy struktural-
nych. Dzięki funduszowi ISPA Polska otrzymuje wsparcie finansowe
w zakresie ochrony środowiska i infrastruktury transportowej,
a także, co równie istotne, przy go to wy wuj e się do korzystania ze
środków Funduszu Spójności i funduszy strukturalnych3.
Przedsięwzięcia finansowane z funduszu ISPA muszą być zgodne
z postanowieniami Układu Europejskiego (Europe Agreement), ze
szczególnym uwzględnieniem polityki w zakresie pomocy państwa,
a także polityki ochrony i poprawy stanu środowiska naturalnego
oraz rozwoju transeuropejskich sieci transportowych.
Niezwykle istotna jest rola Komisji Europejskiej, która powinna
gwarantować koordynowanie i spójność przedsięwzięć realizowa-
nych w ramach ISPA z przedsięwzięciami finansowanymi z budżetu
Wspólnoty, zwłaszcza z wkładów z tytułu inicjatyw dotyczących
3 M. Zembrzuski, Przedakcesyjny Instrument Polityki Strukturalnej - ISPA,
[w:] Droga do funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, praca zbiorowa, Polska
Agencja Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2000, s. 57; także http://www.biznes-
partner.pl/jsp/print.jsp?id=64800 z dnia 03.04.2003.
współpracy przygranicznej i międzyregionalnej, z operacji Europej-
skiego Banku Inwestycyjnego i innych instrumentów finansowych
UE. Wdrażane w ramach ISPA inwestycje powinny być także
skoordynowane z działaniami Europejskiego Banku Odbudowy
i Rozwoju, Banku Światowego i innych międzynarodowych instytucji
finansowych. Ważnym zadaniem Komisji jest bieżące informowanie
0 wszystkich tych działaniach Komitetu Zarządzającego, który asy-
stuje Komisji we wdrażaniu przedsięwzięć finansowanych z fundu-
szu ISPA. Komitet ten pełni przede wszystkim funkcję doradczą
1 opiniodawczą.4 Po zaakceptowaniu przez Komisję przedsięwzięć
(wymagana jest pozytywna opinia Komitetu), kraje-beneficjenci mogą
złożyć wniosek o przyznanie środków.5
Zgodnie z wytycznymi Komisji Europejskiej w sektorze śro-
dowiska z funduszu ISPA będą współfinansowane w pierwszej
kolejności inwestycje przyczyniające się do wdrożenia najbardziej
kosztownych Dyrektyw UE w następujących obszarach:
• poprawa jakości wody i zaopatrzenie w wodę pitną,
• gospodarka ściekowa,
• zarządzanie odpadami,
• jakość powietrza.
Przedsięwzięcia z sektora środowiska ubiegające się o współfi-
nansowanie z funduszu ISPA muszą być zgodne z celami polityki eko-
logicznej UE (Art. 174 Traktatu Amsterdamskiego), do których należą:
• ochrona, zachowanie i poprawa jakości środowiska,
• ochrona zdrowia ludzkiego,
• oszczędne i racjonalne wykorzystywanie zasobów naturalnych.
Projekty te powinny być także zgodne z następującymi zasada-
mi polityki ekologicznej UE: przezorności, prewencji, likwidowania
zanieczyszczeń u źródła oraz z zasadą „zanieczyszczający płaci”.6
4 Rozporządzenie Rady Unii Europejskiej, op. cit., art. 5, pkt. 1-3.
5 Ibidem, art. 14.
6 Strategia wykorzystania funduszu ISPA jako uzupełniającego instrumentu
realizacji polityki ekologicznej państwa, Ministerstwo Środowiska, Departament
Obsługi Funduszy Zagranicznych, Warszawa 2001, s. 17-18.
Finansowa pomoc UE będzie dotyczyć projektów, które
w największym stopniu przyczyniają się do stopniowego osiągania
gospodarczej i społecznej spójności Polski z UE (projekty wykazują-
ce najwyższe korzyści ekonomiczne i społeczne). Koordynacją
wszystkich działań w ramach funduszu ISPA w sektorze ochrony
środowiska zajmuje się Ministerstwo Środowiska.
Koordynacją prac funduszu ISPA w zakresie rozwoju transpor-
tu i komunikacji zajmuje się Ministerstwo Infrastruktury (utworzone
na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 20 października
2001 roku; wcześniej realizacją zadań związanych z funduszem
ISPA zajmowało się Ministerstwo Transportu i Gospodarki Mor-
skiej).7 Programowanie zadań do ISPA w zakresie transportu
i komunikacji odbywa się na szczeblu centralnym.
Decyzja Parlamentu Europejskiego nr 1692/96/WE i Rady
z dnia 23 lipca 1996 w sprawie wytycznych Wspólnoty odnośnie do
rozwoju transeuropejskiej sieci transportowej8 opisuje kryteria pro-
jektów o powszechnym znaczeniu, które powinny zostać wykorzy-
stane do wyselekcjonowania przedsięwzięć w ramach ISPA. Ponad-
to zainicjowana przez Radę UE Ocena Potrzeb Infrastruktury Trans-
portowej (Transport Infrastructure Needs Assessment - TINA) ma
na celu ułatwienie wyboru działań priorytetowych dla rozwoju trans-
europejskiej sieci transportowej w okresie przedakcesyjnym.9
W oparciu o zasady ISPA i sieć TINA, Ministerstwo Transpor-
tu i Gospodarki Morskiej (MTiGM) wyselekcjonowało projekty bę-
dące propozycjami Polski do ISPA na lata 2000-2006. Nie przewi-
duje się znaczących zmian w zawartości listy tych projektów, jednak-
że podczas fazy realizacyjnej możliwe jest wprowadzenie niewielkich
modyfikacji. Prace nad wyborem projektów odbywały się na drodze
uzgodnień pomiędzy odpowiednimi departamentami MTiGM oraz
centralnymi instytucjami odpowiedzialnymi za sieć drogowo-auto-
stradową i kolejową w Polsce: Generalną Dyrekcją Dróg Publicz-
1 http://www.mi.gov.pl/source.php?plik=Uniaeuro, z dnia 12.02.2003.
8 Dz.U. WE nr L 228, z 9 września 1996 r., s. 1.
9 Rozporządzenie Rady Unii Europejskiej, op. cit., pkt. 8-9.
nych, Agencją Budowy i Eksploatacji Autostrad i Dyrekcją General-
ną PKP.
Podstawowym elementem sieci TINA są połączenia w ramach
Paneuropejskich Korytarzy Transportowych ustanowionych na Kon-
ferencjach na Krecie (1994) oraz w Helsinkach (1997). Przez
terytorium Polski przebiegają cztery Korytarze Paneuropejskie10:
• Korytarz I: Warszawa-Białystok-Suwałki-Budzisko/Trakiszki
(granica polsko-litewska) z odgałęzieniem: Gronowo/Grzechotki (gra-
nica polsko-rosyjska) - Elbląg - Gdańsk;
• Korytarz II: Swiecko/Kunowice (granica polsko-niemiecka) -
Poznań-Warszawa-Terespol (granica polsko-białoruska);
• Korytarz III: Zgorzelec/Olszyna-Krzyżowa-Wrocław-Opole-
Katowice-Kraków-Rzeszów-Przemyśl-Medyka/Korczowa (granica
polsko-ukraińska);
• Korytarz VI: Gdańsk/Gdynia-Warszawa-Katowice-Zwardoń
(granica polsko-słowacka) z odgałęzieniami: Grudziądz-Poznań,
Katowice-Zebrzydowice/Gorzyczki (granica polsko-czeska).
Projekty usytuowane w tych korytarzach będą priorytetami
inwestycyjnymi w latach 2000-2006.
W kontekście udziału w finansowaniu projektów infrastruktu-
ralnych funduszy ISPA i kredytów Międzynarodowego Funduszu
Walutowego, inwestycje ważne z punktu widzenia rozwoju systemu
transportowego kraju zlokalizowane będą także na innych elemen-
tach sieci TINA, uzupełniających szkielet tworzony przez korytarze.
Strategiczne znaczenie dla politycznej i gospodarczej stabilizacji Eu-
ropy Środkowo-Wschodniej będą miały inwestycje na szlaku Bałtyk-
Morze Czarne (Gdańsk-Odessa).
Ze względu na charakter realizowanych przedsięwzięć z dzie-
dziny transportu inicjatywę składania propozycji finansowania posia-
da głównie Generalna Dyrekcja Dróg Publicznych. Wyjątek stano-
wią następujące projekty:
10 Narodowa Strategia dla Sektora Transportu (fundusz ISPA), Ministerstwo
Infrastruktury, Warszawa 2000, s. 11-12.
• projekt Trasa Kwiatkowskiego - końcowym beneficjentem
będzie miasto Gdynia,
• projekt przeprawy przez Martwą Wisłę - końcowym benefi-
cjentem będzie miasto Gdańsk,
• projekt obwodnicy miasta Gliwice - końcowym beneficjentem
będzie miasto Gliwice.
W dziedzinie ochrony środowiska projekty składane są głównie
przez samorządy lub związki samorządowe, które w ostatecznym
rachunku będą również beneficjantami tych projektów.11
Wspólnotowa pomoc finansowa w ramach ISPA obejmuje
przedsięwzięcia związane z ochroną środowiska i infrastrukturą trans-
portu. Przez „przedsięwzięcia” rozumie się12: projekty, niezależne
finansowo i technicznie fazy projektów, które mogą obejmować
niezbędne dla zrealizowania projektu studia wstępne, studia wykonal-
ności oraz studia techniczne, grupy projektów, plany projektów.
Skala tych przedsięwzięć musi być na tyle duża, aby realizacja
projektu wpłynęła znacząco na poprawę sieci infrastruktury trans-
portowej i przyczyniła się do wprowadzenia korzystnych zmian
w zakresie ochrony środowiska. Przedsięwzięcia te mogą dotyczyć
projektów o znaczeniu ponadkrajowym (np. przyczyniających się do
poprawy stanu czystości Morza Bałtyckiego, zmniejszenia transgra-
nicznych zanieczyszczeń powietrza), krajowym (np. modernizacja
polskiej infrastruktury kolejowej i likwidacja tzw. „wąskich gardeł”)
czy regionalnym (np. gospodarka odpadami stałymi w Krakowie -
budowa zakładu segregacji śmieci o wydajności 20 000 ton rocznie).
Całkowity koszt danego działania powinien nie przekraczać 5 min
euro. Od tego warunku można odstąpić tylko w należycie uzasadnio-
nych przypadkach.
W celu zapewnienia wysokiej wartości merytorycznej i odpo-
wiedniego przygotowania każdego przedsięwzięcia, a także efektyw-
11 http://www.malopolska.most.org.pl/ z dnia 10.05.2003; także: ISPA, Przed-
akcesyjny Instrument Polityki Strukturalnej, Programowanie i Zasady Wdrażania
w Polsce, op. cit., s. 11.
12 Rozporządzenie Rady Unii Europejskiej, op. cit., art. 2, pkt. 1-2.
nego zarządzania projektem w trakcie jego realizacji, wsparcie
z funduszu ISPA może zostać przyznane na13:
• studia wstępne związane z kwalifikującymi się przedsięwzię-
ciami,
• przedsięwzięcia w zakresie pomocy technicznej związane
z działaniami informacyjnymi i promocyjnymi: o charakterze hory-
zontalnym (np. studia porównawcze dla oceny wpływu pomocy
udzielanej przez UE), umożliwiające monitorowanie, ocenę i kontrolę
projektów, jak również przyczyniające się do wzmocnienia, koordy-
nacji i spójności projektów z „Partnerstwem dla Członkostwa”, za-
pewniające skuteczne zarządzanie i efektywne wdrażanie projektów,
ich realizację oraz weryfikację w celu dokonania niezbędnych zmian.
Studia wstępne i pomoc techniczna mogą zostać sfinansowane
ze środków ISPA w 100%, jednakże całość wydatków na te działa-
nia nie może przekroczyć 2% dostępnych w ramach funduszu ISPA
środków finansowych.
Wkład finansowy UE w ramach ISPA może wynosić do 75%
całej kwoty, potrzebnej na realizację danego przedsięwzięcia. Pozo-
stała część pieniędzy musi pochodzić ze środków państwowych lub
publicznych, uważanych za państwowe. Wśród źródeł krajowych za
państwowe Komisja Europejska uważa wszystkie środki budżetowe
(centralne, wojewodów, gminne), fundusze ochrony środowiska lub
inne fundusze i agencje publiczne znajdujące się pod nadzorem
państwa. W celu pozyskania każdego 1 min euro z funduszu ISPA,
z wyżej wymienionych źródeł publicznych trzeba zmobilizować około
330 tys. euro. Komisja, w porozumieniu z Komitetem Zarządzającym
ds. ISPA, może podjąć decyzję o podniesieniu kwoty dofinansowania
z ISPA nawet do 85% wartości danego przedsięwzięcia, jeśli przed-
sięwzięcie to przyczyni się w szczególny sposób do realizacji gene-
ralnych celów funduszu ISPA14.
13 Ibidem, art.2, pkt. 4.
14 T. Bachleda-Curuś, Fundusz ISPA - wsparcie dla inwestycji ekologicznych
samorządów, [w:] Almanach środków pomocowych Unii Europejskiej, praca zbio-
Łączna wartość projektów zatwierdzonych przez Komitet Za-
rządzający ISPA na rok 2000 (koszty całkowite kwalifikowane)
wyniosła prawie 769 min euro (768 807 764 euro), natomiast aloka-
cja środków ISPA przyznanych w roku 2000 - blisko 307 min euro
(306 957 655 euro)15.
W roku 2001 Komitet Zarządzający ISPA zatwierdził projekty
o łącznej wartości kosztów kwalifikowanych prawie 1,38 mld euro
(1 376 224 915 euro). Alokacja ISPA na rok 2001 wyniosła blisko
407 min euro (406 566 846 euro)16.
W 2002 roku Komitet Zarządzający ISPA zatwierdził 12 no-
wych projektów w zakresie ochrony środowiska i 7 projektów trans-
portowych. Całkowita wartość kosztów kwalifikowanych dla tych
projektów nie została jeszcze określona, gdyż nie podpisano wszyst-
kich memorandów finansowych. Jednak szacunkowo można przyjąć,
iż w transporcie wartość kosztów kwalifikowanych nowych projek-
tów przekroczy 356,4 min euro (w tym ISPA około 265,2 min euro),
zaś w sektorze środowiska odpowiednio 541 min EUR, w tym ISPA
353,7 min euro. Całkowita alokacja ISPA na rok 2002 szacowana
jest na około 362,5 min euro.
W latach 2003-2006 alokacja środków ISPA na każdy z sek-
torów będzie wynosić średnio około 174 min euro (zgodnie z indyka-
tywną alokacją przedstawioną przez Komisję Europejską). Dokładna
wysokość alokacji na poszczególne lata będzie znana dopiero po
zatwierdzeniu przez Komitet Zarządzający ISPA oraz Komisję Eu-
ropejską projektów proponowanych przez stronę polską do współ-
finansowania z ISPA.17
W sektorze ochrony środowiska największa liczba memoran-
dów finansowych została podpisana na projekty w zakresie gospo-
darki wodno-ściekowej (26 projektów). W zakresie gospodarki od-
rowa pod. red. N. Słowika, M. Korkucia, Fundacja Rozwoju Samorządności
i Prasy Lokalnej, Kraków 2000, s. 14 i s. 19-20.
15 Dane pochodzą z raportu Komisji Europejskiej.
16 Dane pochodzą z raportu Komisji Europejskiej.
17 http://www.ukie.gov.pl z dnia 03.03.2003 r.
padami podpisano obustronnie memoranda finansowe dotyczące
7 projektów. W latach 2000-2002 nie zatwierdzono żadnego projektu
i tym samym nie podpisano umów dotyczących dofinansowania
z ISPA projektów związanych z poprawą jakości powietrza.
Dostosowanie się Polski do obowiązków wynikających z prze-
pisów UE w zakresie gospodarki wodnej wymaga rozbudowy sieci
wodociągowej w wielu aglomeracjach oraz budowy i modernizacji
stacji uzdatniania wody. Szacunki oparte na ocenie aktualnego zapo-
trzebowania na dostawy wody w polskich miastach, wskazują na
konieczność rozbudowy sieci wodociągowej o około 9000 km. Ko-
nieczne są również zabiegi mające na celu zapewnienie odpowiedniej
jakości wody pitnej. Istotna z punktu widzenia gromadzenia wody na
potrzeby zaopatrzenia ludności jest modernizacja zbiorników komu-
nalnych. Niezbędne są także inwestycje mające na celu ochronę
jakości magazynowanych w nich wód (budowa oczyszczalni ście-
ków, rozbudowa sieci kanalizacji na terenach wokół zbiorników,
przeciwdziałanie zanieczyszczeniom pochodzącym ze spływu po-
wierzchniowego i infiltracji zwłaszcza z otaczających terenów rol-
nych).
Aktualnie obowiązujące w Polsce prawo nakłada obowiązek
budowy systemów odbioru i oczyszczania ścieków, tak jak określa to
Dyrektywa 91/27l/EWG, dlatego też potrzeby w tym zakresie są
znaczne. W Polsce zidentyfikowano 1545 aglomeracji,18 w których
dokonano oceny stanu istniejącej infrastruktury gospodarki ścieko-
wej. Część z miast nie jest wyposażona w systemy kanalizacyjne lub
nie posiada oczyszczalni ścieków. W odniesieniu do wymienionej
dyrektywy Rząd Rzeczypospolitej Polskiej podjął decyzję o uznaniu
całego terytorium kraju za obszar odbiornika wrażliwego. Dlatego
docelowo część funkcjonujących oczyszczalni powinno stosować
trzy stopnie oczyszczania. Zgodnie z planem implementacyjnym
Dyrektywy 91/271/EWG, aby spełnić wymóg redukcji ładunku azo-
tu ogólnego i fosforu ogólnego w oczyszczonych ściekach o ponad
18 Dane pochodzą z planu implementacyjnego Dyrektywy 91/271/EWG.
75% w stosunku do ścieków dopływających do oczyszczalni w 50%
oczyszczalni obsługujących ponad 15 000 RLM'9 powinno zostać
wprowadzone podwyższone usuwanie związków biogennych.
By spełnić wymagania prawa UE konieczna będzie rozbudowa
sieci kanalizacyjnej. Na obszarach wiejskich o rozproszonej zabudo-
wie planuje się pozostawienie dotychczasowego sposobu gospodarki
ściekami -tj. ich magazynowanie w szczelnych zbiornikach bezod-
pływowych i okresowe wywożenie samochodami asenizacyjnymi do
oczyszczalni ścieków.
Na przedsięwzięcia z zakresu gospodarki wodno-ściekowej
Polska pozyskała do tej pory z funduszu ISPA 689 558 382 euro, co
stanowi 60,25% całości wydatkowanej na te inwestycje kwoty.
Dostosowań wymagają również rozwiązania dotyczące polskiej
gospodarki odpadami. Niestety, wciąż znaczna część odpadów ko-
munalnych i przemysłowych składowana jest na składowiskach.
Obserwowana jest także tendencja wzrostu ilości wytworzonych
odpadów komunalnych. Jest to wynikiem m.in. masowego wprowa-
dzenia na polski rynek produktów i opakowań jednorazowych.
Zbyt niska jest w Polsce ilość odpadów wykorzystywanych
gospodarczo, także systemy recyklingu lub przyjazne środowisku
i bezpieczne systemy unieszkodliwiania odpadów są rozwinięte
w niewystarczającym stopniu. Dlatego też rozwój bezpiecznych dla
środowiska sposobów unieszkodliwiania odpadów jest jednym z naj-
ważniejszych celów Polityki Ekologicznej Państwa20. Ze środków
ISPA pozyskano na ten cel 79 689 047 euro (65,74% całkowitych
wydatków kwalifikowanych).
W sektorze transportu najwięcej środków finansowych do 2003
roku zostało pozyskanych na realizację inwestycji w modernizację
19 RLM - Liczba mieszkańców równoważnych - 1 mr oznacza organiczną
masę ścieków ulegających biodegradacji o biologicznym zapotrzebowaniu na tlen
w ciągu 5 dni rozkladu (BZT5) w wysokości 60 g dziennie (na podstawie Dyrek-
tywy 91/271/EWG).
20 Strategia wykorzystania funduszu ISPA jako uzupełniającego instrumentu
realizacji polityki ekologicznej państwa, op. cit., s. 6-7.
Lp. Tytuł i opis projektu Rok podpisania Wydatki całkowite Całkowita kwota
z zakresu gospodarki wodno-ściekowej MF przez KE kwalifikowane dofinansowania
(w euro) ISPA (w euro)
1. Modernizacja i rozbudowa sieci kanalizacji ściekowej 2000 66 240 000 32 457 600
dla Bydgoszczy - rozbudowa instalacji wodno-
-ściekowej, modernizacja dwóch istniejących
oczyszczalni ścieków, wymiana rur kanalizacyjnych,
zapewnienie dostawy wody pitnej poprzez instalację
drugiej nitki wodociągu.
2. Poprawa jakości wody pitnej w Szczecinie, etap - 2000 46 397 000 30 622 020
modernizacja istniejącej oraz budowa dwóch nowych (zmiana MF
stacji uzdatniania wody, modernizacja sieci w 2003 roku)
wodociągowej.
3. Wodociąg wody pitnej dla miasta Piły - budowa 2000 8 501 659 4 335 846
głębinowego ujęcia wody w Dobrzycy, 7 km
wodociągu, stacji uzdatniania wody, podłączenie do
miejskiego systemu wodociągów.
4. Gospodarka wodno ściekowa w Toruniu - poprawa 2000 79 111 000 47 466 600
systemu instalacji kanalizacyjnej i burzowej -
skanalizowanie całego miasta, modernizację stacji
uzdatniania wody, wymianę 17 km rurociągu wody
pitnej.
5. Zakład oczyszczania ścieków Kraków - Płaszów 11 - 2000 79 976 000 55 983 200
rozbudowa drugiej co do wielkości oczyszczalni
ścieków w Krakowie, budowa oczyszczalni biologicznej
i stacji biogazów.
Lp. Tytuł i opis projektu Rok podpisania Wydatki całkowite Całkowita kwota
z zakresu gospodarki wodno-ściekowej MF przez KE kwalifikowane dofinansowania
(w euro) ISPA (w euro)
6. Modernizacja miejskiej oczyszczalni ścieków „Łyna” 2001 12 716 400 6 866 856
w Olsztynie - modernizacja oczyszczalni poprzez
wprowadzenie trzeciego stopnia oczyszczania oraz
wymianę instalacji.
7. Poprawa jakości wody we Wrocławiu - projekt 2001 65 250 000 36 540 000
przewiduje poprawę jakości wody pitnej modernizację
oczyszczalni ścieków Na Grobli.
8. Oczyszczalnia ścieków w Gliwicach - modernizacja 2001 66 395 000 35 189 350
i rozbudowa systemu wodociągowego, budowa siedmiu
pompowni oraz poprawa systemu kanalizacyjnego.
9. Oczyszczalnia ścieków w Katowicach - projekt składa 2001 50 520 000 30 312 000
się z dwóch elementów: budowy nowej sieci
kanalizacyjnej w celu zwiększenia ilości przyłączeń do
oczyszczalni ścieków i modernizacji istniejącej sieci
kanalizacyjnej, zwłaszcza wzdłuż rzeki Rawy, a także
modernizacji istniejącej oczyszczalni ścieków Gigablok
Centrum (trzeci stopień oczyszczania).
10. Oczyszczalnia ścieków w Przemyślu - projekt obejmuje 2001 17 444 000 8 722 000
rozbudowę i modernizację oczyszczalni ścieków ze
względu na niewystarczającą przepustowość
i przestarzałą technologię.
11. Oczyszczalnia ścieków w Łodzi - projekt składa się 2001 45 799 000 22 899 500
z następujących elementów: rozbudowa i modernizacja
istniejącej oczyszczalni, budowa głównego kolektora
w Konstantynowie Łódzkim oraz pomoc doradcza przy
przygotowaniu kolejnych etapów projektu.
12. Oczyszczalnia ścieków w Warszawie - przedsięwzięcie 2001 42 242 000 27 457 300
jest pierwszym etapem projektu, który umożliwi miastu
osiągnięcie i wypełnienie wymogów Dyrektywy
91/271/WE. Celem tego etapu jest budowa nowej
oczyszczalni ścieków Warszawa Południe oraz
przygotowanie planów rozbudowy i modernizacji
istniejącej oczyszczalni ścieków Czajka.
13. Poprawa jakości wody w Suwałkach - projekt dotyczy 2001 12 468 000 6 234 000
budowy stacji uzdatniania wody oraz modernizacji
oczyszczalni ścieków, a także rozbudowy sieci
wodociągów i kanalizacji.
14. Poprawa jakości wody w Białymstoku - poprawa 2001 18 316 000 10 256 960
jakości wody pitnej w celu spełnienia wymogów
wynikających z prawa polskiego oraz prawa Unii
Europejskiej oraz modernizacja istniejącej oczyszczalni
ścieków poprzez poprawę systemów usuwania
azotanów, osadów ściekowych i biogazów.
Lp. Tytuł i opis projektu z zakresu Rok podpisania Wydatki całkowite Całkowita kwota
gospodarki wodno-ściekowej MF przez KE kwalifikowane dofinansowania
(w euro) ISPA (w euro)
15. Budowa systemu kanalizacji sanitarnej w Rybniku - 2001 111 440 000 71 321 600
budowa systemu kanalizacji w dzielnicach Rybnika nim
nieobjętych, przebudowa obecnego systemu kanalizacji
ściekowej, zwiększenie wykorzystania nowej
oczyszczalni ścieków Orzepowice, zamknięcie czterech
starych oczyszczalni ścieków oraz organizacja
transportu ścieków do oczyszczalni z dzielnic Rybnika,
w których budowa systemu kanalizacji ściekowej nie
jest opłacalna.
16. Oczyszczalnia ścieków i zaopatrzenie w wodę pitną 2001 104 400 000 59 508 000
w Poznaniu - modernizacja dwóch oczyszczalni
ścieków w celu spełnienia standardów Unii
Europejskiej, modernizacja systemu kanalizacji
ściekowej i przyłączenie kolejnych obszarów do
oczyszczalni ścieków, spełnienie wymogów dyrektywy
98/63/EC.
17. Oczyszczalnia ścieków w Rudzie Śląskiej. 2001 45 897 000 29 833 050
18. Kompleksowe rozwiązanie gospodarki ściekowej 2002 18 250 000 10 950 000
w mieście i gminie Bolesławiec w aspekcie czystości
zlewni rzeki Bóbr jako dopływu Odry.
19. Ochrona wód rzeki Odry, zlewni Nysy Kłodzkiej, 2002 28 605 000 17 163 000
terenów wodonośnych miast Wrocławia, Oławy
i Brzegu.
20. Ochrona wód podziemnych w Opolu i okolicy. 2002 63 337 000 40 519 050
21. Modernizacja oczyszczalni ścieków Hajdów w Lublinie. 2002 16 150 000 9 690 000
22. Modernizacja wraz z rozbudową zaopatrzenia w wodę 2002 15 584 000 9 350 400
przeznaczoną do spożycia w mieście Elbląg.
23. Modernizacja i rozbudowa oczyszczalni ścieków wraz 2002 27 238 000 17 704 700
z siecią kanalizacyjną we Włocławku.
24. Rozbudowa i modernizacja systemów zaopatrzenia 2002 40 615 000 28 024 350
w wodę i usuwania ścieków miasta Jeleniej Góry.
25. Modernizacja i rozbudowa urządzeń gospodarki wodno- 2002 32 844 616 21 349 000
ściekowej w obszarze zasilania ujęć wód podziemnych
dla miasta Częstochowy.
26. Uporządkowanie systemu zbierania i oczyszczania 2002 26 860 000 18 802 000
ścieków dla miasta Mielca i okolicznych gmin
Razem 1 142 596 675 689 558 382
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej (www.ukie.gov.pl z dnia
3 marca 2003 r.).
Lp. Tytuł i opis projektu Rok podpisania Wydatki Całkowita kwota
z zakresu gospodarki odpadami MF przez KE całkowite dofinansowania
kwalifikowane ISPA (w euro)
(w euro)
1. Gospodarka odpadami stałymi w Krakowie, etap I - 2000 22 730 000 14 092 600
budowa kompostowni, modernizacja przetwórni
surowców wtórnych (papier, szkło, metal, plastik) wraz
z kampanią propagującą ich zbieranie; budowa zakładu
segregacji śmieci o wydajności 20 000 ton/rok.
2. Gospodarka odpadami komunalnymi we Wrocławiu, 2000 20 402 000 13 465 320
etap I - rekultywacja i zamknięcie składowiska
odpadów stałych w Maślicach oraz przygotowania
nowego składowiska.
3. Zakład utylizacji Odpadów dla Komunalnego Związku 2001 20 852 955 15 014 127
Gmin „Dolina Redy i Chylonki” - rozbudowa zakładu
unieszkodliwiania odpadów, unowocześnienie poprzez
wprowadzenie sortowania, kompostowania i
przetwarzania odpadów wtórnych.
4. Pomoc doradcza na przygotowanie projektów 2001 4 550 000 3 412 500
w sektorze środowiska.
5. Gospodarka odpadami w Łodzi - stworzenie 2001 21 640 000 12 984 000
nowoczesnego systemu zarządzania odpadami
komunalnymi, zgodnego z prawem polskim oraz
wymaganiami prawa Unii Europejskiej. Realizacja
projektu przyczyni się do znacznego zmniejszenia
odległości, na jaką transportowane są odpady.
6. Kompleksowy system gospodarki odpadami 2002 17 600 000 11 440 000
komunalnymi w Radomiu.
7. Budowa Zakładu Utylizacji i Unieszkodliwiania 2002 13 450 000 9 280 500
Odpadów Komunalnych Orli Staw w Prażuchach
Nowych - gmina Ceków Kolonia, Kalisz.
Razem 121 224 955 79 689 047
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej (www.ukie.gov.pl z dnia
3 marca 2003 r.).
polskich linii kolejowych (10 projektów). Obustronnie podpisane me-
moranda finansowe na dofinansowanie budowy i modernizacji dróg
oraz autostrad dotyczą odpowiednio 5 i 4 projektów.
Priorytetami najwyższego rzędu, których realizacja przyczyni
się do wypełnienia wymogów stawianych Polsce przez Unię Euro-
pejską w zakresie polityki transportowej, są:
1) podniesienie nośności na sieci dróg międzynarodowych do
115 kN/oś,
2) dostosowanie kolei do konieczności otwarcia rynku usług
kolejowych,
3) realizację systemu drogowego i kolejowego w korytarzach
0 znaczeniu paneuropejskim w zgodzie ze standardami technicznymi,
uzgodnionymi w umowach międzynarodowych (AGR, AGTC,
AGN).21
Polska może liczyć na pomoc UE, przedstawiając do dofinan-
sowania projekty, których wdrożenie przyczyni się do wyeliminowa-
nia lub zmniejszenia „niedoskonałości” polskiej sieci transportowej.
Przedsięwzięcia te powinny dotyczyć:
• budowy nowych i modernizacji istniejących autostrad i dróg
ekspresowych,
• rozwiązania problemu ogólnodostępności prawie wszystkich
głównych dróg,
• stworzenia sieci połączeń w układzie międzyregionalnym
1 układzie południkowym wschodniej części kraju,
• budowy obwodnic, gdyż znaczna część dróg obciążonych
intensywnym ruchem międzynarodowym i międzyregionalnym prze-
biega przez zabudowane obszary wsi i miast,
• dostosowania parametrów geometrycznych dróg do wymagań
współczesnego ruchu,
• poprawy jakości nawierzchni drogowej oraz nośności dróg;
niespełna 50% dróg krajowych dostosowano do nacisku 100 kN/oś,
21 Narodowa Strategia dla Sektora Transportu (fundusz ISPA), op. cit.,
s. 9-10.
Lp. Tytuł i opis projektu Rok podpisania Wydatki całkowite Całkowita kwota
MF przez KE kwalifikowane dofinansowania
(w euro) ISPA (w euro)
1. Wzmocnienie nawierzchni drogi nr 717 (odcinek 2000 32 761 000 24 570 750
Sochaczew-Grójec) - projekt dotyczy obecnej drogi
krajowej nr 50, która na ode. Sochaczew-Grójec
przenosi ruch tranzytowy przez Warszawę,
wzmocnienie
nawierzchni do nośności 115 kN/oś; etapy projektu:
Sochaczew-Mszczonów i Mszczonów-Grójec;
modernizacja i budowa 5 obiektów mostowych.
2. Wzmocnienie nawierzchni drogi nr 7 (odcinek Gdańsk- 2000 82 832 000 62 124 000
-Jazowa) - odcinek: granica miasta Gdańsk-Jazowa od
km 6+330 do km 48+465 wraz z remontem mostu na
rzece Wiśle w Kieżmarku - wzmocnienie ok. 65 km
nawierzchni drogi krajowej do nośności 115 kN/oś oraz
wzmocnienie i modernizacja obiektu mostowego.
3. Wzmocnienie nawierzchni drogi nr 4 na odcinku 2000 62 233 000 46 674 750
Kraków-Tamów; poprawa nośności nawierzchni do 115
kN/oś, nośności i geometrii mostów, bezpieczeństwa
ruchu, warunków ochrony środowiska.
Lp. Tytuł i opis projektu Rok podpisania Wydatki całkowite Całkowita kwota
MF przez KE kwalifikowane dofinansowania
(w euro) ISPA (w euro)
4. Budowa drogi ekspresowej Bielsko-Biała-Skoczów- 2001 138 185 000 103 638 750
-Cieszyn - budowa 28,2 km drogi ekspresowej
z Bielska-Białej do granicy z Czechami. Budowany
odcinek jest częścią drogi Nr 1, która znajduje się na
paneuropejskim Szóstym Korytarzu Transportowym.
5. Modernizacja drogi krajowej nr 50, odcinek Grójec- 2002 74 411 000 55 808 250
-Mińsk Mazowiecki.
Razem 390 422 000 292 816 500
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej (www.ukie.gov.pl z dnia
3 marca 2003 r.).
pozostałe do 60-80 kN/oś (w krajach UE na głównych drogach
obowiązuje standard nacisku 115 kN/oś),
• zwiększenie ilości przepraw przez wielkie rzeki.22
Na przedsięwzięcia związane z budową i modernizacją dróg
z funduszu ISPA Polska pozyskała w latach 2000-2002 prawie 2,93
mld euro, co stanowi 75% wszystkich wydatków na realizację inwe-
stycji w tym zakresie. Podpisane memoranda finansowe dotyczące
budowy i modernizacji autostrady A4, a także projektu pomocy
technicznej dotyczącego odcinka autostrady A2: Stryków-Konopa
zapewniły przyznanie Polsce ze środków ISPA blisko 2,8 mld euro
(75% ogółu kosztów związanych z inwestycjami w tym zakresie).
Łączna kwota środków przyznanych w ramach ISPA na przed-
sięwzięcia dotyczące modernizacji polskich linii kolejowych (memo-
randa podpisane w latach 2000-2002) wyniosła prawie 5,5 mld euro,
co stanowi 74,3 % wszystkich wydatków związanych z projektami
w tej dziedzinie. Inwestycje te mają przyczynić się do realizacji celów
operacyjnych dla sieci linii kolejowych, w szczególności do podniesie-
nia sprawności najważniejszych szlaków kolejowych (zwłaszcza
w tranzycie wschód-zachód), łącznie z infrastrukturą przejść gra-
nicznych na tych szlakach oraz utworzenia centrów dystrybucyjno-
-logistycznych dla transportu kombinowanego.
W 2000 roku, oprócz memorandów finansowych dotyczących
projektów związanych bezpośrednio z budową czy modernizacją
dróg, autostrad i polskiej sieci kolejowej podpisano także memoran-
dum odnośnie do przyznania środków finansowych na wstępne stu-
dium wykonalności dla zrównoważonego rozwoju dla Warszawskie-
go Węzła Transportowego znajdującego się na połączeniu I, II і VI
Korytarza Pan-Europejskiego (analiza stanu istniejącego, aktualiza-
cja prognoz ruchowych, ocena polityki transportowej dla Warszawy,
krajowych i regionalnych programów rozwoju transportu, analiza
zagadnień ochrony środowiska). Wydatki związane z tym przedsię-
wzięciem wyniosły 940 000 euro, z czego 705 000 euro pochodziło ze
Lp. Tytuł i opis projektu Rok podpisania Wydatki Całkowita kwota
MF przez KE całkowite dofinansowania
kwalifikowane ISPA (w euro)
(w euro)
1. Budowa odcinka KA4E Kleszczów-Sośnica - budowa 2000 112 282 000 84 211 500
19 km dwupasmowej autostrady, będącej częścią
Trzeciego Korytarza Paneuropejskiego.
2. Odbudowa autostrady A4 odcinek Krzywa-Wrocław 2001 252 700 000 189 525 000
A4 - budowa 91,6 km autostrady. Projekt składa się
z trzech faz realizowanych w ciągu 6 lat. Biorąc pod
uwagę parametry przedsięwzięcia, docelowo
zbudowaną autostradą będzie mogło przejeżdżać
50 000 pojazdów dziennie, co w założeniu powinno
zapewnić udrożnienie dla krajowego oraz
międzynarodowego transportu na następne 20 lat.
3. Przygotowanie projektu autostrady A4, odcinek 2002 6 625 000 4 968 750
Zgorzelec-Krzyżowa.
4. Projekt pomocy technicznej dotyczący przygotowania 2002 700 000 525 000
dokumentacji przetargowej dla odcinka autostrady A2
Stryków-Konotopa.
Razem 372 307 000 279 230 250
środków ISPA. Ponadto w 2000 roku zatwierdzono projekt dotyczą-
cy oceny i poprawy zdolności Narodowego Funduszu oraz Jednostek
Wdrażających ISPA do implementacji projektów ISPA w ramach
Rozszerzonego Zdecentralizowanego Systemu Wdrażania. Na po-
moc doradczą w tym zakresie przewidziano 1 630 000 euro i taką
sumę pozyskano z funduszu ISPA.23
W dniach 21-23 stycznia 2002 roku w Warszawie odbyła się
misja DG Regio-ISPA Komisji Europejskiej pod przewodnictwem
Friedemanna Allgayera, szefa Oddziału Północnego na Polskę, Cze-
chy, Litwę, Łotwę i Estonię. Podczas wizyty uzgodniono harmono-
gram składania wniosków do ISPA z założeniem, że do połowy 2003
roku zostaną alokowane wszystkie środki przewidziane dla Polski
w ramach ISPA-Transport.
W dniu 31 marca 2003 roku Ministerstwo Środowiska zakoń-
czyło przyjmowanie nowych wniosków z zakresu ochrony środowi-
ska do funduszu ISPA. O dofinansowanie, dostępne w 2003 roku,
ubiega się 17 projektów, które zostały zaakceptowane przez Zespół
Przygotowawczy Komitetu Integracji Europejskiej. Komitet Zarzą-
dzający ds. Funduszu ISPA działający przy Komisji Europejskiej
spotka się ostatni raz jesienią 2003 roku.24
Data wstąpienia Polski do Unii Europejskiej jest już znana -
1 maja 2004 roku. Istnieje zatem niewielka szansa na pozyskanie
dotacji z funduszu ISPA dla przedsięwzięć, które do stycznia 2003
roku nie zostały zgłoszone do resortu środowiska. Fundusz ISPA
przestaje bowiem funkcjonować w krajach, które wejdą do UE.
Resort środowiska nie zamyka jednak możliwości zgłoszenia nowej
aplikacji i jej ewentualnego dołączenia do grupy wniosków oczeku-
jących na wysłanie do Komisji Europejskiej.25
23 Modyfikacja tego memorandum finansowego miała miejsce w 2001 roku.
24 http://www.nfosigw.gov.pl/site/main/ispa_odslona.php?id=l047386265
z dnia 09.05.2003.
25 A. Myczkowska, ISPA: odległy cel, „Rzeczpospolita” nr 4 z 6 stycznia
2003 r.
Lp. Tytuł i opis projektu Rok podpisania Wydatki Całkowita kwota
MF przez KE całkowite dofinansowania
kwalifikowane ISPA (w euro)
(w euro)
1. Modernizacja linii kolejowej E-20, odcinek Mińsk 2000 124 595 625 93 446 719
Mazowiecki-Siedlce - modernizowana linia kolejowa
leży w Drugim Korytarzu Paneuropejskim, wynikiem
projektu ma być unowocześnienie 52 kilometrów linii
kolejowej.
2. Modernizacja linii kolejowej E-20, odcinek Rzepin - 2000 23 626 480 17 719 860
granica państw; modernizacja
i unowocześnienie 16 km linii kolejowej, leżącej
w Drugim Korytarzu Paneuropejskim.
3. Modernizacja linii kolejowej E65, sekcja Warszawa- 2001 14 900 000 5 960 000
-Działdowo; projekt pomocy technicznej
4. Poprawa infrastruktury kolejowej oraz likwidacja tzw. 2001 111 000 000 83 250 000
wąskich „gardeł”, projekt dotyczący przebudowy
i modernizacji odcinków sieci kolejowej, mający
przede wszystkim na celu skrócenie czasu przejazdu
pociągów (Memorandum podpisane przez KE w dniu
28 listopada 2001 r.).
5. Modernizacja węzła kolejowego Poznań na linii E-20 2001 67 439 560 50 579 670
(Memorandum podpisane przez KE w dniu 22 listopada
2001 r.).
6. Modernizacja linii kolejowej E-30 na odcinku Legnica- 2001 123 783 000 92 837 250
-Węgliniec-Zgorzelec (Memorandum podpisane przez
KE w dniu 17 grudnia 200 lr.).
7. Modernizacja linii kolejowej E-20 na odcinku Siedlce- 2002 185 274 000 138 955 500
-Terespol (faza I).
8. Modernizacja linii kolejowej E-30 na odcinku 2002 83 451 000 62 588 250
Węgliniec-Zgorzelec oraz Węgliniec-Bielawa Dolna.
9. Pomoc techniczna na przygotowanie projektu 2002 3 000 000 2 250 000
„Modernizacja linii kolejowych położonych na
Paneuropejskim korytarzu nr II (E-20 oraz CE-20) -
Pozostałe prace”.
10. Przygotowanie projektu modernizacji linii kolejowej 2002 3 000 000 2 400 000
E-75 na odcinku Warszawa-Białystok-Sokółka-
-Trakiszki - granica państwa.
Razem 740 069 665 549 987 249
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej (www.ukie.gov.pl z dnia
3 marca 2003 r.).
W momencie akcesji Polski do Unii Europejskiej stracimy pra-
wo do otrzymywania finansowego wsparcia z funduszu ISPA. Nie-
wykorzystane przez Polskę środki zostaną przyznane pozostałym
krajom kandydującym.26 Od pierwszego dnia akcesji Polska będzie
mogła starać się o pozyskanie środków finansowych na przedsię-
wzięcia związane z ochroną środowiska i rozwojem infrastruktury
transportowej z Funduszu Spójności, a także z funduszy struktural-
nych UE.
Bibliografia
Rozporządzenie Rady Unii Europejskiej z dnia 21 czerwca 1999 r. usta-
nawiające Instrument Przedakcesyjnej Polityki Strukturalnej, Dz.U. WE nr
1267 z 1999r.
M. Zembrzuski, Przedakcesyjny Instrument Polityki Strukturalnej —
ISPA, [w:] Droga do Funduszy Strukturalnych Unii Europejskiej, praca
zbiorowa, Polska Agencja Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2000.
Polska, Wstępny Narodowy Plan Rozwoju 2002-2003; Uzupełnienie
i rozszerzenie dokumentu „ Wstępny Narodowy Plan Rozwoju 2000-2002 ”,
przyjętego przez Komitet Integracji Europejskiej 22 grudnia 1999 r., War-
szawa, styczeń 2002.
ISPA, Przedakcesyjny Instrument Polityki Strukturalnej, Programo-
wanie i Zasady Wdrażania w Polsce, UKIE, Warszawa 2002.
Strategia wykorzystania funduszu ISPA jako uzupełniającego in-
strumentu realizacji polityki ekologicznej państwa, Ministerstwo Środo-
wiska, Departament Obsługi Funduszy Zagranicznych, Warszawa 2001.
T. Bachleda-Curuś, Fundusz ISPA — wsparcie dla inwestycji ekolo-
gicznych samorządów, [w:] Almanach środków pomocowych Unii Euro-
pejskiej, praca zbiorowa pod. red. N. Słowika, M. Korkucia, Fundacja Roz-
woju Samorządności i Prasy Lokalnej, Kraków 2000.
Narodowa Strategia dla Sektora Transportu (fundusz ISPA), Mini-
sterstwo Infrastruktury, Warszawa 2000.
A. Myczkowska, ISPA: odległy cel, „Rzeczpospolita” nr 4 z dnia 6
stycznia 2003 r.
26 Rozporządzenie Rady Unii Europejskiej, op. cit., art. 15.
Dz.U. WE nr L 175 z 5 lipca 1985 r., s. 40; dyrektywa ta zmieniona
została przez dyrektywę 97/11/WE (Dz.U. WE nr L 73 z 14 marca 1997 r.,
s. 5).
Dz.U. WE nr L 228, z 9 września 1996 r.
Źródła internetowe
www.mi.gov.pl/source.php?plik=Uniaeuro
www.mos.gov.pl/ispa/index.html
www.nfosigw.gov.pl/info/ISPA/index.html
www.ukie.gov.pl
www.gddkia.gov.pl
www.pkp.pl
www.europa.delpol.pl
www.msi.pl
www.parp.gov.pl
www.cie.gov.pl
www.biznespartner.pl
Jowita Świerczyńska
Zakres pomocy Unii Europejskiej
dla Polski w ramach programu SAPARD
SAPARD (Special Accession Programme for Agriculture and
Rural Development - Specjalny Przedakcesyjny Program na rzecz
Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich - SAPARD) jest to pro-
gram, którego główne zadanie polega na wsparciu rozwoju wsi
i rolnictwa krajów Europy Środkowej i Wschodniej, starających się
obecnie o członkostwo w Unii Europejskiej. Program został ustano-
wiony na mocy rozporządzenia Rady WE nr 1268/1999 z dnia 21
czerwca 1999 r. w sprawie wsparcia Wspólnoty dla przedakcesyj-
nych środków działania na rzecz Rolnictwa oraz Rozwoju Wsi
w krajach kandydujących Europy Środkowej i Wschodniej w okresie
poprzedzającym przystąpienie.1 Skierowany jest do następujących
państw: Bułgaria, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Rumunia,
Słowacja, Słowenia i Węgry. Najistotniejsze cechy programu
SAPARD to:
- celowość - program w całości skierowany na rozwój wsi
i rolnictwa,
- wieloletność - SAPARD obejmuje okres 2000-2006,
- odnawialność- oznacza to, że co roku na te same cele jest
przeznaczana kolejna kwota środków finansowych,
- bezzwrotność - przekazywanie środków uczestnikom progra-
mu odbywa się w formie bezzwrotnych dotacji. Płatności na rzecz
1 Council Regulation (EC) No 1268/1999 on Community support for pre-
accession measures for agriculture and rural development in the applicant countries
of central and Eastern Europe in the pre-accession period. Dz. U. WE nr L 161,
z 26.06.1999, str. 87. Aktem wykonawczym określającym szczegółowe zasady
finansowe i organizacyjne programu jest Rozporządzenie Komisji (WE) nr 2222/
2000 z 07.06.2000 r.
beneficjantów dokonywane są w walucie krajowej. Kraj korzystają-
cy z pomocy musi zagwarantować współfinansowanie programu ze
środków publicznych. Wkład Wspólnoty może sięgać nawet 75%
całkowitych kosztów zwrotnych. Niezbędny jest także udział środ-
ków własnych beneficjanta.
Podział przyznanych środków pomiędzy kandydujące kraje zo-
stał dokonany w oparciu o cztery kryteria, przyjęte przez Komisję
Europejską:
1) liczba ludności rolniczej,
2) powierzchnia użytków rolnych,
3) wysokości PKB per capita (liczonego wg parytetu siły na-
bywczej),
4) specyfika sytuacji terytorialnej.
Tabela 1. Podział środków SAPARD na poszczególne kraje kandydujące
KRAJ Roczna kwota SAPARD
(min euro, wg cen z 2000 r.)
BUŁGARIA 53,03
CZECHY 22,44
ESTONIA 12,35
LITWA 30,35
ŁOTWA 22,23
POLSKA 171,60
RUMUNIA 153,24
SŁOWACJA 18,6
SŁOWENIA 6,45
WĘGRY 38,71
RAZEM 529,00
Źródło: Decyzja Komisji Europejskiej 199/595/EC.
Rozpoczęcie programu SAPARD w Polsce stało się możliwe
po spełnieniu czterech warunków:
1. Zatwierdzeniu przez Komisję Europejską Programu Rozwo-
ju Obszarów Wiejskich - Programu Operacyjnego SAPARD.
W Polsce podstawą do przygotowania Programu Operacyjnego był
Narodowy Program Przygotowania do Członkostwa.2 Program zo-
stał przedłożony Komisji Europejskiej 28 grudnia 1999 roku, a pra-
wie rok później, tj. 13 września 2000 r., stał się przedmiotem posie-
dzenia - komitetu STAR,3 który go jednogłośnie zaopiniował. Na-
stępnie decyzją Komisji Europejskiej z dnia 18 października 2000 r.
zatwierdzono Program Operacyjny SAPARD dla Polski.4
2. Podpisaniu Wieloletniej Umowy Finansowej.5 Umowa usta-
nowiła strukturę techniczną, prawną oraz administracyjną, w której
ramach jest wykonywany Program.
3. Podpisanie Rocznej Umowy Finansowej.6
4. Akredytacja7 Agencji SAPARD - Krajowy Akt Akredytacji
Agencji SAPARD został wydany 20 września 2001 r. Funkcję Agen-
2 Program ten określa m. in. priorytety dostosowania rolnictwa i obszarów
wiejskich do wymogów UE, a mianowicie: ustanowienie i wdrażanie spójnej poli-
tyki strukturalnej rozwoju obszarów wiejskich, harmonizacja prawa i struktur ad-
ministracji weterynaryjnej i fitosanitarnej, modernizacja niektórych segmentów go-
spodarki (mleczarstwo, gospodarka mięsna, przetwórstwo owoców i warzyw),
przygotowanie do wprowadzenia Wspólnej Polityki Rolnej.
3 Komitet STAR jest Komitetem Doradczym Komisji Europejskiej ds. Struk-
tur Rolnych Obszarów Wiejskich.
4 Polski Program Operacyjny obok programu węgierskiego był pierwszym
zatwierdzonym przez Komisję Europejską.
5 Umowa z Polską została podpisana 25 stycznia 2001 r.
6 Umowa na kwotę 171 570075 euro została podpisana 29 marca 2001 r.,
kolejna Roczna Umowa na kwotę 175057271 euro została podpisana 06.06.2002 r.
W związku z opóźnieniami związanymi z wprowadzaniem Programu SAPARD
środki przyznane w ramach podpisanych rocznych umów zgodnie z zapewnie-
niami Komisji Europejskiej będą mogły być wykorzystane do końca 2004 r. (dot.
umowy z 2000 r.) i do końca 2005 r (dotyczy umowy z 2001 r.)
7 Akredytacja oznacza zaakceptowanie wszystkich procedur związanych
z wdrażaniem i płatnościami w ramach programu SAPARD.
cji SAPARD pełni Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnic-
twa (ARiMR)’8, która odpowiedzialna jest za stronę wdrożeniową,
finansową i kontrolną płatności. Natomiast za ogólną koordynację
i wdrażanie programu odpowiedzialne jest Ministerstwo Rolnictwa
i Rozwoju Wsi.
Cele programu SAPARD zostały sformułowane w oparciu
0 najistotniejsze problemy polskiej wsi. Problemy te to przede wszyst-
kim: zła struktura rolnictwa, przeludnienie agrarne, wysokie bezrobo-
cie, niski poziom wykształcenia, słaba infrastruktura, niski poziom
dochodów mieszkańców obszarów wiejskich, rozproszenie produkcji,
nierozwinięte otoczenie rolnictwa, brak specjalizacji gospodarstw
rolnych, słaba baza przetwórstwa rolno-spożywczego.
Celem ogólnym Przedakcesyjnego Programu na rzecz Rolnic-
twa i Rozwoju Obszarów Wiejskich jest przygotowanie rolnictwa
1 mieszkańców wsi do wyzwań związanych z wejściem naszego
kraju do struktur europejskich. To przygotowanie ma być dokonane
poprzez9:
- poprawę konkurencyjności polskiego rolnictwa i przetwór-
stwa rolno-spożywczego, zarówno na rynku krajowym, jak i między-
narodowym,
- dostosowanie sektora rolno-spożywczego do wymagań Jed-
nolitego Rynku w zakresie wymagań sanitarnych, higienicznych oraz
jakościowych,
- wsparcie wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich po-
przez rozwój infrastruktury technicznej oraz tworzenie warunków do
podejmowania pozarolniczej działalności gospodarczej na wsi.
Program SAPARD oparty jest na dwóch osiach prioryteto-
wych, których zadaniem jest poprawa efektywności sektora rolno-
-spożywczego oraz poprawa warunków prowadzenia działalności
8 Zob. Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie szczegółowego zakresu
i kierunków działań oraz sposobów realizacji zadań Agencji Restrukturyzacji
i Modernizacji Rolnictwa w zakresie gospodarowania środkami pochodzącymi
z UE, Dz. U. Nr 102 poz.928 z późn. zm.).
9 Por. SAPARD - Program Operacyjny dla Polski, op. cit.
gospodarczej i tworzenie miejsc pracy wspierane przez oś komple-
mentarną.
W ramach powyższych osi priorytetowych podjęte zostaną
następujące działania10:
Oś priorytetowa 1: Poprawa efektywności sektora rolno-
spożywczego.
Działanie 1: Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów
rolnych i rybnych
a) wsparcie restrukturyzacji przetwórstwa i poprawy marketin-
gu artykułów pochodzenia zwierzęcego (schemat 1.1),
b) wsparcie restrukturyzacji przetwórstwa i poprawy marketin-
gu owoców i warzyw (schemat 1.2).
Działanie 2: Inwestycje w gospodarstwach rolnych
a) wsparcie restrukturyzacji produkcji mleka (schemat 2.1),
b) wsparcie modernizacji gospodarstw specjalizujących się
w produkcji zwierząt rzeźnych (schemat 2.2),
- modernizacja gospodarstw specjalizujących się w produkcji
bydła mięsnego (komponent 2.2.1),
- odbudowa produkcji owczarskiej (komponent 2.2.2),
- modernizacja produkcji trzody chlewnej i drobiu - (komponent
2.2.3),
c) zwiększenie różnorodności produkcji gospodarstw rolnych
(schemat 2.3).
Oś priorytetowa 2: Poprawa warunków prowadzenia dzia-
łalności gospodarczej i tworzenie miejsc pracy.
Działanie 3: Rozwój i poprawa infrastruktury obszarów
wiejskich
a) zaopatrzenie gospodarstw wiejskich w wodę wraz z uzdat-
nianiem (schemat 3.1),
b) odprowadzanie i oczyszczanie ścieków komunalnych (sche-
mat 3.2),
c) gospodarkę odpadami stałymi (schemat 3.3),
d) drogi gminne i powiatowe na obszarach wiejskich (schemat
3.4.),
e) zaopatrzenie w energię (schemat 3.5).
Działanie 4: Różnicowanie działalności gospodarczej na
obszarach wiejskich
a) tworzenie źródeł dodatkowego dochodu w gospodarstwach
rolnych (schemat 4.1),
b) tworzenie miejsc pracy na obszarach wiejskich (schemat 4.2),
c) publiczna infrastruktura turystyczna na obszarach wiejskich
(schemat 4.3).
Oś komplementarna
Działanie 5: Programy rolnośrodowiskowe i zalesianie (pro-
jekty pilotażowe)',
Działanie 6: Szkolenia zawodowe;
Działanie 7: Pomoc techniczna.
Tabela nr 2. przedstawia podział środków finansowych w pro-
gramie SAPARD w latach 2000-2006 w podziale na poszczególne
działania.
Tabela 2. Podział środków finansowych (z UE i współfinansowania krajowego)
w programie SAPARD w latach 2000-2006 w podziale na poszczególne
działania (kwoty w euro)
Rok Działanie 1 Działanie 2 Działanie 3 Działanie 4 Działanie 6 Działanie 7
2000 77 516 300 38 125 908 108 631 552 0 3 600 000 830 887
2001 90 507 249 43 634 868 79 195 579 15 211 769 3 960 000 843 9650
2002 91 404 523 43 673 915 57 133 084 31 986 677 4 360 000 987 638
2003 91 404 523 42 820 587 57 133 084 32 533 339 4 800 000 862 638
2004 91 404 523 42 733 061 57 133 084 32 140 864 5 280 000 862 638
2005 91 404 523 42 674 253 57 133 084 31 706 339 5 773 334 862 638
2006 91 404 523 42 445 531 57 133 084 31 201 728 6 373 334 987 638
Źródło: www. arimr. gov.pl 28.02.2003.
Oś priorytetowa 1 Poprawa efektywności sektora rolno-
spożywczego, zakłada poprawę efektywności tego sektora, głów-
nie poprzez modernizację gospodarstw i zakładów produkcyjnych,
ponadto przyczyni się do rozwoju infrastruktury rynkowej, uspraw-
nienia kanałów zbytu, poprawy warunków pracy, zmniejszenia za-
grożenia zdrowia konsumentów, poprawi także konkurencyjności tej
gałęzi przemysłu, już po wejściu naszego kraju do UE. Celem przed-
sięwzięć realizowanych w Działaniu 2 Inwestycje w gospodar-
stwach rolnych, jest tworzenie silnego sektora gospodarstw rolnych,
które poprzez efektywną, a przede wszystkim zorientowaną na rynek
produkcję, zapewnią konsumentom różnorodną i dobrą jakościowo
ofertę. Poza tym realizacja działania ma wpłynąć na obniżenie kosz-
tów produkcji, co z kolei spowoduje wzrost dochodowości gospo-
darstw, ma także poprawić standard i estetykę gospodarstw rolnych.
Realizacja działań w ramach osi priorytetowej 2 Poprawa
warunków prowadzenia działalności gospodarczej i tworzenie
miejsc pracy, oznaczać będzie dla mieszkańców obszarów wiejskich
poprawę warunków życia poprzez: lepszy dostęp do obiektów uży-
teczności publicznej, zmniejszenie kosztów transportu, zwiększenie
szans kształcenia, ułatwienie rozpoczęcia i prowadzenia własnej
działalności gospodarczej. Działania te mają poprawić konkurencyj-
ność obszarów wiejskich i wyrównać istniejące obecnie dyspropor-
cje w ich rozwoju. Poprawa infrastruktury to przede wszystkim
inwestycje skierowane na poprawę dostępności i jakości wody, za-
gospodarowanie ścieków komunalnych, utylizację odpadów, budowę
dróg, poprawę zaopatrzenia w energię i rozwój telekomunikacji.
W ramach Działania 4 - Różnicowanie działalności gospo-
darczej na obszarach wiejskich, realizowane będą inwestycje
ukierunkowane na likwidację bezrobocia i tworzenie nowych miejsc
pracy, rozwój przedsiębiorczości, poszerzenie dotychczasowej dzia-
łalności gospodarstw o usługi, przetwórstwo, rzemiosło.
W ramach osi komplementarnej, Działanie 5 - Programy
rolnośrodowiskowe i zalesianie, dąży się do zachęcenia rolników
do działania na rzecz ochrony środowiska. Celem przedsięwzięć
realizowanych w ramach działania jest zagospodarowanie gruntów
nie używanych, odnawianie źródeł zasobów, zachowanie krajobrazu
obszarów wiejskich, promocja bezpiecznych dla środowiska praktyk
rolniczych. W Planie Operacyjnym. Działanie to zostało podzielone
na dwa schematy:
1) Program rolnośrodowiskowy - projekt pilotażowy (schemat
5.1),
2) Zalesianie - projekt pilotażowy (schemat 5.2).
Następnie, w wyniku decyzji Komitetu do Spraw Monitorowa-
nia Programu SAPARD, nastąpiły istotne zmiany. Najpierw Komitet
podjął uchwałę o wyłączeniu z Działania schematu 5.2. Zalesianie,"
później podobna decyzja została podjęta w stosunku do schematu
5.1.12 W konsekwencji oznaczało to wyłączenie z Programu SA-
PARD Działania 5. Jednak, w wyniku dalszych prac Komitetu,
decyzja dotycząca schematu 5.1 została zmieniona i ponownie przy-
wrócono realizację schematu 5.1 Pilotażowe programy rolnośro-
dowiskowe.u Planowany termin uruchomienia tego schematu za-
kładany jest na koniec 2003 roku.
Działanie 6 - Szkolenia zawodowe, ma na celu poprawę
jakości zasobów ludzkich. Aktualny poziom wykształcenia rolników
wskazuje na duże możliwości rozwoju w zakresie zarządzania, po-
prawy wydajności, znajomości działań marketingowych. Należy tak-
że dostosować kierunki kształcenia do potrzeb danego regionu, prze-
kwalifikować bezrobotnych, zmienić mentalność producentów rol-
nych, przygotować rolników do funkcjonowania w ramach Jednoli-
tego Rynku. Szkolenia będą wsparciem dla inwestycji realizowanych
w ramach omówionych wcześniej działań.
Działanie 7 - Pomoc techniczna, stanowi uzupełnienie wszyst-
kich omówionych działań. Jego celem jest pomoc techniczna dla
" Uchwala Zespołu-Komitetu do Spraw Monitorowania Programu SAPARD
Nr 11/2002 z dnia 07.02.02
12 Uchwała Zespołu-Komitetu do Spraw Monitorowania Programu SAPARD
Nr 14/2002 z dnia 21.06.02
13 Uchwała Zespołu-Komitetu do Spraw Monitorowania Programu SAPARD
Nr 18/2002 z dnia 18.12.02
i Działanie/ Dolnośląskie Kujawsko-Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie 15 Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-Mazurskie Wielkopolskie Zachodnio-Pomorskie Razem kraj
schemat/ CJ
komponent e-
I
Poprawa przetwórstwa 5 16 14 7 28 17 34 10 18 15 22 13 3 20 39 9 270
i marketingu artykułów rolnych
i rybnych
Wsparcie restrukturyzacji 3 13 10 7 24 12 26 9 11 14 21 12 2 17 32 2 221
przetwórstwa i poprawy marketingu
artykułów pochodzenia zwierzęcego
sektor mleczarski 1 5 5 3 8 4 11 5 3 10 2 4 2 10 12 - 85
sektor mięsny 2 7 5 4 16 8 15 4 7 3 9 8 - 6 19 6 119
sektor rybny - 1 - - - - - - 1 1 10 - - 1 1 2 17
Restrukturyzacja przetwórstwa 2 3 4 - 4 5 8 1 7 1 1 1 1 3 7 1 49
i poprawy marketingu owoców
i warzyw
Inwestycje w gospodarstwach 10 37 46 18 33 47 91 21 13 52 39 11 111 8 82 13 63
rolnych
Restrukturyzacja produkcji mleka - 6 2 - 2 - 6 3 1 25 - 1 4 1 2 2 62
Wsparcie modernizacji gospodarstw 1 l 3 2 4 2 3 1 1 5 4 2 1 3 12 n 45
specjalizujących się w produkcji
zwierząt rzeźnych, w tym:
- modernizacja gospodarstw - - - 1 - - - - - 1 1 - - - - - 3
specjalizujących się w produkcji
bydla mięsnego
- odbudowa produkcji owczarskiej - - - - - 1 1 - - - - - - - 1 - 3
- modernizacja produkcji trzody 1 1 3 1 4 1 2 1 1 4 3 2 1 3 11 - 39
chlewnej i drobiu
Zwiększenie różnorodności 9 30 40 16 27 45 82 17 11 22 35 8 106 4 62 11 525
produkcji gospodarstw rolnych
Rozwój i poprawa infrastruktury 90 108 137 74 134 169 177 36 174 113 123 114 104 82 206 68 1909
obszarów wiejskich
Zaopatrzenie gospodarstw wiejskich 23 17 27 25 32 30 52 9 17 27 33 15 32 27 41 21 428
w wodę wraz z uzdatnianiem
Odprowadzanie i oczyszczanie 28 42 29 22 26 67 30 15 53 23 45 43 24 30 83 28 520
ścicków komunalnych
Gospodarka odpadami stałymi - - - - - 2 1 - 1 1 1 - - 1 4 - 11
Drogi gminne i powiatowe 35 42 51 24 75 65 94 12 72 65 43 55 42 24 77 18 529
na obszarach wiejskich
Zaopatrzenie w energię 4 - - 3 1 5 - - 1 4 - 1 - - 1 1 21
SUMA o 40 r- Os m rs Г-' *n o 00 00 oo o r-- o 2811
o\ ON m o ЧО o 00 СП CN (4 as
CS (N
Źródło: dane ARiMR na dzień 28.02.2003.
wszystkich działań realizowanych w ramach Programu, a w szcze-
gólności wsparcie we wdrażaniu i monitorowaniu Programu. To
wsparcie odbywa się przede wszystkim poprzez: zapewnienie odpo-
wiedniego przepływu informacji, reklamę; zapewnienie wsparcia dla
przeprowadzanych analiz, seminariów; zapewnienie wsparcia dla
ekspertyz z zewnątrz. Podmiotem, który może uzyskać pomoc
w omawianym działaniu jest władza zarządzająca, czyli Ministerstwo
Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
W trakcie trwania programu SAPARD pomoc nie może być
łączona z inną pomocą ze środków publicznych, np. kredytami pre-
ferencyjnymi, a także ze środkami pochodzącymi z UE (PHARE,
ISPA). Pomoc finansowa jest udzielana wyłącznie na inwestycje
z surowców pochodzących z krajów UE lub krajów kandydujących.
Procedura przekazywania przez Komisję Europejską przyznanych
środków finansowych wygląda następująco: służby finansowe KE
przekazują odpowiednie kwoty wyrażone w euro na rachunek Naro-
dowego Funduszu w NBP. Przeliczenie euro na walutę polską,
dokonywane jest na poziomie Narodowego Funduszu (Ministerstwo
Finansów). Agencja SAPARD na własny rachunek bankowy otrzy-
muje fundusze wyrażone w złotych polskich, otrzymuje je jednak nie
wcześniej niż 5 dni przed dokonaniem płatności na rzecz beneficjan-
tów. Następnie płatność jest przekazywana na rachunek uczestnika
programu.14
Adresatem programu SAPARD są rolnicy i grupy rolników,
przedsiębiorstwa przetwórcze w przemyśle rolno-spożywczym, gmi-
ny i samorządy z obszarów wiejskich. Rolnik, który chce skorzystać
z pomocy, musi spełnić następujące warunki: wiek poniżej 50 lat,
własne gospodarstwo rolne, staż pracy w gospodarstwie rolnym - po
zasadniczej szkole rolniczej - staż 3 lata, rolnik mający wykształcenie
średnie lub wyższe pozarolnicze - staż 5 lat, rolnik z wykształceniem
podstawowym lub zawodowym pozarolniczym - staż 10 lat. Tylko
osoby po studiach lub średniej szkole rolniczej nie muszą mieć stażu.
14 Beneficjant musi otworzyć specjalne konto w banku, na które będzie
przekazywana tylko pomoc finansowa pochodząca z programu SAPARD.
Aby uzyskać pomoc finansową należy przed rozpoczęciem
inwestycji złożyć w regionalnym oddziale ARiMR wypełniony wnio-
sek wraz z wymaganymi załącznikami (np. biznesplanem), następnie
podpisać umowę z Agencją. Umowa określa prawa i obowiązki
stron, a także: kwotę udziału funduszy SAPARD w finansowaniu
inwestycji, zakres rzeczowy inwestycji realizowanej z udziałem fun-
duszy SAPARD, termin zakończenia inwestycji.
Ponadto każda umowa zobowiązuje beneficjanta do15:
• złożenia w wyznaczonym terminie, we właściwym oddziale
regionalnym ARiMR dokumentów potwierdzających ustanowienie
prawnego zabezpieczenia wykonania umowy (weksel własny in
blanco wraz z deklaracją wekslową),
• przestrzegania harmonogramu realizacji przedsięwzięcia okreś-
lonego w planie przedsięwzięcia od dnia określonego w umowie
i jego zakończenia do dnia określonego w umowie,
• przechowywania oryginałów dokumentów, w szczególności
faktur i rachunków związanych z realizacją przedsięwzięcia przez
okres 5 lat, licząc od dnia dokonania przez Agencję płatności,
• zrealizowania przedsięwzięcia zgodnie z zakresem rzeczo-
wym i harmonogramem,
• zapewnienia prawidłowego monitoringu jakości i terminów
prac przewidzianych w planie przedsięwzięcia,
• poinformowania na piśmie sprzedawcy towarów i usług, że
może on być kontrolowany przez przedstawicieli Komisji Europej-
skiej oraz Trybunału Obrachunkowego Wspólnot Europejskich,
• starannego przygotowania i przekazania wraz z wnioskiem
o płatność końcową do oddziału regionalnego ARiMR raportu ze
zrealizowanego przedsięwzięcia.
Pomoc otrzymuje się w formie dotacji w trzy miesiące po
zakończeniu projektu. Aby przystąpić do inwestycji trzeba mieć
oszczędności lub zaciągnąć kredyt bankowy (nie wolno korzystać
z kredytów preferencyjnych).
15 Por. SAPARD - Program Operacyjny dla Polski, op. cit.
Podmiot, który uzyska prawo do pomocy finansowej z progra-
mu SAPARD, może ją utracić, gdy16:
• zaprzestanie realizacji przedsięwzięcia,
• nie zrealizuje lub zrealizuje nie do końca przedsięwzięcie,
• dokona zmiany przedmiotu przedsięwzięcia przewidzianego
w planie przedsięwzięcia bez uprzedniej zgody agencji wyrażonej na
piśmie,
• dokona zmian zakresu rzeczowego lub harmonogramu realiza-
cji przedsięwzięcia bez zawarcia porozumienia zmieniającego umo-
wę w postaci aneksu,
• uniemożliwi dokonanie przez Agencję lub inne uprawnione
podmioty kontroli dokumentów lub wizytacji terenowej przez okres 5
lat od dokonania ostatniej płatności,
• nie udokumentuje realizacji przedsięwzięcia w sposób określo-
ny w umowie,
• nie złoży wraz z wnioskiem o płatność wymaganych doku-
mentów, np. faktur dokumentujących poniesione koszty,
• wykorzysta przyznaną pomoc niezgodnie z przeznaczeniem,
• przy staraniu się o przyznanie pomocy złoży fałszywe infor-
macje lub oświadczenia,
• zostanie umieszczony na liście dłużników Agencji.
W razie wystąpienia choćby jednego z wyżej wymienionych
przypadków, Agencja wypowiada umowę ze skutkiem natychmia-
stowym i wzywa beneficjanta do zwrotu kwoty otrzymanej pomocy
finansowej wraz z odsetkami, w terminie 14 dni od dnia otrzymania
wezwania do zapłaty.
Podczas realizacji programu SAPARD, we wszystkich działa-
niach, uprawnione podmioty złożyły 3130 wniosków, z czego ARiMR
zarejestrowała 2811 wniosków i podpisała 479 umów o pomoc
finansową z programu SAPARD.
Działanie 1 Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów
rolnych i rybnych
W sumie, w Działaniu 1, złożono 318 wniosków o pomoc
finansową, w tym na:
• Wsparcie restrukturyzacji przetwórstwa i poprawę marketin-
gu artykułów pochodzenia zwierzęcego - 258 wnioski:
a) sektor mleczarski - 96 wniosków,
b) sektor mięsny - 145 wniosków,
c) sektor rybny - 17 wniosków.
• Wsparcie restrukturyzacji przetwórstwa i poprawy marketin-
gu owoców i warzyw - 60 wniosków.
W Działaniu 1 zawarto 156 umów na kwotę około 150 min zł,
co stanowi około 30% limitu dostępnych środków w ramach Rocz-
nych Umów Finansowych (RUF) 2000 i 2001.
Działanie 2 Inwestycje w gospodarstwach rolnych
W Działaniu 2 rolnicy złożyli 780 wniosków, w tym:
• Restrukturyzacja produkcji mleka - 90 wniosków.
• Modernizacja gospodarstw specjalizujących się w produkcji
zwierząt rzeźnych - 53 wnioski, w tym:
a) modernizacja gospodarstw specjalizujących się w produkcji
bydła mięsnego - 3 wnioski,
b) odbudowa produkcji owczarskiej - 6 wniosków,
c) modernizacja produkcji trzody chlewnej i drobiu - 44 wnio-
ski.
• Zwiększenie różnorodności produkcji gospodarstw rolnych -
637 wniosków.
ARiMR zarejestrowała 632 wnioski, zawarto 323 umów. Złożono
69 wniosków o płatność na kwotę 2824790,83 zł. Do 31.01.2003 r.
wypłacono 11 beneficjantom w łącznej kwocie 510 541,21 zł.
Działanie 3 Rozwój i poprawa infrastruktury
obszarów wiejskich
W okresie przyjmowania wniosków, w ramach Działania 3 Roz-
wój i poprawa infrastruktury obszarów wiejskich, gminy i powia-
ty złożyły 2032 wnioski o pomoc finansową, w tym:
• Zaopatrzenie gospodarstw wiejskich w wodę wraz z uzdatnia-
niem - 446 wniosków.
• Odprowadzanie i oczyszczanie ścieków komunalnych - 651
wniosków.
• Gospodarka odpadami stałymi - 14 wniosków.
• Drogi gminne i powiatowe na obszarach wiejskich - 898
wniosków.
• Zaopatrzenie w energię - 23 wnioski.
Do 31.03.2003 r. pozytywnie oceniono 1734 wnioski na kwotę
1 031 175 583,21 zł, co stanowi 105,63% limitu dostępnych środków.
Wydano 1718 promes na kwotę 1 015 304 884,22 zł które umożliwią
samorządom rozpoczęcie procedury zamówienia publicznego w związ-
ku ze złożonym i zaakceptowanym wnioskiem o pomoc finansową ze
środków SAPARD. Brakujące środki, na wniosek MRiRW, uchwałą
Zespołu-Komitetu do Spraw Monitorowania Programu SAPARD,
zostały przesunięte z Działania 1, w którym pozostały niewykorzy-
stane. Dzięki temu kwota przypadająca na Działanie 3 zwiększyła
się z 187 827 131 euro na 235 176 386 euro w ramach RUF 2000
i 2001.
Tabele nr 3 i 4 informują o liczbie zarejestrowanych wniosków
i zawartych umów w ramach poszczególnych Działań, z uwzględnie-
niem poszczególnych województw.
Program SAPARD, właściwie od momentu wprowadzenia,
wzbudza duże emocje. U jednych wywołuje entuzjazm, u innych
zniechęcenie. Dla wszystkich jasne jest jednak to, że szansę, jaką
daje program, trzeba jak najlepiej wykorzystać, a więc jak najwięcej
uwagi poświęcić działaniom mającym na celu poprawę efektywności
Działanie/ Dolnośląskie Kujawsko- Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko- Wielkopolskie •il RAZEM
schemat/ -Pomorskie -Mazurskie 11
komponent á*?
Poprawa przetwórstwa 1 10 7 4 15 14 19 3 10 12 8 10 2 12 25 4 156
i marketingu artykułów
rolnych i rybnych
Wsparcie restrukturyzacji 0 8 6 4 12 10 16 2 5 11 7 10 2 10 20 3 126
przetwórstwa i poprawy
marketingu artykułów
pochodzenia zwierzęcego
- sektor mleczarski
_ 3 4 V». 4 8 1 1 II) 1 4 7 6 X V/
- sektor mięsny 5 2 ? 9 6 8 1 ? 1 4 7 3 11 1 6?
- sektor rybny - 1 2 - 1 1 2 7
Wsparcie restrukturyzacji 1 2 1 - 3 4 3 1 5 1 1 - - 2 9 1 30
przetwórstwa i poprawy
marketingu owoców i warzyw
Inwestycje w gospodarstwach 3 26 22 11 19 24 44 10 8 25 17 3 48 3 53 7 323
rolnych
Restrukturyzacja produkcji - 5 3 - 2 - 4 2 1 11 - 1 2 1 0 2 40
mleka
Modernizacja gospodarstw 1 1 1 0 1 1 2 0 1 2 4 1 0 1 7 0 23
specjalizujących się
w produkcji zwierząt
rzeźnych, w tym:
- modernizacja gospodarstw “ 1 1
specjalizujących się
w produkcji bydła mięsnego
- odbudowa produkcji - 1 1
owczarskiej
- modernizacja produkcji 1 1 1 - 1 - 2 - 1 2 3 1 - 1 7 - 21
trzody chlewnej i drobiu
Zwiększenie różnorodności 2 20 18 11 16 23 38 8 6 13 13 1 46 1 40 5 260
produkcji gospodarstw
rolnych
SUMA 4 36 29 15 34 38 63 13 18 37 25 13 50 15 78 11 479
Źródło: dane Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa na dzień 28.02.2003.
i dostosowanie do standardów UE. Polska wieś musi unijną pomoc
wykorzystać w sposób maksymalny, tak by po 1 maja 2004 r., była
w stanie konkurować na rynku UE.
Bibliografia
A. Barwińska-Małajowicz, Fundusze przedakcesyjne PHARE, ISPA,
SAPARD, [w:] Problemy Handlu Międzynarodowego, pod red. K. Budzow-
skiego i S. Wydymusa, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2000.
D. Bogucka, Gminy złożyły wnioski, „Gazeta Prawna” Nr 143/2002.
D. Bogucka, Szanse na SAPARD jeszcze aktualne, „Gazeta Prawna”
№217/2002.
Droga do funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, Polska Agen-
cja Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2000.
Fundusze strukturalne UE i przygotowania do nich w Polsce. Ma-
teriały konferencyjne, Deutsche Gesellschaft fur technische Zusamme-
narbeit (GTZ) GmbH.
P. Kulbiński, Zakres pomocy Unii Europejskiej dla małych i śred-
nich przedsiębiorstw w Polsce w ramach wybranych programów — PHA-
RE, ISPA, SAPARD, [w]: Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębior-
stwa i gospodarki, pod red. J. Rymarczyka i W. Michalczyka, AE Wrocław
2002.
T. Pietryga, SAPARD, czyli trudne pieniądze, „Gazeta Prawna” Nr
129/2002.
T. Pietryga, SAPARD w czwartej odsłonie, „Gazeta Prawna” Nr 98/
2003.
L. Piesik, Ruszyły dotacje z SAPARDU, „Gazeta Prawna” Nr 136/2002.
Podręcznik tematów europejskich dla samorządów lokalnych, Dom
Współpracy Polsko-Niemieckiej, Opole 2002.
Polskie rolnictwo w UE, Biuletyn Informacyjny, Wydanie specjalne
Nr 1-2/2003, wyd. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi i Agencję Re-
strukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.
J. Rymwid, Kredyty na SAPARD, „Gazeta Prawna” Nr 132/2002.
SAPARD - Program Operacyjny dla Polski, wersja z dnia 20 marca
2002 r., Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
Streszczenie
Program SAPARD jest instrumentem przedakcesyjnego wsparcia dla
rolnictwa i obszarów wiejskich skierowanym do dziesięciu krajów Europy
Środkowej i Wschodniej, starających się o członkostwo w UE. Cele Progra-
mu zostały sformułowane w oparciu o najistotniejsze problemy polskiej wsi.
Polska, z łącznej sumy 517 min euro rocznie, otrzymuje 171 min euro. Pro-
gram SAPARD, od momentu wprowadzenia, wzbudza duże emocje. U jed-
nych wywołuje entuzjazm, u innych zniechęcenie. Zniechęcają przede
wszystkim warunki przyznawania pomocy. Wysokość dotacji wynosi do
50% kosztów kwalifikowanych, a dofinansowanie wypłacane jest po za-
kończeniu inwestycji. Rolnik musi sam sfinansować całą inwestycję, a do-
piero po jej zakończeniu otrzymuje zwrot części kosztów.
Regionalne bezpieczeństwo ekonomiczne
Trzeba się starać wszelkim sposobem
o niedopuszczanie do wojny.
A jeśliby nie można do niej nie
dopuścić, co wtedy czynić należy,
o co starać się w czasie pokoju?
O zamkach, które trzeba budować na
granicach.
A. Frycz Modrzewski
Zaczerpnięte z dzieła O poprawie Rzeczypospolitej lub Roz-
ważań o poprawie Rzeczypospolitej ksiąg pięć motto filozofa
i politologa doby renesansu, bynajmniej częściowo nie utraciło swej
aktualności. Nie śnił bowiem A. F. Modrzewski o Europie bez granic,
jednakże marzył o bezpiecznej i silnej Rzeczypospolitej. Silnej oby-
czajem, prawem, orężem, kościołem i nauką. Marzenia te, pomimo
barier wzrostu i rozwoju gospodarczego Polski, wydają się być
bardziej realne niż ponad 450 lat temu. Tak jak wówczas jednak
bezpieczeństwo w wymiarze ekonomicznym, w tym finansowym
oznacza niezakłócony, „wolny” od znamion przestępczych przepływ
publicznych i prywatnych środków pieniężnych.1 Towarzyszy mu
współcześnie bezpieczeństwo informacyjne, bądź informacji (finan-
sowej, inwestycyjnej o patentach, marketingowej, itp.).
Bezpieczeństwo ekonomiczne państwa, jako jeden z aspektów
bezpieczeństwa narodowego można określić jako stan, w którym nie
odczuwamy zewnętrznych i wewnętrznych zagrożeń gospodarczych
lub zdolność państwa do ich neutralizacji. Jest to więc stan pożądany,
1 W. Stankiewicz (red.), Ekonomika Obrony, wyd. II, AON, Warszawa 1994,
s. 186 i następne.
jednakże państwo znajduje się w nim rzadko. W praktyce mamy
najczęściej do czynienia z odchyleniami od stanu bezpieczeństwa
ekonomicznego, powodowanymi przez cykliczny rozwój oraz nie-
oczekiwane zagrożenia gospodarcze. Określenie odchyleń od zasad-
niczego trendu nie jest proste pomimo stosowania różnych wskaźni-
ków pomiaru aktywności gospodarczej. Powodem takiej sytuacji jest
fakt, iż tylko niewiele zagrożeń gospodarczych daje się kwantyfiko-
wać. Jeśli nawet tak, to nie zawsze, poza klęskami żywiołowymi
i kryzysami energetycznymi, możliwe jest precyzyjne określenie ich
wpływu na poziom bezpieczeństwa ekonomicznego.2
Bezpieczeństwo ekonomiczne to pochodna możliwości gospo-
darczych państwa, ale także, choć w mniejszym stopniu, czynników
politycznych, do których zaliczyć trzeba przynależność do organiza-
cji międzynarodowych w układzie regionalnym i globalnym, porozu-
mień o charakterze ekonomicznym, ale i militarnym, co nierozerwal-
nie wiąże się procesami regionalizacji i globalizacji. Wywierają one
bezpośredni wpływ na bezpieczeństwo państwa, regionu, a także
świata.3
W związku z przyjętym tematem mojego wykładu można by
rozważać jeszcze bezpieczeństwo militarne, czyli sytuację, w której
nie występuje zagrożenie konfliktem zbrojnym, bezpieczeństwo geo-
fizyczne, czyli integralność terytorialna i nienaruszalność granic, bez-
pieczeństwo polityczne, rozumiane jako swoboda w kształtowaniu
przez państwo swojej polityki wewnętrznej, bezpieczeństwo publicz-
ne, którego wyrazem jest ład społeczny, przestrzeganie norm praw-
nych, brak przestępczości itp.4
2 Bezpieczeństwo gospodarcze Polski. Pojęcie bezpieczeństwa ekonomiczne-
go państwa, [w:] strona internetowa http// pbryzi.fm.interia.pl/W/Bezp.htm, War-
szawa 1999
3 Ibidem.
4 Zob. J. Tomaszewski, J. Kojkoł, P. Tyrała, (red.), Regionalizm a bezpie-
czeństwo, AMW, Gdynia 2002. Książka napisana przy udziale praktyków i teore-
tyków zajmujących się problematyką bezpieczeństwa oraz edukacją dla bezpie-
czeństwa.
Dziś nie budujemy zamków obronnych na granicach, lecz sta-
ramy się granice otwierać; bezpieczeństwo we współczesnej Euro-
pie uzyskało wymiar koalicyjny. Jego gwarancję stanowi prawo Unii
Europejskiej, bilateralne lub regionalne porozumienia, tak w dziedzi-
nach gospodarczych, jak i w sferze militarnej. W atmosferze walki
z nacjonalizmami, szowinizmem i ksenofobią staramy się zbudować
nowy ład społeczny w Europie. Coraz większego znaczenia nabiera
zarządzanie międzykulturowe. W różnorodności bowiem rozwój.
Chociaż gospodarka polska należy do, tzw. gospodarek wscho-
dzących, to od początku procesów transformacji zwracano na jej
związek z bezpieczeństwem międzynarodowym. Na uwagę zasługu-
ją tu przyjęte w listopadzie 1992 Podstawy polityki bezpieczeń-
stwa Polski5:
• rezygnacja z wszelkich roszczeń terytorialnych wobec innych
państw, dążenie do pełnej integracji polityczno-militarnej z NATO
(struktury NATO Polska zasiliła oficjalnie 4 kwietnia 1999 roku)
i UE, jako docelowej opcji zapewnienia bezpieczeństwa Polski;
(w praktyce fiasko poniosła koncepcja utworzenia sił zbrojnych UE,
w ramach Unii Zachodnioeuropejskiej);
• ustanowienie trwałego bezpieczeństwa na kontynencie euro-
pejskim poprzez współpracę wszystkich państw w ramach struktur
ogólnoeuropejskich i euroatlantyckich;
• konieczność dalszej obecności Stanów Zjednoczonych w Eu-
ropie jako gwarancji stabilności i pokoju w Europie;
• zabieganie o regularny dialog, promocję bezpieczeństwa
i stabilizacji w krajach sąsiednich.
Założenia przyjęte w Podstawach... bezpośrednio korespondu-
ją z artykułem J.4 Traktatu o Unii Europejskiej. Do podstawowych
celów Wspólnej Polityki Zagranicznej i bezpieczeństwa zalicza on:6
- ochronę wspólnych wartości i niezależności Unii;
- umacnianie bezpieczeństwa Unii i jej członków;
5 Zob. „Przegląd Rządowy” 1992 /12.
6 A. Ciupiński, Perspektywy europejskiej polityki bezpieczeństwa i obrony,
Biuro Prasy i Informacji MON, „Studia i Materiały”, 1997/43, s. 24-25.
- zachowanie pokoju i międzynarodowego bezpieczeństwa;
- rozwój międzynarodowej współpracy;
- rozwój demokracji i poszanowanie praw człowieka.
Przy czym w działaniach na korzyść bezpieczeństwa mieści się
ograniczanie lub likwidacja zagrożeń kilku aspektów bezpieczeń-
stwa., takich jak7: integralność terytorialna i niezależność polityczna
Unii; stabilność ekonomiczna, baza ekologiczna; demokratyczny ustrój,
a także bezpieczeństwo socjalne, tożsamość kulturowa i polityczna
Unii oraz jej członków.
Ponadto kraje zjednoczone w Unii wyraźnie określają treść
pojęć: bezpieczeństwo zbiorowe, żywotne interesy, czy interesy
ekonomiczne. Zgodnie z opinią A Ciupińskiego,8 którą podzielają
i inni autorzy, najistotniejsze są żywotne interesy, do których zalicza
się dziedzictwo narodowe, terytorium państwowe, łącznie z prze-
strzenią powietrzną oraz morską strefą ekonomiczną. Dodałbym
jeszcze do tego pełną dostępność społeczeństwa, do efektów wzro-
stu gospodarczego, poprzez realizację wszystkich potrzeb publicz-
nych, czego nie odczuliśmy w latach swoistego boomu połowy lat
dziewięćdziesiątych.9 Zewnętrznym wyrazem zbiorowego bezpie-
czeństwa powinien być pokój w Europie oraz działania na rzecz
likwidacji znamion kryzysów w jej sąsiedztwie. Interesy ekono-
miczne odnoszą się do aktywności zewnętrznej, a więc poza naszym
kontynentem - swobodny przepływ towarów, bezpieczna komunika-
cja, niezakłócone dostawy surowców energetycznych, eksport i im-
port produkcji przemysłowej oraz rolnej. Niezależnie od aktualnych
priorytetów w dziedzinie kierunków czy obszarów, które obejmują
7 Ibidem.
8 Ibidem, s. 26.
9 Według Raportu nr 119 Wydziału Studiów Budżetowych z Kancelarii
Sejmu z listopada 1997 roku, cyt. „Polska wyróżnia się w świecie wysokim
tempem wzrostu gospodarczego. Według danych za rok 1993-1995, PKB Polski
zwiększył się o 16,8%, gdy średni w świecie o 8,0%, w krajach NATO o 5,5%.
Pod względem tempa wzrostu gospodarczego w tych latach Polska znalazła się na
31 miejscu wśród krajów świata liczących ponad 1 min ludności.
interesy ekonomiczne Unii (Atlantyk, Morze Śródziemne, Morze
Czerwone, Zatoka Perska), w moim przekonaniu trzeba „patrzeć” na
wschód - Rosję i Chiny. Po pierwsze - ze względu na chłonność
tamtych rynków zbytu, po drugie - z uwagi na zasoby naturalne.
Niezależnie od procesów przedakcesyjnych i kalendarza okreś-
lającego czas wejścia do UE, obszary Polski formalnie należą do
euroregionów. Inaczej mówiąc, euroregiony obejmują tereny Polski.
Są nimi: euroregion Bałtyk, Beskidy, Bug, Glacensis, euroregion
Karpacki, Niemen, Nysa, Pomerania, Pradziad, Pro Europa Viadrina,
Silesia, Sprewa, Śląsk Cieszyński, Tatry.10 Do miast posiadających
status miast UE zalicza się miedzy innymi Gdynię, która otrzymała
nagrodę Unii za rok 2002. Powyższe fakty wystarczą, jak sądzę,
na potwierdzenie aktywnej roli Polski w pracach na rzecz pełnej
integracji w płaszczyźnie kulturowej i ekonomicznej, niezależnie od
obciążeń wynikających z mrocznej czasem przeszłości. Jak pisał
Patron goszczącej nas uczelni? „(....) Jeśli przypadkiem wydarzą
się jakieś krzywdy z tej lub tamtej strony granicy, trzeba się
starać je usunąć wedle prawa (....)• Dla załatwienia takich
spraw sąsiednie narody (....) zawierają z sobą zazwyczaj umo-
wy. (....) dozwolone są umowy nie tylko z narodami takiej samej
wiary, ale i odmiennej, (....). Powszechnie trzeba starać się
o pokój z wszystkimi ludźmi, o pokój, powtarzam, który by był
stateczny i trwały,,n Wydaje się, że współczesna Europa na-
dąża za duchem renesansu.
Chociaż świat jawi się nam jako wioska bez granic - tym
bardziej dotyczy to rozwoju regionów, to nie możliwa współcześnie
jest już współpraca bez określenia zasad prawnych czy zasad zwią-
zanych z finansowaniem różnych programów unijnych. Rozpatrując
bezpieczeństwo Europy z perspektywy ostatnich 58 lat, nie mam
10 Euroregiony, Materiały Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej, Warsza-
wa 2003, s. 3-4.
" A. Frycz Modrzewski, Księga III. O wojnie, [w:] E. Jędrkiewicz, A. F.
Modrzewski - O poprawie Rzeczypospolitej - Księga III, http://staropolska.gimna-
zjum.com.pl.
wątpliwości, co do jego koalicyjnego charakteru. Nawet w czasach
„rozłamu” wschód-zachód, kiedy granice wyznaczały podziały ide-
ologiczne, koalicje były bezpieczne. Państwa poza nimi, pozostawały
na uboczu wszelkich zmian zachodzących w Europie i w świecie.
Podejście genetyczne do procesów integracyjnych w Europie
wskazuje, iż u źródeł integracji leżało zażegnanie groźby konfliktu
zbrojnego pomiędzy Francją a Niemcami, dążenie do stworzenia
nowej siły politycznej i gospodarczej w świecie; ożywienie gospodar-
cze Europy Zachodniej, a także przekształcenie Europy w światowy
ośrodek władzy.12 Z jednej strony chodziło o pokój, czyli bezpieczeń-
stwo militarne; z drugiej zaś rozwój gospodarczy i bezpieczeństwo
ekonomiczne.
Gdyby przyjąć, że chodziło o pokój, można powołać się też na
papieża Pawła VI, który w Encyklice Popularum Progressio wy-
raźnie kojarzy rozwój z pokojem i popiera działania na rzecz takiego
właśnie rozwoju. Idea ta w duchu jedności łączy w sobie pokój,
stabilność polityczną i rozwój gospodarczy.13
Filary, na których opiera się współcześnie bezpieczeństwo eko-
nomiczne Europy to: unia ekonomiczno-monetama; wspólna polityka
zagraniczna i obronna, ścisła współpraca w zakresie sądownictwa
i bezpieczeństwa wewnętrznego.14 W mojej opinii pierwszy filar ma
zasadnicze znaczenie i jego konstrukcja wydaje się wyprzedzać
pozostałe. Sama koncepcja oparta o wymienione filary wskazuje na
ewolucję w kierunku przekazywania na rzecz organów i struktur
wspólnotowych tradycyjnych funkcji państwa. W kontekście bezpie-
12 G. Paluszak, Ekonomiczne, polityczne i prawne uwarunkowania integra-
cji europejskiej, na podstawie B. Balassa, The Theory of Economic Integration,
GeorgeAllen & Ilnvin Ldt, London 1962, s. 62, [w:] B. Gruchman, Problemy
przestrzeni w integracji europejskiej, Zeszyty Naukowe AE w Poznaniu, Poznań,
2002/23.
13 Ibidem.
14 I. Pietrzyk, Polityka Regionalna Unii Europejskiej, Wydawnictwo Na-
ukowe PWN, Warszawa 2001, s. 200.
czeństwa istotne jest również dążenie do „Europy regionów”. Stąd
też, poza ogólnym rozwojem UE, istotne są zasady finansowania
polityki rozwoju regionalnego, które uwzględniają pewne priorytety
o fundamentalnym znaczeniu, z bezpieczeństwem ekonomicznym
poszczególnych subregionów włącznie. Mowa tu o zasadach: kon-
centracji, dodawalności oraz komplementamości.15
Zgodnie z zasadą koncentracji środki finansowe powinny być
skupione wokół priorytetów rozwojowych ze szczególnym uwzględ-
nieniem regionów opóźnionych w rozwoju. Przy czym w rozdziale
środków preferuje się najmniej zamożne kraje członkowskie. Zasada
ta, wobec przewidywanego zmniejszania funduszy strukturalnych do
2006 roku, nabiera szczególnego znaczenia dla obszarów wiejskich.
Obszary te będą dofinansowane z Europejskiego Funduszu Ukierun-
kowania i Gwarancji Rolnych.16
Zasada dodawalności wyraźnie wskazuje, że unijne fundusze
strukturalne nie zastępują, lecz uzupełniają krajowe środki publiczne
przeznaczane na politykę regionalną. Nie chodzi więc o refinansowa-
nie. Zasada ta wymaga inicjatywy finansowej zainteresowanych
stron. Można zatem mówić o powiększeniu krajowych funduszy, nie
0 ich zastępowaniu. Tymczasem znane są przypadki nacisków na rząd
1 parlament oraz zabieganie władz regionalnych i lokalnych o bezpo-
średnie wsparcie w tworzeniu nowych miejsc pracy z budżetu lub
funduszy unijnych. Regiony ze sobą rywalizują o przyciąganie inwe-
storów prywatnych, pozyskiwanie subwencji i dotacji z budżetu cen-
tralnego, o gwarancje rządowe dla kredytowania przez sieć banków
komercyjnych inwestycji w regionach.17 Tymczasem powinna liczyć
się konkurencyjność w dziedzinie inicjatyw dla kontaktów międzyna-
15 Ibidem, s. 182-185.
16 Ibidem.
17 M. Sapała, Rola władz regionalnych i lokalnych w procesie integracji
europejskiej, [w:] E. Młuszyńska, (red.) Unia Europejska - Polska, Zeszyty
Naukowe AE w Poznaniu, Poznań, 2002/16.
rodowych, współuczestniczenie w procesie integracji w ramach funk-
cjonujących już programów. W tym sensie europeizacja jest sposo-
bem na pozyskiwanie nowych środków finansowych.
Zasada komplementarności zwraca uwagę na konieczność
wzajemnego przenikania inicjatyw i działań jednostronnych (krajo-
wych), i wspólnotowych. Zasady finansowania ściśle skorelowane
sąz ogólnymi zasadami polityki regionalnej, takich jak: programowa-
nie, partnerstwo, kompatybilność oraz spójność.18
Poza wymienionymi zasadami należałoby zwrócić uwagę na
subsydiamość i partnerstwo w przydzielaniu środków finansowych.
Subsydiamość w praktyce oznacza konieczność dyspozycji przez
bezpośredniego wykonawcę, tak aby i odpowiedzialność dotyczyła
szczebla najniższego. Partnerstwo zaś określa konieczność konsulta-
cji wszystkich zgłoszonych do finansowania projektów pomiędzy
komisją Unii Europejskiej, zainteresowanym państwem członkow-
skim oraz władzami lokalnymi.19
Regionalizm w skali europejskiej kojarzony jest z internalizacją
gospodarek, tj. takim powiązaniem, które zapewnia bezpieczny roz-
wój stosunków międzynarodowych pomiędzy względnie niezależny-
mi gospodarkami, ale i przedsiębiorstwami.20 Uwzględniając tylko
kontekst ekonomiczny współczesnych procesów globalizacji i regio-
nalizacji, obejmują one integrację krajowych rynków w regionalny
oraz krajowych i regionalnych w jeden globalny rynek dóbr, usług
i kapitału.21 Można jednakże wyrażać obawę o niebezpieczeństwo
zwiększania skuteczności całości Unii z pominięciem tożsamości,
a zatem i bezpieczeństwa ekonomicznego poszczególnych jej „czę-
ści”, po całkowitym zjednoczeniu. Już dziś zwraca się uwagę na
niebezpieczeństwo przejmowania kontroli rynku kapitałowego oraz
18 I. Pietrzyk, Polityka....,op., cit., s. 166-176.
19 Patrz przypis 17.
20 B. Liberska, Współczesne procesy globalizacji gospodarki światowej, [w:]
B. Liberska, (red.), Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, PWE, Warszawa 2002,
s. 18-19.
21 Ibidem, s.17.
krajowych przedsiębiorstw przez kapitał zachodni. Jest to poważny
argument w rękach przeciwników wstąpienia do Unii. Trudno nie
dostrzec jednak, że najsilniejszymi w procesach globalizacji i regiona-
lizacji są transnarodowe korporacje. Silne pod względem kapitało-
wym, dostosowane do szybkich zmian w międzynarodowych stosun-
kach ekonomicznych. Zdaniem W. Szymańskiego umiędzynarodo-
wienie przedsiębiorstw przebiega z wykorzystaniem metody zewnętrz-
nej, czyli przez fuzje bądź przejęcia. Wielkie ponadnarodowe przed-
siębiorstwa, wykorzystując swoją pozycje, prowadzą więc efektyw-
ną, ekspansywną politykę, której efektem jest eliminowanie konku-
rencji. Na nowych rynkach przechwytują najlepsze przedsiębiorstwa
wraz z ich klientami, kontaktami oraz kanałami dystrybucji.22 Tym
samym słabnie pozycja odbiorców i dostawców krajowych, których
zastępują zagraniczni. Jest to dylemat wielu krajowych producentów
rolnych, którzy z uwagi na koszty, tak naprawdę żyją nadzieją na
dopłaty z Unii Europejskiej. Niepojęta jest tylko ich filozofia, według
której 25%, a może 10 %, to mniej niż zero.
Procesy regionalizacji i globalizacji zdaniem tego autora prowa-
dzą również do ograniczania bądź zaniechania ochronnych funkcji
państwa. Zmierzają do likwidacji przywilejów przedsiębiorstw krajo-
wych oraz likwidacji barier w stosunku do obcego kapitału.
W tej sytuacji zmusza się przedsiębiorstwa krajowe do zmiany orien-
tacji w dziedzinie aktywności gospodarczej. Pobudza się aktywność
w kierunku przedsiębiorczości przynoszącej zysk {profit seeking).
Ogranicza zaś dążenia do uzyskiwania specjalnych przywilejów (rent
seeking).23 Pomimo obiektywności tych zjawisk, wciąż z uwagi na
słabość rodzimego kapitału nie rozwiązano w moim przekonaniu
dylematu - ile państwa w gospodarce? Jakie są granice protekcjo-
nizmu? Wyznacza je, moim zdaniem, poziom bezpieczeństwa ekono-
micznego.
22 W. Szymański, Globalizacja, wyzwania i zagrożenia, Difin, Warszawa
2001, s. 34. Za: Z. Pierścionek, Fuzje i przejęcia w procesie globalizacji przedsię-
biorstw, SGH IFGN, Warszawa 2001, s. 3.
23 Ibidem, s. 47.
Cechy polskiego rynku kapitału są na ogół znane. Wobec pro-
blemu długu publicznego oraz deficytu budżetowego, a także napły-
wu kapitału spekulacyjnego z obawą należy odnosić się do krajowe-
go bezpieczeństwa finansowego, które ogranicza też przestępczość
gospodarcza. Poza tym przedsiębiorstwa zagraniczne, o transnaro-
dowej strukturze własności kapitału, dokonują takiego transferu zy-
sków, który umożliwia unikanie podatków w krajach, gdzie są one
relatywnie wysokie. W konsekwencji obserwujemy istotny wzrost
znaczenia zagranicznych przedsiębiorstw i międzynarodowych ryn-
ków finansowych. Słabnie jednocześnie rola rządów.24
Cechy polskiego rynku kapitałowego rzutują zapewne na ogól-
ne bezpieczeństwo ekonomiczne kraju w dobie regionalizacji i globa-
lizacji. Próby charakterystyki owych cech podjął się między innymi
Z. Madej.
Po pierwsze — struktura tego rynku dostosowuje się do mecha-
nizmów zewnętrznych. Ma on zatem charakter „imitacyjny” i trudno
określić, kiedy nabierze cech innowacyjności.
Po drugie - u podstaw teoretycznych polskiego rynku kapita-
łowego leżą proliberalne i antyinterwencyjne koncepcje reform go-
spodarczych na zachodzie. Ich adaptacja do warunków polskich,
wobec rosnących potrzeb społecznych, w praktyce spotyka się
z niechęcią społeczeństwa. Odczuwalny jest też brak koncepcji
modelu rynku kapitałowego. Dylemat dotyczy kwestii: czy ma to być
wzór amerykański, w którym zasadniczym źródłem pozyskiwania
kapitału jest emisja papierów wartościowych; czy może model euro-
pejski, gdzie podstawę stanowi kredyt bankowy?
Po trzecie - obiektywnie rynek ten w warunkach Polski znaj-
duje się w stanie pierwotnym.
Po czwarte - ze względu na brak rodzimego kapitału, jego
rynek kształtuje podaż zewnętrzna.
Po piąte - słabość polskiego rynku kapitałowego wynika
z dziedzictwa socjalizmu, kiedy to ukształtował się model koncen-
tryczny - 3/4 obrotów koncentrujemy w krajach wysoko rozwinię-
tych, w tym blisko 30% przypada na Niemcy.
Po szóste - procesy prywatyzacji wykazały bardzo dużą podaż
kapitału rzeczowego, która przewyższyła rodzime zasoby pieniężne.25
Powyższe cechy wskazują, że polski rynek kapitałowy jest
asymetryczny. Oto po stronie podaży majątku państwowego (pu-
blicznego), jako reprezentant interesów państwa występuje urzędnik.
Popyt zaś reprezentuje zachodni przedsiębiorca (finansista, prawnik,
menedżer), który zna rynki rozwinięte oraz wschodzące. Posiada też,
jak to określił Z. Madej, środki na „prowizje” - czytaj łapów-
ki.26 Oznacza to niechybnie nadużycia po stronie podaży — czytaj
korupcja. To właśnie w tym sensie w dobie regionalizacji naruszane
zostaje bezpieczeństwo ekonomiczne gospodarki. Szybkim wprowa-
dzaniem zmian w gospodarce po 1989 roku zajął się mało sprawny
aparat administracyjny, to również można traktować jako negatywny
wpływ procesów regionalizacji na gospodarkę polską. Niespójne
prawo dla rodzącego się rynku finansowego stworzyło możliwość dla
rozwoju wspomnianej już korupcji i przestępczości gospodarczej.27
25 Zobacz Z. Madej, Powiązania miedzy globalnym i polskim rynkiem kapi-
tałowym, [w:] В Liberska, op. cit.., s. 238-240.
26 Ibidem, s. 241.
27 Z. Sadowski, Rola państwa w epoce globalizacji, [w:] B. Liberska, (red.),
Globalizacja..., op., cit., s. 319. Zgodnie z definicją Banku Światowego o korupcji
mówimy wówczas, gdy „urząd publiczny zostaje wykorzystany do uzyskania
osobistych korzyści”. Takie ujęcie wskazuje, że korupcją jest: przekupstwo uła-
twiające zakup rządowych zamówień, uzyskanie koncesji, zmiany opinii i decyzji
sądu, a także uchylanie się od opłat celnych i podatkowych; dysponowanie fundu-
szami publicznymi niezgodnie z prawem budżetowym, a także własnością pu-
bliczną - kradzież, nepotyzm i kumoterstwo; finansowanie partii politycznych dla
uzyskania wpływów lub dostępu do zastrzeżonych z uwagi na interes Skarbu
Państwa informacji gospodarczych.
Tabela 1. Czynniki otoczenia makroekonomicznego wpływające na poziom bezpieczeństwa ekonomicznego
Lp. Czynniki Charakterystyka
1. Społeczno-kulturowe - Cele i wartości; wierzenia, styl życia i upodobania;
- Poziom edukacji i wyszkolenia, postawy wobec pracy; znajomość języków;
- Otwartość na potrzeby społeczeństw innych krajów;
- Gotowość do zmian, zdolność adaptacyjna nowych technologii.
2. Demograficzne - Wielkość i wzrost populacji;
- Struktura populacji, w tym struktura etniczna;
- Rozlokowanie geograficzne i ruchy populacji (migracja wewnętrzna, emigracja
i imigracja).
3. Polityczne - Konstytucja;
- Partie i ugrupowania;
- Stabilność polityczna;
- Przynależność do ugrupowań międzynarodowych;
- Rządowe interwencje gospodarcze i poziom protekcjonizmu;
- Zasady opodatkowania.
4. Prawne - Ustawodawstwo pracy;
- Ustawodawstwo warunkujące podpisywanie umów i regulujące działalność organów
demokracji gospodarczej, np. ZZ;
- Ustawodawstwo antymonopolowe;
- Prawo międzynarodowe.
5. Technologiczne - Badania i rozwój;
- Technologie informatyczne i systemy komunikacji;
- Infrastruktura transportowa;
- Technologie projektowe i produkcyjne;
- Nowe produkty.
6. Ekonomiczne - Sposób kierowania gospodarką;
i finansowe - Poziom gospodarki(PKB);
- Struktury i zmiany strukturalne;
- Zmiany cykliczne, wzrost i rozwój gospodarczy;
- Poziom cen i inflacja, koszty pracy;
- Koszty energii;
- Poziom zatrudnienia;
- Wartość waluty i kurs wymiany;
- Grupy międzynarodowe;
- Systemy bankowe.
Zamiast wniosków, zakończenie
Omawiając problematykę bezpieczeństwa ekonomicznego
w ujęciu krajowym i regionalnym, można wykorzystać analizę STEP.
Pozwala ona na określenie, tak ekonomicznych, jak i pozaekonomicz-
nych sil makrootoczenia wpływających na owo bezpieczeństwo.
Zalicza się do nich siły: społeczno-kulturowe, demograficzne, poli-
tyczne, prawne, technologiczne oraz ekonomiczne, w tym finanso-
we;28 (szerzej w tabeli 1, s. 394-395).
Siły te we współczesnej teorii ekonomii oraz praktyce gospo-
darczej zaliczamy do elementarnych warunków wstępnych wzrostu
i rozwoju gospodarczego. Rozwój zaś utożsamiamy z bezpieczeń-
stwem ekonomicznym, w tym żywnościowym kraju, ale i regionu.
W myśl przedstawionej koncepcji sił ekonomicznych zważamy więc
na jakość oraz ilość kapitału ludzkiego i finansowego, zasobów
naturalnych, technologii oraz czynniki socjokulturowe.
Biorąc pod uwagę zaprezentowane uwarunkowania (czynniki),
istotne wydają się być kryteria oceny rynków regionalnych lub regio-
nalnego bezpieczeństwa ekonomicznego. B. Bemaś zwraca uwagę
na kryteria ogólne, takie jak: sytuacja finansowa; kształtowanie
kursów walutowych; bliskość geograficzna, zmniejszająca lub zwięk-
szająca koszty transportu; rozmiary i tendencje zmian w handlu
międzynarodowym; oficjalnie stosowane instrumenty regulowania
rynkiem. Do kryteriów tych dodaje szczegółowe: wskaźniki demo-
graficzne, stabilność systemu politycznego, programy rządowe, sto-
pień identyfikacji stron tworzących wspólny rynek oraz odbioru da-
nego państwa lub regionu przez społeczność międzynarodową.29
Sformułowanie wniosków ex ante dotyczących wpływu regio-
nalizacji na bezpieczeństwo ekonomiczne kraju nie jest łatwe. Sądzę,
28 G. Stonehouse, J. Hamill, D.Campbell, T. Purdie, Globalizacja. Strategia
i zarządzanie, Wyd. FELBERG SJA, Warszawa 2001, s. 81-84.
29 B. Bemaś (red.), Międzynarodowe transakcje ekonomiczne, Difin, War-
szawa 2002, s. 89-90.
że ostatecznie zadecyduje o tym praktyka. Jednakże już dzisiaj uświa-
damiamy sobie społeczne koszty transformacji. Ich niwelacja
w „pojedynkę”, wobec unijnej i światowej konkurencji jest niemożliwa.
W kontaktach z gospodarką światową, tak z polskiej perspek-
tywy, jak i każdego innego państwa, w stosunkach bilateralnych czy
multilateralnych można przyjąć stanowisko rywala bądź partnera.
Pierwszy przypadek oznacza konkurowanie z układem regionalnym
albo globalnym, zdecydowanie silniejszymi pod względem ekono-
micznym. W drugim przypadku podejmujemy decyzję o podążaniu za
liderami światowej gospodarki, co wydaje się bezpieczniejsze i ko-
rzystniejsze.
Wpisując nasz kraj w najnowsze dzieje Zjednoczonej Europy,
luminarze życia gospodarczego powinni podejmować decyzje ponad
podziałami politycznymi, ustanowić spójne prawo i wykorzystać do-
świadczenia państw już należących do Unii. Jeśli zaś chodzi
o przestrzeganie prawa, w kontekście podważających autorytet na-
szego państwa afer, pozwolę sobie jeszcze raz przytoczyć słowa
Patrona Krakowskiej Szkoły Wyższej:
„Magnaci tedy, szlachta i ci, co urzędy piastują, powinni być
srożej karani niż ludzie bezbronni, plebejusze, ludzie prywatni.”
Bibliografia
B. Bemaś (red.), Międzynarodowe transakcje ekonomiczne, Difin,
Warszawa 2002.
Bezpieczeństwo gospodarcze Polski. Pojecie bezpieczeństwa eko-
nomicznego państwa, [w:] strona internetowa http//pbryzi.fin.interia.pl/W/
Bezp.htm, Warszawa 1999.
A. Ciupiński, Perspektywy europejskiej polityki bezpieczeństwa i obro-
ny, Biuro Prasy i Informacji MON, „Studia i Materiały”, Warszawa 1997/43.
Euroregiony, Materiały Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej,
Warszawa 2003.
B. Gruchman, Problemy przestrzeni w integracji europejskiej, Zeszy-
ty Naukowe AE w Poznaniu, Poznań, 2002/23.
E. Jędrkiewicz, A. F. Modrzewski - O poprawie Rzeczypospolitej-
Księga II, http://staropolska. gimnazjum.com.pl
В. Liberska, (red.), Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, PWE,
Warszawa 2002.
E. Młuszyńska, (red.) Unia Europejska - Polska, Zeszyty Naukowe
AE w Poznaniu, Poznań, 2002/16.
I. Pietrzyk, Polityka Regionalna Unii Europejskiej, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2001.
K. Polarczyk, Gospodarka i bilans militarny. Polska na tle krajów
NATO i Europy, Raport nr 119 Wydziału Studiów Budżetowych, Kancela-
ria Sejmu Biuro Studiów i Ekspertyz, Warszawa 1997.
„Przegląd Rządowy”, Warszawa 1992 /12.
W. Szymański, Globalizacja, wyzwania i zagrożenia, Difin, Warsza-
wa 2001.
W. Stankiewicz (red.), Ekonomika Obrony, wyd. II, AON, Warszawa
1994.
G. Stonehouse, J. Hamill, D. Campbell, T. Purdie, Globalizacja. Stra-
tegia i zarządzanie, Wyd. FELBERG SJA, Warszawa 2001.
J. Tomaszewski, J. Kojkoł, P. Tyrała (red.), Regionalizm a bezpieczeń-
stwo, AMW, Gdynia 2002.
Streszczenie
Referat poświęcono wybranym problemom regionalizacji i globalizacji
w kontekście ich wpływu na bezpieczeństwo ekonomiczne Polski. Zdefinio-
wano pojecie bezpieczeństwa ekonomicznego w powiązaniu z bezpieczeń-
stwem militarnym. Zwrócono przy tym uwagę na związki problemów militar-
nych i gospodarczych Polski z bezpieczeństwem międzynarodowym. Pod-
kreślono także współzależność polskiej polityki bezpieczeństwa z zapisami
Traktatu o Unii Europejskiej. W referacie omówiono również zasady finan-
sowania polityki rozwoju regionalnego, uwzględniające priorytety o funda-
mentalnym znaczeniu dla bezpieczeństwa ekonomicznego poszczególnych
subregionów. Na przykładzie Polski opisano niektóre konsekwencje pene-
tracji przez obcy kapitał gospodarek „wschodzących”, charakteryzując przy
tym cechy polskiego rynku kapitału. W zakończeniu przedstawiono czyn-
niki wpływające na poziom bezpieczeństwa ekonomicznego.
The Bologna Declaration and Teacher Training
The Bologna process
The importance of the Bologna Declaration that determines the
Hungarian higher education and within it the teacher training of the
near and the distant future, is beyond all question. The European
integration in case of higher education equally means the structural
and content approach of education, and the enlargement of students’
mobility. All this requires strategies on higher education policy on the
part of those countries that undertake this transformation.
The Bologna Declaration acknowledges the autonomy and
the divergence of the national higher education systems, but aims the
establishing of such a European harmony which is based on not
standardization but establishing a unit in which the national educatio-
nal systems can become part of a big European education system.
At the same time, quality remains a central criterion for all national
education systems. The interest of the graduated people requires that
diploma supplement would become comparable and acknowledged.
According to the Bologna Declaration policies, it is a basic issue what
relationship would be between the undergraduate levels at college
and university.
In spite of the significant divergences, today the European
higher education systems struggle with almost the same external and
internal problems, such as higher education expansion, the coexisten-
ce of the university and non-university levels and the employability of
the graduated students. The decreasing number of those students
who can be enrolled at teacher training can be traced back mostly
to demographic reasons, and at the same time schools require pro-
fessionally competent students in the interest of compatibility of the
higher and higher quality expectations.
The Bologna Declaration confirmed and interpreted the Prague
Declaration, according to which a single European area of higher
education can be established by the year of 2010. This deadline
requires prompt decisions and alert actions on the part of all higher
education institutions. It is also the рифове of the Hungarian higher
education development that according to the national and European
interests, the Hungarian higher education join organically and suc-
cessfully the European area of higher education.
Higher education in Hungary and the Bologna process
In connection with the key issues of the Bologna process in
Hungary, the professional boards express their positions and on the
basis of them there are tasks that come to the fore: (1) regular
information assembling about the up-to-date national and internatio-
nal events of the Bologna process, conveying information for all the
relevant partners, (2) creating synchronized Hungarian positions with
reference to international recommendations and development, (3)
coordination of the development and implementation of a harmonized
action plan during the period till 2010, (4) regular negotiations with the
experts working on the higher education strategy and in the higher
education legislation.
Unlike other European countries, the Hungarian higher edu-
cation system shows a homogenous picture of the institutions concer-
ning their history; they still keep their dual form of university and
college. The recommendation of the Bologna Declaration concerning
the two cycled higher education system requires the reconsideration
and rearrangement of this system. In this region, there is neither the
tradition of the credit system that makes possible the flexible school
organization, nor the free movement between the lines, the levels and
even the institutions. The necessity of this system is still waiting for
acceptance, and it will probably face to technical difficulties by its
implementation. Consequently, the Hungarian higher education has
a dual system and differs in two respects from the European educa-
tion systems: on the one hand, it differs in the respect of the
accredited postsecondary level and on the other hand, in the respect
of the distance learning.
In case of Hungarian universities and colleges, one part of
the educational researchers believe that the picture after the acces-
sion will remain very manifold. The whole higher education sphere
will not follow the changes but there is in sight a dynamic differen-
tiation between the institutions: some of them will join the Westem-
European higher educational processes but others remain local insti-
tutions with many backwardness and problems. It is probable that the
integration process continues towards the regional universities as
those higher education institutions, which do not get the right to outlay
MA-level degrees, can just launch accredited courses with the
universities together.
Linearity or duality? The dilemma of the training system
After the Second World War a dual system of teacher training
based on universities and colleges, appeared in Westem-Europe, and
in the same way in Hungary. Besides this, in Westem-Europe also
appeared the two-cycled - BA, MA - linear training forms. The
changes headed in the direction of this former one that can be seen
in the Bologna Declaration as it stands by the two-cycled linear
university training. Consequently, such opinions appeared in Hungary,
which interpret the establishing of the two-cycled training system as
a kind of part of the EU-harmonization. However, this requires
careful decisions.
The concepts concerning the two-cycled university training
do not need to be interpreted in a rigid way. Colleges, otherwise,
today can launch university degree courses even in Hungary; or
rather the universities can launch college degrees, too. The rigid
limits between universities and colleges seem ceasing. On the other
hand, in case of some lines, the two-cycled training can be interpre-
ted apparently just with difficulty. Today there is under way
a comprehensive work, which analyses, in case of the lines, how it
is possible to transform the five-year training into two-cycled ones.
The chances of the two-cycled system are the best in case of
economic areas. The transformation of the system seems much
more problematic in case of medical and lawyer training, where it is
very hard to break down the five-year system.
The mutual acceptance of the degrees between the EU-
countries is a process that needs a lot of time. This process can be
accelerated if the Hungarian higher education institutions integrate
the multilateral credit-transfer agreements in their international con-
nections, of course, besides supporting mobility. All over in Europe,
there are several techniques getting under way for the acknowled-
gement of the degrees and qualifications. The foreign language
attachment of the degree supports the commensurability of the
training requirements and the easier acceptance of the Hungarian
degrees in Europe. This method concentrates not on the title of the
degree but the content of it, and lists the knowledge that can be
coordinated to the qualification. This solution gives much clearer
information for the participants of the labour market concerning the
value of the degree.
The Bologna process versus college?
The dilemmas of the colleges on the basis of the Bologna
decisions:
• Whether to give up the starting point whereas most of the
present college majors match to the bachelor requirements,
• Whether to aim a strong bachelor training (collaborating with
the universities) and to transfer the master training to the universities,
• Whether to start higher vocational training above all that is
worth development and claimed by the society,
• Whether to aim the two-cycled training and the university
degree in the mid and long term,
• Whether to get right to start MA-level teacher training in case
of double-majors.
According to the sceptics, the introduction of this linear two-
cycled system foreshadows the end of the dual higher education
system. At the same time this is not normal since higher education
institutions of a region can endorse efficiently their strength by
cooperating together and creating a good division of labour. In this
way the cooperation becomes stronger and new and diverse forms
of collaboration can appear. For example:
• Institutional integration continues and those colleges and uni-
versities which provide bachelor degree will integrate on the base of
the regional and/or profession specific aspects,
• There will appear a looser and rather federal form of the
integration,
• The colleges will submit their bachelor training for accredita-
tion with a university together, and this university guarantees the
opportunity of the master training for those students who has bache-
lor degree, and the employment of the colleges for the bachelor
trainings of the universities.
European tendencies in teacher training
Teacher training is an essential issue from the viewpoint of both
higher and basic education, and the development and future of
a country. The standardization of teacher training, the fact that it is
becoming part of higher education and even part of the university,
and the increasing role of practice especially in intermediate teacher
training, can be formulated as a general tendency in Europe. Deta-
iling all this we can say:
• Parallel, integrated and track models of the teacher training
appeared at graduated level. (Most teachers take their first teacher
degree in parallel training.)
• Teacher training can be a one- or two phased process (Ger-
many, Denmark and Austria have two-phased systems in higher-
intermediate teacher training). Most systems are one-phased in
Europe and in the new democracies. The homogenous university
level teacher training in Europe has no reality in short tem. The only
solution is the two-phased teacher training, at least having different
training time.
• In the foundation of the teacher training pedagogy, psychology,
methodology and the practical experience play an important role.
There are essential differences in case of the proportion of the
subjects. The theoretical foundation is lack of the development of
abilities, and in most countries methodology is the most emphasized.
Practical experiences usually occur in very different areas and time.
• Teacher training ends with qualifying examination in all coun-
tries. In case of the two-phased system it is trivial, but in the one-
phased system the qualifying examination is either part of the final
examination (oral examination and final teaching) or the practical
examination (final teaching).
• Moving teacher training away from university level is
a relatively new phenomenon in British teacher training. It means
that the scene of teacher training is the school, or even the consor-
tiums managed by schools. In this case mentor training remains the
task of the universities.
• Analysing charge factors and labour market positions, it is
a new aspect in teacher training that teacher training trains students
for a “close labour market”. If teacher-line is optional, there is
enough time and information for students to make their final deci-
sions. The registration of the teacher line requires certain school
performance criteria. The prestige of this profession can increase if
there is a selection in registering. It is usually problem in the Euro-
pean teacher training:
- there is no qualification requirement in case of half of the
European countries, teacher training depends on negotiations in the
different institutions,
- there are non-stop difficulties in communication between the
different teacher training areas,
- the sociological, psychological, anthropological, philosophical,
political, aesthetical and ethical foundation is deficient in the context
of preparing for teacher training,
- development of abilities is deficient in the process of preparing
for being a teacher,
- there is hardly any opportunity in teacher training for students
to reflect themselves in his own performance,
- the prestige of the pedagogical subjects is still low,
- the demonstration school system has lost ground in the pre-
vious decades.
• In the aspect of the modernization of teacher training the issue
concerning content is decided. The question was whether to develop
specialised branch of science or professional knowledge. Specialised
branch of science needs to be strengthened, professional knowledge,
firstly in case of content and conditions, to be optimised. At the same
time the well-founded theoretical training infers and requires a closer
relationship with the future workplace, in which needs further ac-
tions. The benefit in case of the school pedagogical experience in
teacher training infers a more well-founded theory, and should be
built in the training process.
• The foundation of a prototype of an institution (e.g. Teacher
Training Institution) that organically coordinates (concerning the
profession) teacher training is still an open question.
Teacher training in Hungary
We suppose that the two-phased training structure that tends to
establish the European area of higher education is well-known.
Teacher training, of course, have to fit into this structure as the lack
of integrating into the higher education system and the deadlock
feature of teacher training rather strengthen these problems.
The Association of Teacher Training (ATT) at the “Levels and
degrees in teacher training” conference said that the Bologna pro-
cess has several characteristics that are worth considering in the
aspect of teacher training, but there are also contradictions and
unaccounted questions concerning its practice. It is essential to
determine whether teacher qualification also at BA level or only at
MA level can be realized? The ATT does not find correct to make
decisions in organic questions and to change the present teacher
training structure by right of integration before analysing the training
models. At the same time ATT finds important the analysing of both
professional and structural changes that have already been started on
in the institutions. According to the university practice, the ATT finds
important that also at present colleges the teaching module could be
taken besides making the majors general.
Teacher training can be described the following:
1. The quality of teacher training in Hungary, measured to other
European countries, is good. The teacher qualification requirements
suit world standards. It is starting from the fact that the pedagogical
tasks of teacher training are the same everywhere independently on
the majors and the level.
2. Teachers perform well in case of the ever growing teacher-
role exercises, especially college graduated students are good at
handling educational and social problems. In case of specialized
branch of sciences the university graduated students are the best.
3. In spite of the collective regulation of the teacher qualifica-
tion requirements, the charge that can be spend for the training and
the judgement of status demands is optional, thereby there can be
experienced a rather high heterogeneity in case of the different
institutions (thirty institutions). Colleges based on their traditions,
created better conditions for teacher training. Because of the rigid
specialisation structure of teacher training, the specialisation prepa-
ring is the dominant. To achieve the free admission to teacher training
is prerequisite to increase the base of the applicants. Therefore all
school subject nature qualifications, independently on whether it is
BSc- or MSc-level, should be declared teacher major. Students apply
for higher education institutions to get qualification. Students can get
qualification, for example, from mathematics, biology, applied peda-
gogy at BSc or MSc-level, and can register and get the teacher
qualification after a kind of selection.
In practice there are several problems against it. The secondary
and primary school teacher training is controversial. If the university
and college level teacher training survive, there would be difficulties
in the interpretation of the two cycles in case of the four- or five-year
teacher training. The degrees in the area of socialpedagogy and
education of handicapped children can suit the BSc degree in teacher
training without particular problems. At the same time, at this area
at MA-level there is not any training at all. (In this case we give up
the demand for teacher training at this high level.)
There surely can be outlined other solutions (even temporary
ones) for teacher training. Many experts argue that teacher training
should continue at both college and university levels. Only some of
them controvert the BA-level degree of the four-year teacher training.
In case of the five-year teacher training can spread out, in social and
pedagogical consideration, a higher level, an MA-level training.
This suggestion partly tries to corrugate and correct the present
system of teacher training. There are some experts who find a wrong
idea the training based on education blocs. Namely it is impossible to
provide high standard preparing in case of each education bloc in the
available time. The contradiction can be ceased by matching the
majors in case of teacher training.
It is evident that the primary school teacher and secondary
school teacher cannot be differentiate upon that the first one’s
knowledge is poorer, rather practical, supporting socialization, while
the second one has a greater knowledge of science. Both groups,
independently (later they have to teach different age-groups) have to
study the same essential subjects in the sense of science; the same
modules and pedagogical, psychological and optional subjects. More-
over, the secondary school teachers have to get acquainted with
those subjects that need to study sciences.
The development of legal, financial, personal and content para-
meters has already started in the interest of giving out teacher degree
at teacher training colleges, but the political decision cannot wait any
more. This principle has already been supported even in 1994 by the
Hungarian Education Ministry, the Rector Conference, the Inspecto-
rate of Colleges, the National Accreditation Commission and the
interdepartmental committee who worked out the higher education
development.
The content of teacher training is regulated by governmental
regulation law which is about qualification requirements. The teacher
qualification requirement was made the similar way. By the middle
of the 1990s a kind of consensus appeared between the teacher
training experts in the matter of qualification requirements, and after
a long commission workshop the following main principles outlined:
• The pedagogical tasks of the teacher training are the same
everywhere independently on the majors and the type of the school
where the students will later teach,
• In case of teacher majors the professional preparing is the
dominant because of the rigid structure of the training, and the level
of the pedagogical preparing is low, therefore this side ought to be
improved,
• For lack of the common regulation of pedagogical preparing
in the 30 teacher training institutions has not been yet fixed, for
example, the lesson number of pedagogical subjects, the charge of
the training, the demand for positions; and that is why the institutions
are so heterogeneous. At the same time there is an aim, namely that
the already attained results, especially in case of college teacher
training, ought to be reserved,
• There is also a consensus in the question that by the appearing
of the education and vocational training acts, the content of the
training transforms into a direction which aims the approaching of the
general and professional teacher training, and the university and
college level,
• The specialization structure of higher education is too rigid and
distributed, therefore making integration and training convertible
between the majors ought to be needed.
As a consequence of the above mentioned principles, the com-
mon pedagogical requirements among the double requirements of the
teacher majors (professional and pedagogical) ought to be made
equivalent in case of all majors, and the modernization of the content
is also needed to raise the level of the training.
The arts teacher training model that suits governmental regula-
tion on teacher training, ought to be made general. (This teacher
training model differs from the science teacher training one in the
sense that the students on arts major and arts-teacher major study
the same professional modules.) This regulation has preserved the
foundation role of pedagogy and psychology, and made the represen-
tatives cooperate in- and among the disciplines. There is a recom-
mendation which involves important opportunities for creating sub-
jects in development of abilities and also emphasizes methodology.
Beyond direct subject consequences, this new task strengthens the
right direction of aspects.
The question of transformation
Every college, or rather those colleges that have teacher tra-
ining program, have proved in the previous decades their social
necessity. Their development will be undiminished if:
1. the effective operation of higher education regional associa-
tions is assured, which makes possible the real join to the linear
programs for any students who has begun his/her studies in the
institution, i.e. there will be assured the progress towards MA-level
training within one region, and all regions in case of all specialisation
will be able to assure the condition for taking part in completed
training.
2. According to linear training the new qualification require-
ments will be ready soon.
3. Taking the teacher major will be possible during the training,
and at the same time both the development in the area of specialized
branch of science and the analyzing of competence will be needed
for beginning the teacher training program. (Taking the teacher major
produces significant increase in case of the participants’ motivation.)
4. All majors will have BSc and MSc outcomes. Thereby those
programs will be also convertible into BA level, which are still started
as teacher majors.
5. The proper treatment of the transformation into homogenous
university level teacher training means at the same time a law
guarantee for colleges, in order that the knowledge accumulated in
both college and university teacher training would survive. (In case
of universities it means a high level specialized branch of science and
theory oriented training of scholars, while in case of colleges
a practice oriented training and a prepare for the teacher profession.)
For all teacher training institutions ought to make it possible, whether
it an independent college, or an integrated college faculty or univer-
sity, to continue its teacher training program at university level after
a pre-accreditation process. (During the pre-accreditation process
the qualification analyses of the teacher training institutions ought to
come true.) Majors, in case of at least 15-25 percent qualification can
continue their training. After 2010 (i.e. after a 7-10 year-old toleran-
ce-period) all teacher training institutions can train teachers only on
the basis of homogeneous criteria. This has already successfully
come true in Slovakia and the Czech Republic in the previous
decades.
Especially important, that the transformation, from the present
education system to a two-cycled training system, would come true
with the preservation of the present values, and at the same time
would be avoided a forced and too fast transformation that is full of
shock.
Die Rolle des Faches „Internationale Beziehungen”
im ungarischen Hochschulwesen
Im Namen des Generaldirektors der Kodolányi János Hoch-
schule begriisse ich Sie recht herzlich und bedanke mich fiir Ihre
freundliche Einladung. Bevor ich zur Sache komme, erlauben Sie mir
bitte, mit einigen Worten die Stadt Székesfehérvár und die Kodolányi
János Hochschule vorzustellen.
Székesfehérvár bedeutet fur uns Ungam dasselbe, was Gnie-
zno oder Krakau fur Sie. Die Stadt befindet sich auf halbem Weg
zwischen Budapest und dem Balaton (Plattensee), innerhalb ihrer
Mauem fanden schicksalhafte Ereignisse der ungarischen Geschich-
te statt. Unser erster Kónig, der spater heilig gesprochene Stephan,
hatte die Stadt zum koniglichen Sitz auf europáischem Niveau ge-
macht. Er liess die kónigliche Basilika aufbauen, in der iłber Jahrhun-
derte hinweg die ungarischen Herrscher bestattet wurden. Hier, in
der Basilika wurden etliche Kónige gekront, Verlobungsfeste von
Herrschem gefeiert, spater Stándeversammlungen abgehalten. 1222
wurde hier die (sogenannte) Goldene Bulle, eine mit Omamenten
verzierte Urkunde ausgegeben, die die Grundrechte und Privilegien
der Adligen enthielt. In dieser Eigenschaft ist sie staatsrechtlich mit
dem englischen MAGNA CHARTA LIBERTATUM aus dem Jahre
1215 verwandt.
Bis zur Tiirkenherrschaft war Székesfehérvár kirchliches und
zugleich weltliches Zentrum des Landes, Begrábnisstátte der unga-
rischen Konige. Im Laufe der Jahrhunderte iiberschnitten sich die
ungarische und die polnische Geschichte oft. Einer der Ankntipfung-
*Der Autor ist Hochschuldozent, Hoschulkanzler und Lehrstuhlleiter der
KJF.
spunkte war, dass ungarische Konigstochter nach Polen kamen,
genauso wie polnische Prinzessinnen nach Ungam. So wurde die
konigliche Begrábnisstatte in Székesfehérvár die letzte Ruhestátte
von ungarischen Kóniginnen polnischer Herkunft.
Die Innenstadt von Székesfehérvár erhielt ihr heutiges Gesicht
im 18-ten und 19-ten Jahrhunderten, sie hat einen barocken und
klassizistischen Charakter. Die Stadt hat eine wertvolle Innenstadt,
die mit Recht ais ein hervorragendes Werk der ungarischen Archi-
tektur zu betrachten ist.
Das heutige Székesfehérvár ist ein Komitatssitz, mit cca 120 000
Einwohnem und strebt eine fúhrende Rolle in der Region an. Es ist
eine sich standig entwickelnde GroBstadt, deren infrastrukturelle
Móglichkeiten ausgezeichnet sind. Auf Grund ihrer wirtschaftlichen
Gegebenheiten wird sie mit Recht - wie es vor ein paar Jahren in der
franzosischen „Le Mond” geschrieben wurde - einer der sich am
dynamischsten entwickelnden Stádten in Mitteleuropa zugeordnet.
Székesfehérvár ist uber Jahrhunderte hinweg auch eine Hoch-
burg der Kultur und Bildung gewesen. lhre Mittelschulen waren
landesweit bekannt, die hier unterrichtenden Lehrer waren Polyhi-
storen im wahren Sinne des Wortes. Fiir das Hochschulwesen brachte
die Wende den wahren Durchbruch. Am Anfang der neunziger
Jahre bot sich die Gelegenheit, in Szfvár eine nicht staatliche Hoch-
schule griinden zu diirfen. Das war die Kodolányi János Hochschule.
Ihre vergangenen zehn Jahre waren von Erfolg begleitet. Im ersten
Jahr hatte sie lediglich 147 Studierenden, im Jahre 2003 annáhemd
zehn Tausend. Die Vorlesungen und Semináře werden in drei Stadten
Ungams gehalten: in Szfvár, wo auch die Zentralverwaltung ist, in
Siófok am Balaton und in Budapest. Unter den Fachem der Hoch-
schule sind Englisch und Deutsch - beide bereiten auf den Lehrer-
beruf vor - am gefragtesten. Die marktorientierten Fácher - wie
Fremdenverkehr und Hotelwesen, Gastronomie und Hotelwesen,
Wirtschaft, Kommunikation, und nicht zuletzt das Fach Internationale
Beziehungen - konnen noch zu den erfolgreichsten gezáhlt werden.
In zahlreichen Fachem hat unsere Hochschule eine marktfuhrende
Rolle. Was die Partnerschaften der Hochschule betrifft, kann man
sagen, dass sie auf drei Kontinenten zu mehreren Dutzend Hoch-
schulen und Universitáten Beziehung hat. Wir arbeiten in zahlreichen
Tenders und Projekten zusammen.
Die Kodolányi-János-Gesamthochschule steht seit ihrer
Griindung immer offen den neuen beruflichen Herausforderungen
und den Veránderungen der okonomischen und Marktverháltnisse
gegeniiber. Auch die Struktur unseres Fácherangebots wird dadurch
bestimmt. Deshalb haben wir im Herbst 2000 das Studienfach Inter-
nationale Beziehungen als Grundstudium gestartet.
Dieser Vortrag setzt sich zum Ziel, einen kurzen Uberblick uber
die Bildungsstruktur, die Bestrebungen, die Ziele und die langfristigen
Pláne des Faches Internationale Beziehungen zu geben.
* * *
Die intemationalen Beziehungen waren im 18. Jahrhundert
durch die Spielregeln der klassischen Diplomatic bestimmt. Die
Beziehungen in Europa, das als Zentrum des intemationalen Lebens
diente, wurden von einer ganzen Reihe hervorragender Diplomaten
gestaltet, die sie sich aber in verhaltnismaflig engen Rahmen bewe-
gen konnten und grundsatzlich die Interessen der Machtpolitik der
Dinasticn vertreten haben. Ihr Ziel war es, die Macht des betreffen-
den Landes zu verstárken und die Zahl der Untertanen zu erhdhen.
In dieser Epoche erlebten die Kabinettpolitik und die personliche
Diplomatic zweifellos ihre Bliitezeit. Grundsatzlich haben die Inte-
ressen der einzelnen Regierungen und die Fáhigkeiten der Diploma-
ten dominiert und die intemationalen Beziehungen bestimmt.
Im 19. Jahrhundert ist im Bereich der intemationalen Beziehun-
gen die modeme Macht- bzw. GroBmachtpolitik entstanden, die
weiterhin Fachleute mit hervorragenden Fáhigkeiten und Kenntnis-
sen beanspruchte. Im 20. Jahrhundert ist die Nationalpolitik dominie-
rend geworden und im Gegensatz zu friiheren Zeiten wurden und
sind auch heute noch die wirtschaftlichen Indizes, die Dominanz der
Industrie, die Wettbewerbsfáhigkeit, die ethnische Grenzen iiber-
schreitenden globalen Bestrebungen fur die intemationale Politik
zunehmend charakteristisch.1
All dies hat bis zur zweiten Hálfte des 20. Jahrhunderts die
Begriffsstruktur der intemationalen Beziehungen auf neue Grundla-
gen gesetzt, bei uns haben aber erst die Veránderungen am Ende der
80er Jahre die Forderung mit sich gebracht, dass Organisationen und
Institutionen des Staates und der Selbstverwaltungen sowie die Zivil-
sphare ihre intemationalen Beziehungen selbst organisieren. Diese
Tendenz hat sich bei den Institutionen und Organisationen immer
stárker bemerkbar gemacht: von der Polizei bis zu den Selbstverwal-
tungen, vom Umweltschutz bis zum sozialen Bereich und Gesundhe-
itswesen, von Industrie und Handel bis zum Militár, vom Hochschul-
wesen bis zum kulturellen Bereich.
Immer reger und unentbehrlich sind die intemationalen Bezie-
hungen auch in der Spháre der Klein- und GroBuntemehmen, im
Bereich des Handels, der Privat- und Zivilorganisationen bzw. Biirge-
rinitiativen geworden. Die im Land sesshaft gewordenen groBen
intemationalen Firmen, Banken, Versicherungen, Agenturen sowie
multinationalen Organisationen und die zahlreichen Joint Ventures
haben ihre intemationalen Beziehungen von der Makroebene auch
auf die Mezo- und Mikroebene ausgeweitet.
Immer dringender wurde die Nachfrage nach Fachleuten, die
im auBenpolitischen Bereich gebildet sind, eine multidisziplináre Be-
mfsausbildung, eine gute Allgemeinbildung, sehr gute Sprachkennt-
nisse, auBerdem Kenntnisse im Bereich des Rechtswesens, der
Ókonomie, der Politologie, der Sicherheitspolitik, des Handels, des
Finanzwesens und der Diplomatic aufweisen. Nach Fachleuten, die
aufgrand dieser Kenntnisse fáhig sind, neuartige intemationale Bez-
1 István Diószegi, Die Geschichte der Intemationalen Beziehungen 1789-
1918, Lehrbuchverlag, Budapest 1985. 3-6; István Diószegi, Die Geschichte der
Intemationalen Beziehungen 1789-1918, Lehrbuchverlag Budapest 1985, 3-12.;
István Diószegi, Das anderhalb Jahrhundert der Machtpolitik 1789-1939, Biblio-
thek História Monographien 4. Historie - Ungarische Wirtschaftsakademie - die
Institute der Geschichtswissenschaft Budapest 1994. 13-15, 435-446.
iehungen (Kapitaleinfluss, Griindung von Joint Ventures und Banken,
Exportmoglichkeiten, kulturelle und wissenschaftliche Kooperatio-
nen) zu kniipfen, zu unterhalten und zu erweitem, und damit dazu
beitragen kónnen, den zunehmenden Anspruch an Fachpersonal im
Bereich der intemationalen Kooperationen zu befriedigen, vor allem
im Bereich der euroatlantischen Integration, der Beziehungen zu
Nachbarlandem sowie zu Russland und den GUS-Staaten, der Ko-
operation mit anderen entwickelten oder sich entwickelnden Regio-
nen der Welt.
Dabei erschien und erscheint auch heute immer deutlicher, dass
sich die Nachfrage nach einer solchen Ausbildung immer mehr auf
die regionale Ebene, auf die regionalen Ebenen verlagert.
Daher hat man in zahlreichen Institutionen begonnen, das Studien-
fach Fachreferent fur internationale Beziehungen zu organisieren.
Im September 2000 hat man an der Kodolányi-János-Gesam-
thochschule die Hochschulbildung von Fachreferenten begonnen, die
fáhig sind, in den regen und unentbehrlichen intemationalen Bezie-
hungen der Klein- und GroBuntemehmen interdisziplinare Kenntnis-
se und Analysemethoden in ihren selbst gewáhlten Fachbereichen
kreativ anzuwenden - d.h. auf einem engeren Gebiet der intematio-
nalen Beziehungen eine vertiefte, nieveauvolle theoretische und prak-
tische Arbeit zu leisten - und dadurch die Ansprtiche der Region
West- und Nord-Transdanubiens zu befriedigen, einer entwickelten
Region, die Handelsbeziehungen mit dem Ausland unterhált, und sich
sowohl in die globále Wirtschaft als auch in regionale Netzwerke
eingegliedert hat. Man trágt damit dazu bei, sowohl das Fachpersonal
fur die Eingliederung in die EU auszubilden, als auch bei globalen
Vorgángen notige, anpassungsfáhige Human Resources zur Verffigung
zu stellen, die unsere aktive Teilnahme sichem.
AuBer dem Tagesstudium in Székesfehérvár, kann man das
Fach Internationale Beziehungen auch im Femstudium in Budapest
belegen. Damit waren wir unter den Ersten, die sich der Ausbildung
von Fachleuten aus Budapest und aus der Hauptstadtregion im
weiteren Sinne angeschlossen haben. Als námlich die Kodolányi-
János-Gesamthochschule im September 2000 die Ausbildung von
Fachreferenten fůr intemationale Beziehungen gestartet hat, haben
im Land nur wenige Institutionen ein áhnliches Hochschulstudium
angeboten.
Die immer dynamischer wachsende Wirschaftsregion West-
und Nordtransdanubien und die Achse Gyor-Székesfehérvár-Buda-
pest bzw. Wirtschaftsorganisationen und Untemehmen, die sich rasch
entwickeln, brauchen immer mehr Experten im Bereich der intema-
tionalen Beziehungen, die neue intemationale Aufgaben auf eine
neue Weise losen konnen. Daraus folgt, dass die Absolventen des
Faches „internationaler Fachreferent” von der Wirtschaft aufgenom-
men werden.2
Erhebungen beziiglich der Zahl in der Wirtschaft zur Zeit bereits
angesstellter Fachreferenten wurden noch nicht durchgefuhrt, aber
es ist hochstwahrscheinlich, dass die Absolventen der Kodolányi-
János-Hochschule auf dem durch Organisationen und Unternehmen
der sich dynamisch entwickelnden Region bestimmten Arbeitsmarkt
sehr gefragt werden.3
Das Fach Intemationale Beziehungen wurde auf der geistigen
Basis der Hochschule und entsprechend den Anforderungen der
Region nach den Vorschriften der gesetzlichen Regelung folgender-
weise entworfen: In 8 Semestem nehmen die Studenten an einer in-
tensiven fremdsprachlichen (englisch, franzosisch) Ausbildung teil.
Informatik und allgemeinbildende Fácher werden bei uns traditionel-
lerweise hochgeschátzt wie: Kommunikation, Soziologie, Zivilisation,
Eu-Kenntnisse, Ethik, Vorbereitung auf den Arbeitsmarkt, Selbstken-
2 Úbersichtsstatistik des Bezirks Fejér 2001/2. Die Verwaltung des Zentralen
Amt fúr Statistik, Székesfehérvár, August 2001 7-12, 23-27, 73-79.
5 Der Regierungsanlass von 46/1997. (III. 12.) enthalt die qualifizierten An-
forderungen des existierenden Faches. Die noch wichtigen Anforderungen: das
LXXX. von 1993 mehrmals modifizierzte Gesetzt uber das Hochschulwesen bzw.
der Regierungsanlass iiber die Einfuhrung des Kreditsystems und das einheitliche
Register der institutionellen Kreditsystems.
ntniss. Das allgemeinbildende Modul gehórt nicht unbedingt zur fach-
lichen Ausbildung. Es enthált Kenntnisse, die aus der Sicht der Fachaus-
bildung sekundář, aber wichtig, weil modem und zeitgemass sind.
In den ersten zwei Semestem werden mehrheitlich die einfuhren-
den theoretischen Fácher unterrichtet. Das sind die Grundlagen der
Wirtschaftslehre, der juristischen und diplomatischen Kenntnisse
(Makro- und Mikrookonomie, Allgemeines und Privatrecht, Weltge-
schichte, Geschichte der Diplomatie)
Die Mehrheit der zur Ausbildung gehorenden Fácher wird erst
ab dem 3. Semester eingefúhrt. (Politiktheorie, Politik- und Wirtscha-
ftsgeographie, Verfassungssrecht, intemationale Wirtschaftslehre,
Aussennhalndelsrecht, intemationale Verhandlungslehre, Etikett und
Protokoll usw.) Dariibcr hinaus wáhlen die Studenten Spezialisatio-
nen, uni ihre Kenntnisse zu vertiefen. Die im engeren Sinne das
Wesen der Fachrichtung bildenden Fácher haben wir in folgende
Gruppen eingeteilt: Okonomie, Jura, Gesellschaftswissenschaften,
Diplomatie.
Einige Beispiele aus dem Angebot:
Bereich Okonomie: PR-Theorie, Wirtschaftsysteme, intematio-
nale und regionale Wirtschaftslehre, intemationale Handelspolitik,
elektronischer Handel, Business-Ratgeber usw.
Bereich juristischer Kenntnisse: Wirtschaftsrecht, intemationa-
les Privat- und Gemeinschaftsrecht, AuBenhandelsrecht, Menschan-
rechte usw.
Bereich Gesellschaftswissenschaften: neue und neueste Welt-
geschichte, Politologie, intemationale Politik, EU-Regionen, Konfe-
renzorganisation usw.
Bereich Diplomatie: intemationale Verhandlungen, Etikett, Pro-
tokoll,, Mikrodiplomatie, Management, intemationale politische Ana-
lysen usw.
Die griindliche theoretische Ausbildung wird im 7. Semester mit
9 Wochen Praktikum ergánzt, das die Studenten bei von der Hoch-
schule anerkannten, eine intemationale Tátigkeit ausfuhrenden, Or-
ganisationen absolvieren, wobei sie die Theorie in der Praxis verwen-
den und auch in den einzelnen Arbeitsphasen Praktikumserfahrung
sammeln.
Im letzten, d.h. 8. Semester konnen die Studenten eine Spezia-
lisation wáhlen, die sie besonders interessiert. Diese sind: AuBen-
und Sicherheitspolitik, EU-Intergration, Intemationale Medien und PR.
Es ist wichtig anzumerken, dass nicht nur das Programm dieses
Studienfaches, sondem auch der personále Hintergmnd ausgezeicht-
net ist. Das Personal besteht einerseits aus den Dozenten der Ko-
dolányi-János-Hochschule andererseits aus fuhrenden ungarischen
Experten aus Theorie und Praxis, die auch international anerkannt
sind. Die Ausbildung wird vom Lehrstuhl fur Gesellschaftswissen-
schaften der Hochschule kordiniert.
Wie schon erwáhnt, werden die meisten Absolventen des Fa-
ches Intemationale Beziehungen wahrscheinlich in der Wirtschaft
angestellt. Wegen der Vielseitigkeit der Ausbildung gibt es aber auch
andere Moglichkeiten: Armee und Polizei, Orgáne der Regierung
bzw. der Selbsverwaltung, Bankwesen, EU-Biiros, Handels- und
Zivilorganisationen. Da die Regionen, die Kommunen und die Mikro-
regionen immer mehr intemationale Beziehungen aufweisen, unsere
Absolventen werden den Bedarf von diesem Segment des Arbeit-
smarktes auch decken konnen.
Die Besten unserer Studenten studieren selbstverstándlich an
einer Universitát weiter: Univeritát fur Wirtschaft in Budapest, Fa-
chrichtung Intemationale Studien, Zrinyi-Miklos-Universitát fůr Lan-
desverteidigung, Fachrichtung Sicherheitsexperte kdnnen nach dem
Hochschulabschluss fortgesetzt werden.
Auch jetzt ist es scon klar: die Nachfrage nach der Ausbildung
von intemationalen Fachreferenten ist groB. Sie ist, obwohl nur
anderthalb Jahre alt, eine der populársten Fachem der Hochschule.
Zur Zeit studieren 300 Direkt- und 400 Femstudenten die Fachrich-
tung. Diese Tatsache motiviert, uns ůber die Entwicklung des
Faches Gedanken zu machen und die Nachfrage auf dem Arbeit-
smarkt in Betracht ziehend eine universitáre Fachrichtung „Intema-
tionale Studien" und die Moglichkeiten fur eine Ausbildung in ver-
schiedenen Fremdsprachen auszuarbeiten.
Галина Волченкова*
Технологія експертизи педагогічних інновацій
в умовах інтеграції в міжнародний освітній простір
Якісні зміни, що відбуваються в системі освіти України,
потребують розробки програмно-методичних засобів,
стандартів та освітніх технологій. Реалізація таких змін
спонукає педагогів до входження в інноваційний процес як
явище інтеграції в міжнародний освітній простір.
На думку багатьох дослідників [1, 2, 3, 4], відсутність
науково-обгрунтованої оцінки чи експертизи навчально-
виховного процесу, і педагогічних інновацій у тому числі,
далеко не сприяють підвищенню рівня педагогічного
процесу. Для здійснення освітнього процесу в умовах інно-
ваційної діяльності педагога є визначення механізму про-
ведення педагогічної експертизи, підготовка експертів, яких
необхідно навчати технології педагогічної експертизи [8].
Освіта по суті інертна. Педагогічні інновації назріва-
ють у суспільстві ще задовго до їх появи на арені освітньої
політики і практики. На початку новизна змін досить
відносна, з яскравими ознаками минулого досвіду і вкра-
пленням нового переосмисленого до сучасних умов.
’ Galina Volchenkova is a research officer of the Institute of Pedagogics of the
Academy of Pedagogical Sciences of Ukraine. In her article she describes qualitative
changes in the system of education in Ukraine as innovative ones in the process of
integration into international society. While elaborating program and methodological
support for expert estimation of pedagogical innovations in national education, it is
important to use experience of international cooperation in this field. Bas ed on
analysis of literature about this problem the author makes some conclusions about
expertise development methods, based on principles of upgrading the level of peda-
gogical introspection (analysis, estimation, self-correction) and about elaborating
methodological requirements to expertise, using experience of international coopera-
tion. e-mail: volchenkova_gali@mail.ru
На думку Скок Г.Б. освітні інновації мають „коли-
вальний характер”. Наприклад, тоталітарне суспільство
зберігає освітні канони, незмінні традиції. Але у самому
суспільстві назріває нестримне бажання свободи від об-
межень, варіативності, гнучкості. Натомість, в умовах пов-
ної свободи в освіті, виникає об'єктивна необхідність
у стандартах, нормах, оцінюванні і порівнянні освітніх рів-
нів. Спостерігається також тенденція того, що люди міня-
ються повільніше, ніж потреба осмислення „забутого ста-
рого” але в новому контексті і умовах суспільства.
Таким чином, досвід педагогів країн, які розвивалися
в умовах стабільності має стати прикладом для вироблення
національних критеріїв при здійсненні експертної оцінки
педагогічних інновацій.
Однією з визначних педагогічних іновацій 90-х років
XX століття стала так названа „гуманізація освіти”, як
наполеглива праця багатьох років.
Для науково-методичного забезпечення процесу
оновлення сучасної освіти важлива роль належить
і методиці проведення експертизи педагогічних інновацій.
Саме вона визначає мотиви, мету, зміст, методи навчання
тієї чи іншої педагогічної інновації на різних рівнях:
педагогічних систем чи технологій, оновлення змісту, за-
стосування методик і прийомів у нових умовах. Розро-
бляючи завдання, методи навчання, конкретизуючи мету
в системі цілей, обгрунтовуючи та складаючи програми,
підручники і навчальні комплекси для учнів, студентів,
вчителів, створюючи посібники, методика з«ясовуе шляхи
досягнення поставленої мети інноваційного процесу. Вона
визначає обсяг знань, умінь і навичок, критерії їх виявлення
і оцінювання в інноваційному середовищі.
Методика, як і педагогіка, належить до суспільних
наук. Її зв«язки з філософією зумовлюються тим, що вона
вивчає певні аспекти у формуванні особистості. Філософія
забезпечує методологічні основи методики, розуміння цілей
навчання. Філософська теорія пізнання стверджує, що шлях
до істини проходить через етапи почуттєвого і раціо-
нального (логічного) пізнання і завершується перевіркою
на практиці. Раціональне пізнання спирається на пізнання
чуттєве, невідривне від об«єктивної дійсності, а засвоєння
нових знань, умінь і навичок індивідом повинно бути
постійно пов«язане з реальністю. Цей процес має стати
оволодінням духовного спадку поколінь, формуваннм
світогляду школярів, включенням їх у соціальне життя,
оволодінням найдосконаліших форм спілкування і пізна-
вальної діяльності.
Нами розроблена методика проведення експертизи
педагогічних інновацій, основана на принципах підвищення
рівня педагогічної рефлексії, а саме - аналіз, оцінка і
корекція власної педагогічної діяльності як об«єкт власного
дослідження.
Педагогічна експертиза складається з таких етапів:
• аналіз, оцінка процесу педагогічної інновації
• науково обґрунтовані рекомендації щодо удоско-
налення
Для встановлення об«єктивної експертизи необхідний
системний підхід. Щоб оцінити рівень роботи вчителя-
експериментатора необхідно спостерігати систему уроків
для визначення якості розвитку інтелекту учнів у динаміці.
Для цього вчителів-експертів, адміністарторів-експертів
небхідно навчати технологіям педагогічної експертизи.
Аналіз науково-педагогічної літератури з проблеми
дослідження доводить незаперечний факт відсутності
експертної оцінки педагогічної інновації як особливого виду
інтелектуальної діяльності на рівні теорії і методології її
проведення [1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10].
Ю.М.Швалб [6] вказує на необхідність визначення
.методологічних принципів психологічної експертизи як
певний вид дослідження для того, щоб стати дієвим
інструментом. На основі своїх досліджень визначена
типологія експертизи як характер співвідношення таких
видів знань як, „...будь-який об’єкт експертизи як діяльнісна
система завжди будується на основі певних норм культури
та має у собі в явному та неявному вигляді певну систему
знань” [6].
Перший тип експертизи - кваліфікаційна, або
монопрофесійна (оцінювання професійної діяльності іншим
професіоналом). Типові випадки такої експертизи: різного
роду рецензування, захисти, професійні конкурси.
Другий тип експертизи - міжпрофесійна або
поліпрофесійна експертиза, коли об«єкт, створений у межах
однієї професійної діяльності, оцінюється з точки зору іншої
професійної позиції.
На думку Ю.М.Швалба, „ ...стосовно педагогічних
систем поліпрофесійна експертиза може будуватися не
тільки з точки зору психології, але й фактично і з позицій
будь-якої наукової або професійної діяльності: соціології,
культурології, медицини, кібернетики, економіки тощо”.
Третій тип експертизи - суспільна або споживацька,
де суб«єктом експериментування виступають індивіди або
соціальні групи, які безпосередньо відчувають наслідки дії
системи. їх оцінні судження складають основу даного типу
експертизи.
Основним критерієм оцінювання виступає показник
інноваційного потенціалу перетворення.
За Швалбом Ю.М. визначені рівні оцінки глибини
перетворення,
Рівні Зміст Узагальнені критерії експертної оцінки
Перший. Коли змінюється архітектоніка самої Ступінь відповідностей форм освітніх
Соціальні інновації системи освіти інновацій до потреб суспільства
в системі освіти
Другий. Коли зміни спрямовані на внутрішні Ступінь відповідності форм організації
Соціально-педагогічні умови організації процесів навчання освіти до умов повноцінного психолого-
інновації і виховання соціального розвитку його суб'єктів
Третій. Коли зміни спрямовані на перетво¬ Ступінь відповідності змісту освіти його
Освітні інновації рення навчально-виховного процесу цілям та завданням
в цілісній ланці освіти. Нові цілі, но¬
ві програми та нові методи навчання.
Четвертий. Коли зміни спрямовані на перетво¬ Ступінь відповідності технології нав¬
Психолого-педагогічн^. рення технологій. Це нові засоби чання до завдань засвоєння навчального
інновації навчання, та виховання або нові фор¬ матеріалу
ми організації навчального матер¬
іалу.
П'ятий. Коли зміни спрямовані на пере¬ Ступінь відповідності навчальних про¬
Конкретно-педагогічні творення методики викладання того цедур педагогічним завданням розвитку
інновації чи іншого навчального предмета. особистості в процесі навчання
Таким чином, на підставі проведених досліджень під
керівництвом Ю.М.Швалба показали, що проведення
психологічної експертизи педагогічний систем має
підлягати жорстким методологічним вимогам:
1. Принцип полісуб’єктності - необхідно виділяти всі
основні діяльнісні позиції та описувати психологічні
структури та функції відповідних суб«єктів. Мінімальний
набір таких суб’єктів: розробник навчального проекту та
програми, педагог, учень.
2. Принцип взаємного відображення - опис кожного
суб єкта з урахуванням того, як він уявляє інших суб єктів.
3. Принцип додатковості - опис діяльнісної позиції
з урахуваннямвнеску кожного з учасників іноваційної
діяльності.
4. Принцип „матрьошечності” - описувати конкретну
педагогічну систему з вимогами того рівня до якого вхо-
дить та аналізується.
Міжнародний досвід вироблення експертної оцінки.
У багатьох країнах світу є свій досвід з проблеми оціню-
вання якості освіти і педагогічних інновацій, який, на нашу
думку, можна використати для національної системи
оцінки якості освіти. На нашу думку, необхідно розробляти
національну концепцію: визначити підходи, сформувати
показники і критерії якості. Найближчим завданням у цьому
напрямку є створення нормативної бази; розробка оціно-
чних вимірників якості; побудова технологій проведення
комплексного моніторингу якості освіти, а не тільки педа-
гогічних інновацій. Час перетворень у суспільстві дикту-
ється новою системою цінностей.
У ході дослідження теми „Технології здійснення екс-
пертизи педагогічних інновацій у системі середньої зага-
льної освіти” технічне завдання було конкретизовано, а са-
ме: розробити та апробувати операційний інструментарій
для визначення характеристики інноваційної діяльності
вчителя початкової школи та навчального закладу
І ступеня.
Дослідження проблеми організації та проведення
експертизи інноваційної діяльності вчителя або навчального
закладу турбує педагогів усього світу. Тому досвід міжна-
родної експертної групи, до якої були залучені і педагоги
України, стане корисним, а саме - Стандарти Міжнародної
асоціації ISSA („Крок за кроком”) для сертифікації вчителів
та навчальних закладів, які працюють за програмами
орієнтованими на дитину. Вони складаються з: форми спос-
тережень; проведення експертизи; рекомендації; вимоги до
експертів.
Нами використані результати групи українських екс-
пертів, членів Міжнародної асоціації педагогів ISSA по розро-
бці та апробації Стандартів Step by Step. Вони є технологіч-
ним інструментом для проведення експертизи інноваційної
діяльності навчального закладу та вчителя початкових
класів у тому значенні, що здійснення навчально-виховного
процесу, орієнтованого на дитину, є інноваційним для
педагогів нашої країни.
З вище зазначеного, визначені основні характеристики
інноваційної діяльності вчителя початкових класів та
навчальних закладів І ступеня. Такими для навчальних
закладів стали:
• Організація взаємодії між педагогами та дітьми;
• Врахування участі членів родини у навчально-
виховному процесі;
• Планування програми, орієнтованої на дитину;
• Використання стратегій значущого навчання;
• Створення інноваційно-творчого навчального
середовища;
• Здоров’я та безпека учасників навчально-виховного
процесу.
Характеристики інноваційної діяльності вчителя
початкових класів:
• Індивідуалізація навчально-виховного процесу;
• Створення навчального середовища;
• Участь родини у навчально-виховному процесі;
• Стратегії викладання, що забезпечують значуще
навчання;
• Планування й оцінювання учнівських досягнень;
• Професійний розвиток вчителя.
Дані характеристики розроблені з метою визначення
основних ознак особистісно орієнтованого навчання, а саме:
- створення умов для особистісного розвитку кожної
дитини та
- відповідних програм, більш ефективних, за допомо-
гою яких
- педагоги активізують та полегшують процес навча-
ння, використовуючи методи, які відповідають рівневі
розвитку дітей, індивідуальним потребам, інтересам,
а також різним стилям навчання.
Для проведення експертизи інноваційної діяльності
пропонується форма спостережень як контрольна таблиця
для оцінки, як поточного стану навчально-виховного
процесу, так і практик навчання в інноваційній діяльності
вчителя.
Форми спостережень складають перелік характе-
ристик інноваційної діяльності та відповідних показників
якості, позначених цифрами. За показниками описані
приклади, що допомагають їх визначити.
Оцінювальний ключ. Експерт оцінює кожний показник
за такою шкалою: П - постійно відзначається. Показник
цілком виконується протягом дня. І - іноді відзначається.
Показник частково виконується. Існують деякі докази. Р -
рідко відзначається. Показник не виконується. Існує мало
доказів.
Примітка: оцінку необхідно пояснити у колонці
„коментарі”.
Форму спостережень необхідно заповнювати не менше
двох разів на рік: листопад/грудень - квітень/травень.
Експертизу можуть використовувати педагоги, адмі-
ністратори шкіл, представники міністерств, викладачі
вищих навчальних закладів, батьки і члени громади для
підвищення якості викладання та створення умов для
ефективного розвитку навчально-виховного процесу в умо-
вах середньої загальної освіти. Педагоги можуть вико-
ристати форми спостережень як метод самоцінювання для
покращення практик викладання та професійного рості.
Адміністратори, представники міністерств можуть вико-
ристовувати форми для порівняння інуючої практики
діяльності з інноваційною для складання комплексного
плану, спрямованого на удосконалення роботи школи.
Представники вищих навчальних закладів можуть вико-
ристати їх як ілюстрацію взаємозв язку терії з практикою
та посібник для підготовки спеціалістів. Таким чином дана
методика, як складова технології здійснення експертизи
педагогічних інновацій може забезпечити професійну до-
стовірність і програмну підтримку під час розробки пропо-
зицій щодо доцільності та ефективності будьякої педаго-
гічної інновації.
Література
Положення „Про порядок здійснення інноваційної освітньої
діяльності в Україні/Юсвіта України, грудень, 2000.
Національна доктрина розвитку освіти України у XXI столітті/
/Освіта України, червень, 2001.,
Концепція науково-технологічного та інноваційного розвитку
України, схвалена Постановою Верховної Ради України від
13.07.1999р. (№916-ХІУ).
В. А. Бухвалов, Плипер Я.Г.Педагогическая експертиза школьї,-
М., Центр „Педагогический поиск", 2001-160с.
JI. І. Даниленко, Теоретичні аспекти освітньої інноватики.//
Педагогічні інновації: ідеї, реалії, перспективи.: Зб.наук.пр.Випуск
5/Ред.кол.: Л.І.Даниленко(гол.ред) та ін.-К.:Логос, 2001.-170с.
(стор.3-11).
Ю. М. Швалб, Теоретичні основи психологічної експертизи
досліджень.//Педагогічні інновації: ідеї, реалії, перспективи.:
Зб.наук.пр.Випуск 4/Ред.кол.: Л.І.Даниленко(гол.ред) та ін.-
К.:Логос, 2001.-170с. (стор.3-12).
К. В. Магагон, До проблеми експертизи педагогічних інно-
вацій.//Педагогічні інновації: ідеї, реалії, перспективи.: 36. наук.
пр.Випуск 4/Ред.кол.: Л.І.Даниленко(гол.ред)таін.-К.:Логос, 2001.-
170с. (стор.24-31).
Н. Ф. Федорова, Щодо організації експертизи педагогічних
інно-вацій.//Педагогічні інновації: ідеї, реалії, перспективи.: 36.
наук. пр. Випуск 4/Ред.кол.: Л.І.Даниленко(гол.ред) та ін.-К.:Логос,
2001.-170с. (стор.32-37).
Г. В. Єльнікова, 3 досвіду організації та здійснення інно-
ваційного проекту.//Педагогічні інновації: ідеї, реалії, перспективи.:
36. наук. пр. Випуск 5/Ред.кол.: Л.І.Даниленко(гол.ред) та ін,-
К.:Логос, 2001.-170с. (стор. 120-126).
Л. І. Даниленко, В. І. Довбищенко, Експертиза інноваційних
освітніх проектів та технологія її здійснення.//Педагогічні інновації:
ідеї, реалії, перспективи.: Зб.наук.пр.Випуск 4/Ред.кол.:
Л.І.Даниленко(гол.ред) та ін.-К.:Логос, 2001.-170с. (стор.12-18).
Л. Буркова, Експертиза педагогічних інновацій: види, етапи
здійснення.//Імідж сучасного педагога. -№3-4(14-15), 2001.-С.7.
Л. 1. Даниленко, Л.В. Буркова, Відбір та оцінювання
педагогічних нновацій//Директор школи.- 1998.-№34 (46).
М. М. Князева, Зкспертиза образовательньїх проектов.//
Школьньїе технологии, № 1 .-С.210-227.
Національна Асоціація освіти дітей молодшого віку (1998).
Критерії та порядок акредитації Національною Асоціацією освіти
дітей молодшого віку. Washington, DC: NAEYC.
Summary
Technology of the Expertise of Pedagogical Innovations
Characteristics of Innovational Activity of a Teacher
Qualitative changes in the education of Ukraine - establishment of
innovation process — integration into the international educational spa-
ce.“Oscillating Character” of educational innovationReadiness of te-
achers to changes.
There have been worked out the methodology of the expertise of
pedagogical innovations. It is based on the principles of raising the level of
pedagogical reflection, namely - analysis, estimation and correction the
own pedagogical activity, being the object of self-research.
The pedagogical expertise consists of the following stages:
• analysis and estimation of the process of pedagogical innovation
• scientifically grounded advises about upgrading
Systematic Approach
every object of the expertise, being the active system, is always
built on the basis of certain cultural standards and bears in itself in
explicit or implicit way the certain system of attainments” (6)
The types of expertise:
Attestation or mono-professional (estimation of professional activity
of one professional by another)
• Inter-professional or poly-professional
Is a kind of expertise, which estimates the object, developed in the
context of one professional activity from the other professional point of
view
• Public or consumer finds the subject of experimentation to be indi-
viduals or social groups, who directly feel the results of system’s activity.
Y. Shvalb defines the estimation levels of the transformation depth:
Methodological Requirements to Innovation Expertise:
1. Principle of multi-subjectivity
2. Principle of inter-reflection
3. Principle of complementarity
4. Principle of nesting dolls
Professional Trainings of Experts
1. Knowledge about state-of-arts methods, systems and technologies
of teaching. Adapting that knowledge to specific conditions and ability to
evaluate their efficiency.
Levels Context Generalized criteria of expert judgment
First Level: Social Architectonics of education system itself is The level of conformity the forms of
innovations in the being changed. educational innovations to the community
system of education needs.
Second Level: socio- The changes are aimed on the internal The level of conformity the forms of the
pedagogical innovations conditions of organization the processes of organization of education to the conditions
teaching and upbringing. of full psycho-social development of its
individuals.
Third Level: educational The changes are aimed on transformation The level of conformity of the education
innovations of teaching and educational process. These context to its goals and tasks.
are new goals, new programs and new
methods of teaching.
Forth Level: psycho- The changes are aimed on technologies The level of conformity of the teaching
pedagogical innovations transformation. These are new means of technologies to the tasks of mastering
teaching and upbringing or new ways of learning material.
building learning material.
Fifth Level: concrete The changes are aimed on transformation The level of conformity the teaching
pedagogical innovations the methodology of teaching one or another procedures to the educational tasks of
subject. development of personality while teaching.
2. Ability to evaluate organizational and training methods as well as
results of such activity.
3. Ability to evaluate level of interaction between teacher and stu-
dents.
4. Ability to evaluate novelty of teacher’s personal materials and their
effectiveness.
5. Knowledge of modem upbringing principles and ability to evalu-
ate teaching effect in terms of innovations.
6. Ability to design different training and upbringing systems aimed
at development and improvement of pedagogical innovations.
Innovational Pedagogical Activity: Experience of International Inte-
gration
So, pedagogical innovations of the last decade of XX century known
as „humanization of education” - is not unsupported declaration of new
slogans and replacement of labels, it is rather a diligent work accumulated
through years.
Standards of ISSA „Step by Step” for certification of teachers and
schools, which has adopted student-oriented programs.
Innovational Activity of a Teacher Is Characterized by:
• Interaction between teachers and their students
• Deep involvement of partners into learning and upbringing pro-
cess
• Development of child-oriented program
• Implementing strategies of meaningful teaching
• Creation of innovational and creative learning environment
• Good health and safety of all participants involved into learning
and upbringing process
The features below were specially developed to determine main cha-
racteristics of child-oriented training process:
- Creation of conditions for personal growth of every child
- Creation of relevant programs, which would be more effective
- With the help of created programs teachers would activate and
facilitate training process, use methods, which would be adequate to the
level of development of children, their individual needs, interests and lear-
ning styles.
To examine innovational activity it is recommend to us such observa-
tion form as evaluation check-list, which should be applied for current
training and upbringing process and for innovational practices of a te-
acher.
All observation forms create the list of innovational activity features
and relevant qualitative indexes, which can be denominated in figures.
According to these indexes examples are described, which help to define
them.
To improve quality of training and to create conditions for effective
development in training and upbringing process in secondary schools exper-
tise can be used by pedagogues, school administrators, ministry clerks,
professors and lecturers, parents and community members.
Expert - is a specialist, who has practical experience from teaching in
school, armed with theoretical knowledge, which will allow him/her to ana-
lyze, evaluate and design further development of innovational process or
its elements according to the goals of experimental study.
Polskie standardy celne
w procesie akcesji do Unii Europejskiej
Układ o Stowarzyszeniu między Polską a Wspólnotami Europej-
skimi,' zwany Układem Europejskim, został podpisany 16 grudnia
1991 r. Zastąpił on umowę między Rzeczpospolitą Polską a EWG
w sprawie handlu i współpracy gospodarczej, podpisaną 19 września
1989 r. oraz protokół między RP a EWWiS, podpisany 16 październi-
ka 1991 r. Wejście w życie Układu otworzyło nowy etap w stosunkach
Polski z UE. Dawał on Polsce możliwość ścisłej współpracy gospo-
darczej, a w konsekwencji przybliżał członkostwo Polski w Unii. Po-
ciągał za sobą konieczność znaczących przeobrażeń w polskim sys-
temie prawnym, polegających na dostosowaniu ustawodawstwa pol-
skiego, w tym ustawodawstwa celnego, do regulacji prawnych Unii.
Zgodnie z postanowieniami zawartymi w Układzie Europejskim
pomiędzy Polską a Wspólnotami Europejskimi, w ciągu 10-letniego
okresu przejściowego, została utworzona między obiema stronami
strefa wolnego handlu wyrobami przemysłowymi. Wspólnota Euro-
pejska, mając na względzie problemy Polski z transformacją oraz
fakt, iż Polska jest jednym z pierwszych krajów o gospodarce cen-
tralnie planowanej, który przechodzi na system gospodarki rynkowej,
przyznała Polsce zasadę asymetrycznej liberalizacji handlu.2
1 Układ Europejski ustanawiający stowarzyszenie między Rzeczpospolitą
Polską z jednej strony, a WE i ich Państwami Członkowskimi z drugiej strony,
sporządzony w Brukseli 16 grudnia 1991 r. (zał. do Dz.U. z 1994 r. nr 11, poz. 38
z późn. zm.).
2 Polega ona na tym, że Wspólnota szybciej niż Polska znosiła cla, ograni-
czenia ilościowe oraz inne bariery handlowe. Ponadto od wejścia w życie Umowy
Przejściowej, we wzajemnych stosunkach handlowych Polski ze Wspólnotami
obowiązuje tzw. zasada standstill, która oznacza, że żadne nowe cła importowe
czy eksportowe ani inne opłaty nie będą podwyższane.
Tabela 1. Harmonogram liberalizacji dostępu polskich wyrobów przemysło-
wych do rynku WE
Grupy towarowe Udział w polskim Okres trwania
eksporcie liberalizacji
przemysłowym do WE
w 1992 r. (%)
Załącznik II a - produkty 0,3 1992-1993
mineralne
i chemiczne3
Załącznik II b - metale 0,7 1992-1993
nieżelazne4
Załącznik III5 - m.in. 22,5 1992-1994
produkty z żelaza
i stali nieobjęte traktatem
EWWiS, wyroby
chemiczne, farmaceutyki,
cement, kazeina, opony,
skóry
i wyroby skórzane,
obuwie, wyroby ze szkła
i porcelany, część
produktów
z miedzi, odbiorniki
radiowe i TV, lampy
i niektóre meble
J Cła na produkty umieszczone w załączniku II a były stopniowo elimino-
wane zgodnie z następującym kalendarzem: z dniem wejścia w życie umowy
stawka celna została obniżona o 50% stawki podstawowej, zaś po roku od tej daty
(1 stycznia 1993 r.) zostały zniesione pozostałe cła.
4 Cła importowe stosowane wobec tych towarów we Wspólnocie miały być
stopniowo redukowane od dnia wejścia w życie umowy przejściowej, o 20%
stawki podstawowej rocznie.
5 Dla poszczególnych towarów ustalono bezcłowe, roczne kontyngenty lub
plafony taryfowe, w których ramach stawki celne są zawieszone. Te kontyngenty
lub plafony były podnoszone stopniowo, rocznie o 20% od momentu wejścia
w życie umowy. Jednocześnie następowało stopniowe obniżanie ceł na produkty
importowane ponad przewidziane kontyngenty lub plafony o 15% rocznie, roz-
Tabela 1. cd.
Protokół 1 - tekstylia 18,1 1992-1996
i odzież kontyngenty
ilościowe zniesione
z początkiem
1998 r.
Protokół 2 - produkty 4,8 1992-1995
stalowe EWWiS
Protokół 2 - produkty 7,0 Cła i ograniczenia
węglowe EWWiS ilościowe zniesione
w 1992 r. z
wyjątkiem RFN
i Hiszpanii, dla
których nastąpiło to
w końcu 1995 r.
Pozostałe produkty 46,6 Zliberalizowano
przemysłowe całkowicie
1.03.1992 r.
Załącznik IV a - 1365 25,0 Zliberalizowano
wyrobów, głównie sprzęt całkowicie
inwestycyjny w 1992 r.
i surowce
Załącznik IV b - 5,3 1994-2002
samochody i pojazdy
Załącznik IV - niektóre 2,0 Z końcem 1996 r.
oleje i gazy naftowe, zostały zniesione
węgiel i koks oraz oleje licencje importowe
ropy naftowej
Produkty stalowe 2,1 Cła importowe
EWWiS - 8 pozycji w 1992 r. (1995-
ośmiocyfrowych CN - 1999)
pozostałe produkty
poczynając od dnia wejścia umowy w życie. Pod koniec piątego roku pozostałe
25% stawki podstawowej zostało jednorazowo zniesione. Całkowite zniesienie ceł
importowych na te towary nastąpiło na koniec 1996 r. Produkty należące do tej
grupy stanowią tzw. towary wrażliwe, których udział w polskim eksporcie do WE
kształtuje się na poziomie ok. 23%.
Tabela 1. cd.
Grupy towarowe Udział w polskim Okres trwania
eksporcie liberalizacji
przemysłowym do WE
w 1992 r. (%)
Produkty węglowe 11,6 Cła importowe
EWWiS - 7 pozycji w 1992 r. (1995-
ośmiocyfrowych - 1999)
pozostałe produkty
tekstylno-odzieżowe
Tekstylia i odzież - 43 10,9 Cła importowe
pozycje ośmiocyfrowe - w 1992 r. (1995-
pozostałe produkty 1999)
tekstylno-odzieżowe
Pozostałe produkty 43,1 1995-1999
przemysłowe
Źródło: H. Tendera-Właszczuk, Rozszerzenie Unii Europejskiej na Wschód.
Polska na tle innych krajów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001,
s.41.
Z dniem wejścia w życie umowy przejściowej, Wspólnota Eu-
ropejska zobowiązała się znieść cła importowe na ok. 55 % polskich
wyrobów przemysłowych.6
Polska natomiast zobowiązała się znieść z dniem wprowadzenia
w życie umowy przejściowej, cła importowe na produkty przemysło-
we pochodzące ze Wspólnoty, a obejmujące surowce, półprodukty
oraz niektóre maszyny i urządzenia do produkcji.7
6 Należą do nich m.in. produkty chemiczne, kosmetyki, barwniki, farmaceu-
tyki, materiały fotograficzne, tworzywa sztuczne, wyroby ze szkła, niektóre pro-
dukty ceramiczne, materiały papiernicze, wyroby z drewna, metale nieżelazne,
wyroby z metalu, maszyny, narzędzia i urządzenia mechaniczne, niektóre silniki
elektryczne, zabawki, dzieła sztuki, sprzęt sportowy, sprzęt pływający, broń
myśliwska i amunicja, sprzęt kontrolny. Należy nadmienić, iż cła stosowane przez
Wspólnotę wobec wyżej wymienionych towarów nie były wysokie.
7 Ta grupa towarowa obejmowała m.in.: rudy metali, kopaliny niemetaliczne,
metale kolorowe, węgiel, gaz, energię elektryczną, surowce włókiennicze, drewno,
kauczuk, niektóre chemikalia, leki, witaminy i inne artykuły farmaceutyczne, pa-
pier, znaczki pocztowe oraz maszyny rolnicze (oprócz traktorów).
Tabela 2. Harmonogram liberalizacji dostępu wyrobów przemysłowych
z Unii na rynek Polski
Grupy towarowe Udział w polskim Okres trwania
eksporcie liberalizacji
przemysłowym z UE
w 1992 r. (%)
Załącznik IV a - 1365 25,0 Całkowita liberalizacja
wyrobów, głównie wraz z datą wejścia
sprzęt inwestycyjny w życie umowy
i surowce przejściowej
(01.03.1992 r.)
Załącznik IV b8 - 5,3 1994-2002
samochody osobowe od 1992 r. bezcłowy
i użytkowe kontyngent na
samochody,
wzrastający o 5%
rocznie oraz na
samochody ciężarowe
z katalizatorami,
wzrastający o 10%
rocznie
Załącznik VI - 2,0 Z końcem 1996 r.
niektóre oleje i gazy zostały zniesione
naftowe, węgiel i koks licencje importowe
oraz oleje ropy
naftowej
Protokół 1 - tekstylia 10,9 1995-1999
i odzież
Protokół 2 - wyroby 2,1 1995-1999
stalowe EWWiS
Protokół 2 - produkty 11,6 1995-1999
węglowe EWWiS
Pozostałe produkty 43,1 1995-1999
przemysłowe
Źródło: H. Tendera-Właszczuk, Rozszerzenie Unii Europejskiej na Wschód,
op. cit., s. 41.
8 Całkowite zniesienie ceł na samochody importowane ze Wspólnoty nastą-
piło 1 stycznia 2002 r.
W wyniku przyjęcia przez Polskę wspólnotowej taryfy celnej
nastąpi związanie wszystkich ceł na wyroby przemysłowe. Jedno-
cześnie Polska utraci możliwość autonomicznej zmiany poziomu ceł:
jako członek UE będzie stosować wspólną taryfę celną, którą można
będzie zmienić tylko wspólnie z innymi członkami ugrupowania (w
ramach obowiązującego systemu podejmowania decyzji i przy
uwzględnieniu zasad zmiany ceł, obowiązujących w ramach WTO).
Przyjęcie przez Polskę wspólnotowej taryfy celnej poprawi dostęp do
polskiego rynku dla wszystkich grup dostawców, z wyjątkiem tych,
z którymi w momencie wstępowania Polski do Unii wymiana będzie
odbywać się na warunkach wolnohandlowych. Nastąpi to dzięki
rozszerzeniu - w stosunku do obecnej - liczby krajów korzystających
z preferencyjnego dostępu do rynku, a w przypadku pozostałych
krajów - dzięki redukcji stawek KNU. Poprawa będzie dotyczyć
niemal wszystkich wyrobów przemysłowych (z wyjątkiem krótkiej
listy towarów, dla których cło KNU w Polsce jest niższe od stawki
celnej w Unii). Kraje, które mają obecnie status KNU, a od chwili
przystąpienia Polski do UE będą beneficjentami systemu GPS, sko-
rzystają niejako podwójnie: po pierwsze dzięki objęciu ich preferen-
cjami, po drugie - dzięki temu, że marża preferencji GSP będzie
liczona od niższej stawki KNU.
Jednakże dla przeważającej części zagranicznych dostawców
warunki dostępu do rynku polskiego nie ulegną zmianie. Są to kraje
członkowskie Unii, kraje CEFTA i inne państwa, które w UE i w
Polsce będą korzystały z bezcłowego dostępu do rynku w momencie
wstępowania do Unii. Ich udział w polskim imporcie przemysłowym
wynosi ok. 75 %. W rezultacie dostosowania poziomu ceł do wspól-
notowej taryfy celnej nastąpi pewne obniżenie wpływów budżeto-
wych z tytułu opłat celnych9.
9 Przystąpienie Polski do Unii pozbawi Polskę większości wpływów bu-
dżetowych z tytułu ceł importowych. Podobnie jak inni członkowie Unii, Polska
będzie musiała przekazywać te wpływy do budżetu wspólnotowego (10% zosta-
nie zwrócone do kraju na pokrycie kosztów administracji celnej). Polska będzie
miała najdłuższą - obok Finlandii - zewnętrzną granicę lądową spośród państw
Unii.
Tabela 3 .Towary, na które cła związane w Polsce są niższe niż w UE
Nazwa towaru Poziom ceł w Polsce Poziom ceł w UE
gaz ziemny skroplony 0,0 0,7
gaz ziemny w stanie 0,0 0,7
gazowym
monofenole 4,1 5,5
pozostałe związki 6,0 6,5
organiczne
obuwie o podeszwach 12,0 17,0
z gumy lub skóry
cyrkon i wyroby 6,0 9,0
z cyrkonu
kineskopy barwne 9,0 14,0
(CN 85401119)
kineskopy barwne 9,0 14,0
(CN 85401191)
kineskopy barwne 9,0 14,0
(CN 85401199)
rowery dwukołowe 12,0 15,0
inne rowery 12,0 15,0
Źródło: Skutki przyjęcia przez Polskę Wspólnej Taryfy Celnej Unii Euro-
pejskiej, pod red. E. Kaweckiej-Wyrzykowskiej, IKCHZ, Warszawa 1999, s. 17.
Utrzymanie ceł konwencyjnych na wyroby przemysłowe na
poziomie nie niższym niż w taryfie wspólnotowej było świadomym
zamierzeniem polskich negocjatorów uczestniczących w Rundzie
Urugwajskiej. Inaczej mówiąc, negocjując z partnerami handlowymi
skalę liberalizacji ceł, polscy negocjatorzy starali się, aby obniżone cła
na poszczególne produkty nie były w Polsce niższe od poziomu ceł
uzgodnionych z partnerami przez Unię.10 Jednak nie dla wszystkich
10 Taka taktyka miała ułatwić przyjęcie w przyszłości wspólnotowej taryfy
celnej. Gdyby bowiem w momencie przystępowania do Unii cło w Polsce było
towarów udało się zastosować wyżej wspomnianą zasadę. Na kilkana-
ście pozycji importu przemysłowego cła w Polsce są nieco niższe niż
cła w Unii, co ilustruje tabela 3, która obejmuje 11 pozycji taryfowych.
Różnice poziomu stawek celnych nie są duże, najczęściej wynoszą od
niecałego punktu do trzech punktów procentowych. Największy wzrost
ochrony nastąpi w odniesieniu do obuwia i kineskopów barwnych (pięć
punktów procentowych). Udział tych 11 towarów w globalnym impor-
cie przemysłowym kraju jest jednak niewielki i wynosi 1,7%."
Ponadto, przyjęcie wspólnotowej taryfy celnej spowoduje wzrost
niektórych stawek celnych z działu 87 (pojazdy nieszynowe), które
obecnie nie są związane.12 Formalnie biorąc, Polska ma pełną swo-
bodę zmiany stawek nie związanych i partnerzy nie mają podstaw do
kwestionowania takiej decyzji. W praktyce mogą oczywiście wysu-
wać zastrzeżenia. Dodać należy, że zmiana poziomu ceł będzie też
miała konsekwencje dla inwestorów zagranicznych montujących
pojazdy w Polsce.13
niższe niż cło na dany towar w Unii, to oczywiście trzeba by było je podwyż-
szyć. To zaś oznaczałoby pogorszenie warunków dostępu do polskiego rynku dla
dostawców danego towaru z krajów trzecich. Taka sytuacja - zgodnie z zasadami
WTO - daje partnerom prawo wystąpienia o rekompensatę z tytułu pogorszenia
warunków dostępu do rynku (wzrost protekcji ponad poziom „związany”
w WTO). Rekompensata musiałaby być negocjowana nie przez Polskę, ale przez
Unię, ponieważ problem pojawiłby się po przystąpieniu Polski do UE. Jednak
w celu uniknięcia powstania takich problemów (a przynajmniej zminimalizowania
liczby takich przypadków) Polska przyjęła już w Rundzie Urugwajskiej wyżej
wspomnianą zasadę dostosowania swych redukcji celnych do zakresu liberalizacji
wynegocjowanej przez Unię.
11 Por. Proces i skutki dostosowań Polski do zagranicznej polityki ekono-
micznej Unii Europejskiej, pod. red. M. Paszyńskiego, IKCHZ, Warszawa 1999,
s. 310-311.
12 Dotyczy to m.in. takich pozycji, jak podwozia do niektórych typów
samochodów (wzrost cła z 0% do 19% lub z 0% do 10%, w zależności od typu),
nadwozia do montażu przemysłowego samochodów osobowych (wzrost cła z 0%
do 4,5%), części i akcesoria do montażu samochodów osobowych i ciągników
(wzrost cła z 0% do 4,5%).
13 Proces i skutki dostosowań Polski do zagranicznej polityki ekonomicznej
Unii Europejskiej, pod. red. M. Paszyńskiego, op. cit., s. 312.
Podsumowując, w wyniku przystąpienia Polski do unii celnej
UE i przyjęcia wspólnotowej taryfy celnej nastąpi istotne obniżenie
poziomu ceł na większość wyrobów przemysłowych importowanych
do Polski. Średnie cło - ważone importem z krajów objętych statu-
sem KNU i uwzględniające redukcje ceł wynegocjowane w Rundzie
Urugwajskiej - obniży się z 6,2 % do 2,6 %.14 Należy też wspo-
mnieć, że na niewielką liczbę towarów przemysłowych wzrośnie
stawka celna. Nie będzie to jednak zmiana duża, zazwyczaj 3 punkty
procentowe. Pełne wdrożenie i realizacja zobowiązań Rundy Uru-
gwajskiej poprzez zmniejszenie rozpiętości stawek między Polską
a UE ułatwi z pewnością Polsce przyjęcie unijnej taryfy celnej.15
Handel artykułami rolnymi podlega natomiast liberalizacji selek-
tywnej (tylko niektóre artykuły rolne są objęte liberalizacją) i ograni-
czonej (bariery handlowe są w dużym stopniu łagodzone, jednak
w różnym zakresie dla różnych towarów). Podobnie jak w przypadku
artykułów przemysłowych, dla produktów rolnych przygotowano
asymetryczną liberalizację handlu. Utrzymano także koncesje (z
pewnymi wyjątkami), które Polska otrzymała od Wspólnoty w' ra-
mach Systemu Powszechnych Preferencji Celnych oraz przyznano
jej nowe preferencje na dużą grupę towarów. Trzeba jednak zauwa-
żyć, że Układ o Stowarzyszeniu znacznie pogorszył warunki dostępu
polskich produktów na rynki WE w porównaniu z latami 1990-1991,
14 Obniżka ta będzie wynikała głównie z redukcji ceł na takie towary, jak:
odkurzacze, materiały włókiennicze na dekoracje teatralne, urządzenia wideo, czę-
ści do silników lotniczych, maszyny do szycia, narzędzia lekarskie, leki, pochod-
ne kazeiny, szczotki stanowiące części maszyn, preparaty do makijażu, szklane
osłony lamp, surowe skóry owcze lub jagnięce, aparaty wykorzystujące promie-
niowanie rentgenowskie, kauczuk syntetyczny itp. Cła na te towary są w Polsce
znacznie wyższe niż w Unii Europejskiej, a jednocześnie towary te ważą istotnie
w polskim imporcie z krajów o statusie KNU.
15 Następstwem dostosowania polskiej taryfy importowej do unijnej będzie
z pewnością wzrost konkurencji na polskim rynku. Biorąc pod uwagę, że część
wyrobów przemysłowych o relatywnie najwyższych cłach jest produkowana
w Polsce, znaczna redukcja ceł importowych na te towary, jeśli zostanie przepro-
wadzona jednorazowo, może spowodować, że w niektórych przypadkach krajowi
producenci podobnych towarów odczują trudności dostosowawcze.
kiedy to polski eksport do WE korzystał z Systemu Powszechnych
Preferencji Celnych (GSP).16 Polska proponowała Unii rozszerzenie
preferencji w handlu rolnym w stosunku do tych, które obowiązują na
mocy Układu Europejskiego, powołując się na odpowiednie zapisy
tego Układu. Nie było jednak pozytywnej reakcji partnera. W oba-
wie przed nadmierną konkurencją ze strony polskich produktów Unia
stara się opóźnić wzajemne otwarcie rynków na artykuły rolne.17
W imporcie rolnym różnice w poziomie stawek stosowanych
w Polsce i w Unii są zazwyczaj większe niż w przypadku wyrobów
przemysłowych. Wynika to z kilku powodów. Po pierwsze na niektó-
re towary cła w Unii mają charakter specyficzny, a w Polsce ad
valorem lub odwrotnie. Po drugie, na wiele towarów w Unii i w
Polsce obowiązują kontyngenty minimalnego dostępu do rynku.
W ramach tych kontyngentów stawka celna jest niższa od stawki
konwencyjnej. Kontyngenty te mają charakter preferencyjny, umoż-
liwiają one bowiem import na warunkach lepszych od „normalnych”,
wynikających z poziomu ceł w taryfie celnej. Są one efektem Poro-
zumienia w sprawie rolnictwa wynegocjowanego w Rundzie Uru-
gwajskiej. W większości przypadków różnica między stawką kon-
wencyjną a stawką w ramach kontyngentu jest bardzo duża, co
oznacza, że stawka konwencyjna jest bardzo wysoka. W przypadku
niektórych towarów stawka ta jest tak wysoka, że zniechęca do
importu, gdyż towar importowany jest tak drogi, że nie znajduje
nabywców. Import ma miejsce tylko do wysokości kontyngentu.18
W przeciwieństwie do wyrobów przemysłowych, które zostały
objęte strefą wolnego handlu przed akcesją, przystąpienie Polski do
16 Zob. szerzej Skutki przyjęcia przez Polskę Wspólnej Taryjy Celnej Unii
Europejskiej, pod red. E. Kaweckiej-Wyrzykowskiej, op. cit., s. 46-49.
17 Por. ibidem, s. 45.
18 Tak było na przykład w Polsce do początku lipca 1998 roku w odniesie-
niu do alkoholi mocnych (whisky, gin, wódka itp.). Stawka konwencyjna na te
alkohole wynosiła bowiem minimum 244%, zaś stawka w kontyngencie wynosiła
„tylko” 75% lub 85% minimum. Z początkiem lipca ustanowiono cło preferencyj-
ne na te alkohole w imporcie z UE na poziomie stawki w ramach kontyngentu (bez
ograniczeń ilościowych).
UE spowoduje zmiany nie tylko w handlu rolnym z partnerami
trzecimi, ale także z UE. Jak dotychczas handel rolny z Unią został
zliberalizowany w relatywnie małym stopniu. Nie należy też oczeki-
wać większych zmian w tej dziedzinie do czasu naszej akcesji do UE.
Pełne otwarcie rynków rolnych Polski i Unii nastąpi dopiero wraz
z przystąpieniem do tego ugrupowania. Będzie to oznaczało zniesie-
nie wszystkich barier we wzajemnym handlu. Z uwagi na wysoki
poziom protekcji w tej dziedzinie, a jednocześnie znaczącą rolę im-
portu z Unii w globalnym imporcie rolnym Polski skutki tej liberaliza-
cji mogą być duże.
Analizując skutki przystąpienia Polski do UE w odniesieniu do
ceł, należy uwzględnić nie tylko skutki przyjęcia stawek wspólnej
taryfy celnej Unii, ale także eliminacji ceł w handlu Polski z Unią. Na
niektóre towary cła te są już obniżone (w stosunku do stawek
podstawowych) na mocy Układu Europejskiego, ale na większość
produktów są to cła obowiązujące w imporcie Polski z krajów
o statusie KNU. Zatem skutki dostosowania polskich cel na artykuły
rolne do warunków istniejących w UE będą dość znaczące, ponie-
waż - po pierwsze - Unia jest już obecnie bardzo ważnym dostawcą
wielu artykułów rolnych (jej udział w imporcie rolnym Polski wynosi
ok. 48%). Każda zmiana ceł będzie relatywnie silnie rzutować na
kierunki i wielkość całego importu. Po drugie, w handlu z Unią
mówimy o całkowitym wyeliminowaniu wysokich obecnie ceł, a nie
tylko dostosowaniu ceł KNU. Różnica poziomu stawek celnych jest
w tym przypadku dużo większa niż zmiany ceł w imporcie z krajów
trzecich. Zniesienie - zazwyczaj wysokich lub nawet bardzo wyso-
kich - ceł w imporcie artykułów rolnych pochodzących z UE może
spowodować dużo większe efekty przesunięcia kierunków importu
(spoza Unii na dostawców z obszaru Unii, którzy nie będą napotykali
na barierę celną w dostępie do polskiego rynku) niż w przypadku
wyrobów przemysłowych. Te ostatnie do czasu członkostwa Polski
w UE będą całkowicie wolne od barier handlowych. Zniesienie
barier w handlu rolnym z Unią, w warunkach wysokich ceł impor-
towych, spowoduje pewien wzrost konkurencji na rynku polskim.
Trzeba jednak zauważyć, że znaczna część tego importu pochodzi
z innych stref klimatycznych i nie stanowi zagrożenia dla produkcji
krajowej (taki charakter ma ponad połowa importu rolnego z Unii).19
Warto również zauważyć, że w przeciwieństwie do wyrobów prze-
mysłowych, gdzie tylko bardzo niewielka część uzyska poprawę
dostępu do rynków innych krajów, w przypadku artykułów rolnych
znaczna część polskiego eksportu rolnego uzyska bezcłowy dostęp
(nie ograniczany także innymi barierami) do wielkiego rynku konsu-
mentów w Unii Europejskiej.
Polska, podobnie jak i Unia Europejska, stosuje preferencje
w imporcie z krajów rozwijających się20. Ponieważ system GSP
i jego stosowanie objęte są wspólną polityką handlową, przystąpienie
Polski do UE oznaczać będzie przyjęcie przez nas wspólnotowego
systemu preferencji, co spowoduje dość istotne zmiany w zastoso-
waniu preferencji GSP. Zmiany te będą dotyczyły trzech elementów
systemu GSP:
• liczby krajów beneficjentów preferencji,
• zakresu towarów objętych preferencjami,
• marży preferencji.21
Prawo do korzystania z systemu GSP mają w Polsce kraje,
w których PNB per capita jest niższy niż w naszym kraju. Wśród
nich 48 krajów to państwa zaliczane do najbiedniejszych, które mają
(dla towarów uprawnionych do preferencji) całkowicie bezcłowy
dostęp do polskiego rynku. Polska, podobnie jak Unia, oferuje krajom
najbiedniejszym bezcłowe warunki importu. Grupa ta była w 1998 r.
w UE prawie identyczna jak w Polsce. Należy jednak zwrócić
uwagę na fakt, że bezcłowy dostęp do rynku polskiego i wspólnoto-
19 J. Rowiński, Wpływ Układu Europejskiego i okresu stowarzyszenia na
polską gospodarkę żywnościową. Oczekiwania i efekty, [w:] Rezultaty stowarzy-
szenia Polski ze Wspólnotami Europejskimi, SGH 1998, s. 25.
20 Są to autonomiczne i niewząjemne systemy ułatwień w imporcie z tej
grupy krajów w postaci redukcji lub całkowitej eliminacji obciążeń celnych. Mają
one ułatwić słabiej rozwiniętym krajom dostęp do zagranicznych rynków zbytu
i wspierać w ten sposób ich rozwój gospodarczy.
21 Proces i skutki dostosowań Polski do zagranicznej polityki ekonomicznej
Unii Europejskiej, pod. red. M. Paszyńskiego, op. cit., s. 300.
wego dla danego kraju nie zawsze oznacza takie warunki dostaw
w odniesieniu do konkretnych produktów. Zarówno Polska, jak i Unia
stosują wyjątki od preferencji (tzn. pewne towary są wyłączone
z listy preferencji22), przy czym listy tych wyjątków są różne.
Oprócz wyżej wymienionych krajów najbiedniejszych lista be-
neficjentów GSP obejmowała w 1998 r. w Polsce 47 krajów, a w
Unii-około 120.23 Lista wspólnotowa jest o wiele dłuższa. Obejmu-
je ona wszystkie kraje popularnie określane mianem rozwijających
się, z wyjątkiem kilku szybko uprzemysławiających się, tj. Tajwanu,
Singapuru, Korei Płd. oraz Hongkongu (ostatnie trzy z wymienionych
krajów zostały wycofane z listy beneficjentów systemu GSP
w połowie roku 1998). Należy też dodać, że niektóre towary
z krajów korzystających z preferencji są stopniowo wycofywane
z listy preferencji zgodnie z zasadą stopniowania (graduation), co
oznacza, że marże preferencji są stopniowo redukowane (aż do
całego wycofania preferencji) dla krajów, które osiągnęły określony
poziom rozwoju gospodarczego. Natomiast druga zasadnicza różnica
pod względem zakresu geograficznego GSP polega na tym, że na
początku lat 90. Unia włączyła do systemu GSP także kraje WNP
oraz Albanię. Wszystkie te różnice sprawiają, że przywóz z krajów
22 Zarówno Polska, jak i Unia wyłączyły wiele towarów z systemu GSP.
Wśród najważniejszych pozycji polskiego importu rolnego z krajów rozwijają-
cych się, które nie korzystają z preferencji w Unii i w Polsce, są (wg malejącej
wartości importu): ziarna kukurydzy, niektóre rodzaje pszenicy, jęczmień pozo-
stały, pszenżyto, mleko i śmietana o zawartości powyżej 1,5 % tłuszczu, mięso
wołowe bez kości, nasiona gryki, kości rogów, sok z winogron, niektóre inne soki,
jablka na sok itd. Generalnie należy stwierdzić, że lista wyjątków od preferencji
GSP obejmuje i w Polsce, i w Unii dużo produktów strefy umiarkowanej. Jest to
zrozumiałe; obie strony chronią rodzimą produkcję wielu artykułów rolnych przed
konkurencją zagraniczną. Lista wyjątków w Unii obejmuje też wiele produktów
strefy tropikalnej, gdyż są one uprawiane w południowych krajach Unii.
23 W tym kilkadziesiąt krajów to strony Konwencji z Lomé. Obok systemu
GSP Unia Europejska stosuje dodatkowe, większe preferencje dla tzw. grupy kra-
jów AKP (Afryka, Karaiby i Pacyfik) i terytoriów zamorskich. Są to kraje, które
kiedyś były koloniami lub obszarami zależnymi od obecnych państw członkow-
skich Unii. Preferencje dla krajów AKP wynikają z umowy z tymi krajami.
korzystających z systemu GSP wynosi obecnie w Polsce 2,7%
całego importu (łącznie z importem z krajów najbiedniejszych), a po
wejściu do Unii udział ten wzrósłby do 14%.24
Jeśli chodzi o marżę preferencji, to w Polsce dla importu upraw-
nionego do preferencji GSP obowiązuje jednakowa marża preferen-
cji. Wynosi ona 80% stawki podstawowej (oczywiście z wyłącze-
niem grupy krajów najbiedniejszych, które korzystają z bezcłowego
dostępu do rynku), a jeśli tej nie ma, to stawki autonomicznej. W Unii
Europejskiej natomiast skala preferencji jest zróżnicowana i zależy
od stopnia wrażliwości towaru. Na towary najbardziej wrażliwe (to
takie towary, które w UE są szczególnie chronione) skala preferencji
jest najniższa.25
Inicjatorem wszelkich propozycji zmian lub kształtowania okreś-
lonych kierunków polityki celnej jest obecnie Ministerstwo Gospo-
darki i Ministerstwo Finansów. Natomiast realizatorem tej polityki -
polska administracja celna. Prawo celne, a następnie Kodeks celny,
które stanowią ramy prawne dla realizacji polityki celnej, pozwalają
polskiej administracji celnej pełnić - przyjęte na całym świecie -
podstawowe funkcje gospodarczo-społeczne, takie jak: kontrola ob-
rotu towarowego z zagranicą, pobór cła i podatków, ochrona rynku
wewnętrznego, ochrona rodzimych producentów oraz środowiska
i zdrowia obywateli.
Wraz z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej granica
wschodnia będzie o wiele bardziej obciążona niż obecnie, gdyż stanie
się ona granicą Wspólnego Rynku. Kwestia dostosowania polskiej
infrastruktury przejść granicznych do międzynarodowych standar-
dów technicznych oraz ich zintegrowanie z siecią ogólnoeuropejską
staje się potrzebą priorytetową. W wyniku integracji Polski z Unią
i przejęcia przez naszą granicę wschodnią pełnienia funkcji granicy
zewnętrznej Unii, polska administracja celna przejmie odpowiedzial-
24 Proces i skutki dostosowań Polski do zagranicznej polityki ekonomicznej
Unii Europejskiej, pod. red. M. Paszyńskiego, op. cit., s. 300-301.
25 Odpowiednio 85%, 70%, 35% lub 0% stawki podstawowej.
ność za prawidłową realizację procedur i skutki dokonywania kontro-
li zewnętrznej granicy Unii Europejskiej.26
W grudniu 1997 r. w Głównym Urzędzie Ceł podjęto prace
związane z opracowaniem dokumentu strategicznego, zawierającego
obok diagnozy stanu aktualnego także najistotniejsze kierunki i zada-
nia dla administracji celnej w okresie przedakcesyjnym. W dokumen-
cie tym miały być zawarte ponadto bezpośrednie odniesienia do
konkretnych wskazówek i zaleceń sformułowanych przez Komisję
Europejską w połowie 1997 r. Projekt takiego dokumentu pt. „Stra-
tegia rozwoju administracji celnej w okresie poprzedzającym przystą-
pienie Polski do Unii Europejskiej” został przygotowany w grudniu
1997 r. i poddany w styczniu 1998 r. dodatkowym konsultacjom
w ramach Głównego Urzędu Ceł. Dokument ten zawiera podstawo-
we cele, do których administracje celne krajów kandydujących po-
winny dążyć. Osiągnięcie docelowego stanu do końca 2002 roku
oraz realizacja zadań administracji celnej wymagało zrealizowania
konkretnych celów strategicznych.27 Zaktualizowaną wersję Strate-
gii określa teraz data 2004 roku (Strategia działania polskiej
administracji celnej 2004+), co pozwoli realizować cele wynika-
jące z integracji do roku 2004, a w jego trakcie zakończyć procesy
będące konsekwencją wejścia Polski do UE. Nadal aktualne pozo-
stają dotychczasowe cztery cele strategiczne. Rozwinięta natomiast
została lista celów pośrednich (jako środków realizacji tych celów),
dzięki czemu możliwe będzie prowadzenie analizy dystansu oddzie-
lającego administrację od zrealizowania celów.28
Strategia rozwoju administracji celnej porusza zarówno
sprawy organizacji i zarządzania oraz struktury centralnej i terenowej
26 Por. J. Jarmul-Mikolajczyk, Polityka celna w procesach integracyjnych
Polski ze strukturami Unii Europejskiej, PWE, Warszawa 1998, s. 158-160.
27 1. Przystosowanie administracji celnej do wymagań stawianych przez UE
krajom członkowskim. 2. Usunięcie barier biurokratycznych w wymianie towaro-
wej z zagranicą. 3. Sprawny i efektywny pobór należności celnych i podatko-
wych. 4. Realizacja polityki celnej Państwa oraz kontrola obrotu towarami podle-
gającymi ograniczeniom i zakazom.
28 www.clo.gov.pl z dn. 23.04.2003 r.
polskiego cła, jak kadr, metod pracy oraz godzin otwarcia, współpra-
cy z innymi służbami oraz sąsiadującymi krajami, systemu szkolenia,
poboru dochodów, kontroli celnej i kontroli na granicy, zwalczania
przestępczości celnej, laboratoriów celnych, wyposażenia i infra-
struktury umożliwiających właściwe realizowanie zadań po uzyska-
niu członkostwa, komputeryzacji oraz wsparcia i ułatwienia dla handlu.
Struktura organizacyjna polskiej administracji celnej była uregulo-
wana przepisami Kodeksu Celnego (a do końca 1997 r. Prawem
Celnym) i nie ulegała zmianie przez wiele lat. Należy podkreślić, że
jedynie w ramach reformy centrum gospodarczo-administracyjnego
Prezes Głównego Urzędu Ceł, na zasadzie autonomicznej, podlegał
z dniem 1 stycznia 1997 r. ministrowi finansów. Jednocześnie w struk-
turze Ministerstwa Finansów został powołany Departament Ceł, któ-
rego kompetencje zmierzały w kierunku powielania zadań GUC. Struk-
tura administracji celnej była następująca:
• szczebel centralny stanowił Główny Urząd Ceł,
• szczebel regionalny (terenowy) - 19 urzędów celnych
i podległe im jednostki.29
Zadania Prezesa GUC i dyrektora urzędu celnego określały
przepisy Kodeksu Celnego, brak było natomiast szczegółowych re-
gulacji dotyczących statusu, organizacji i zadań służb celnych.
Z dniem 30 kwietnia 2002 r. został zniesiony centralny organ
administracji rządowej - prezes Głównego Urzędu Ceł. Powyższa
zmiana odbyła się na mocy Ustawy z dnia 01.03.2002 r. o zmianach
w organizacji i funkcjonowaniu centralnych organów administracji
rządowej i jednostek im podporządkowanych oraz o zmianie niektó-
rych ustaw.30 Z dniem 1 maja 2002 r. administracja celna zaczęła
działać w nowych strukturach organizacyjnych. Podstawą konkret-
nych zmian była ustawa z dnia 20 marca 2002 r. o przekształceniach
w administracji celnej i zmianie niektórych ustaw.31 Z dniem 1 maja
29 Ostatnio już tylko 17 - bez UC Gdańsk i UC Legnica.
30 Dz. U. nr 25, poz. 253.
31 Dz. U. nr 41, poz. 365.
2002 r. przestał funkcjonować Główny Urząd Ceł, a zadania prezesa
tej instytucji przejął częściowo minister finansów, a w pozostałej
części, w ramach decentralizacji - regionalne struktury służby celnej.
We właściwości ministra finansów, poza nadzorem nad służbami
celnymi, pozostaną np. sprawy z zakresu wiążącej informacji taryfo-
wej (WIT) i wiążącej informacji o pochodzeniu towarów (WIP). 67
dotychczasowych oddziałów celnych stało się samodzielnymi Urzę-
dami Celnymi, kierowanymi przez naczelników.32 Należy podkreślić,
że w zakresie załatwiania formalności związanych ze zgłaszaniem
towarów do odprawy celnej nic się nie zmieniło. 17 dotychczaso-
wych urzędów celnych przekształconych zostało w Izby Celne,
kierowane przez dyrektorów.33
Właściwość miejscową nowych urzędów celnych określa roz-
porządzenie ministra finansów.34 Również rozporządzenie ministra
finansów ustala urzędy i oddziały celne dokonujące odpraw wytypo-
wanych towarów lub stosujące określone procedury celne. W związ-
ku z przejściem GUC w stan likwidacji i zgodnie z zapisami powo-
łanej wyżej ustawy, minister finansów powołał Szefa Służby Celnej,
który kieruje działaniami służby celnej. Nowe regulacje prawne
pozwalają ministrowi finansów powołać także Radę Celną, składa-
jącą się z przedstawicieli środowisk gospodarczych, stanowiącą or-
gan doradczy i opiniujący w sprawach celnych. Jest to nowatorskie
rozwiązanie, szczególnie istotne w procesach legislacyjnych.
32 Są to organy I instancji w sprawach celnych. Tam wydawane są konkretne
decyzje w jednostkowych sprawach.
33 Tu rozpatrywane będą odwołania w II instancji. Decyzje, które zapadną
w izbach celnych, mają charakter ostateczny. Zaskarżyć je można jedynie do Na-
czelnego Sądu Administracyjnego.
34 Dz. U. nr 43 poz. 392.
Bibliografia
J. Jarmuł-Mikołajczyk, Polityka celna w procesach integracyjnych
Polski ze strukturami Unii Europejskiej, PWE, Warszawa 1998.
Proces i skutki dostosowań Polski do zagranicznej polityki ekono-
micznej Unii Europejskiej, pod. red. M. Paszyńskiego, IKCHZ, Warszawa
1999.
J. Rowiński, Wpływ Układu Europejskiego i okresu stowarzyszenia
na polską gospodarką żywnościową. Oczekiwania i efekty [w:] Rezultaty
stowarzyszenia Polski ze Wspólnotami Europejskimi, SGH 1998.
Skutki przyjęcia przez Polskę Wspólnej Taryfy Celnej Unii Europej-
skiej, pod red. E. Kaweckiej-Wyrzykowskiej, IKCHZ, Warszawa 1999.
H. Tendera-Właszczuk, Rozszerzenie Unii Europejskiej na Wschód.
Polska na tle innych krajów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2001.
www.clo.gov.pl
Noty o autorach
Mgr Magdalena Bałut
Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego,
Kraków, Polska.
Dr Henryk Czubek
Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków, Polska.
Dr Stanisław Dorobek
Politechnika Koszalińska, Koszalin, Polska.
Prof, dr nauk ped. A. C. Demiańczuk
Instytut Ekonomiczno-Humanistyczny, Równe, Ukraina.
Dr Miklós Galó
College of Nyíregyháza, Węgry.
Dr inż. Roman Gurbiel
Szkoła Główna Handlowa, Warszawa, Polska.
Mgr Edward Jakubowski
Uniwersytet w Zielonej Górze, Zielona Góra, Polska.
Prof, dr Mykoła Jewtuch
Akademia Nauk Pedagogicznych, Kijów, Ukraina.
Dr Leszek Korzeniowski
Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego,
Kraków, Polska.
Mgr Anna Kosiorowska
Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego,
Kraków, Polska.
Mgr Paulina Kowalczyk
Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego,
Kraków, Polska.
Prof, dr hab. Maria Kozanecka
Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego,
Kraków, Polska.
Petrilla Gréta Kozma
College of Nyíregyháza, Węgry.
Dr Lidia Mesjasz
Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego,
Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków, Polska.
Dr Andrzej Nowosad
Uniwersytet Jagielloński, Kraków, Polska.
Mgr Barbara Oliwkiewicz
Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego,
Kraków, Polska.
Mgr Krzysztof Ostrzyniewski
Szkoła Główna Handlowa, Warszawa, Polska.
Dr hab. Ewa Oziewicz
Uniwersytet Gdański, Gdańsk, Polska.
Dr Bożena Pera
Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego,
Kraków, Polska.
Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków, Polska.
Mgr Magdalena Strama
Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego,
Kraków, Polska.
Prof, dr hab. Kazimierz Starzyk
Szkoła Główna Handlowa, Warszawa, Polska.
Mgr Magdalena Ślusarczyk
Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego,
Kraków, Polska.
Mgr Jowita Świerczyńska
Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego,
Kraków, Polska.
Dr Janusz Tomaszewski
Akademia Marynarki Wojennej, Gdynia, Polska.
Dr Gyorgy Venter
Nyíregyházi Fióskola, Węgry.
Dr László Tamás Vizi
Kodolanyi Janos University College, Węgry.
Galina Volchenkova
Akademia Nauk Pedagogicznych w Kijowie, Kijów, Ukraina.
Mgr Elżbieta Zębala
Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego,
Kraków, Polska.