Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego PAŃSTWO, GOSPODARKA, SPOŁECZEŃSTWO W INTEGRUJĄCEJ SIĘ EUROPIE Materiały konferencyjne pod red. Klemensa Budzowskiego tom 3 Kraków 2003 Rada Wydawnicza: Klemens Budzowski, Andrzej Kapiszewski, Jacek Majchrowski, Zbigniew Maciąg Opieka wydawnicza: Halina Baszak Jaroń Copyright© by Kra ISBN 83-919920- two Edukacyjne sp. z o.o., Kraków 2003 Żadna cząść tej publikaowiic tm>fC być powielana ani magazynowana w sposób umożliwiający ponowne wykorzystanie, ani też rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie za pomocą środków elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych, bez uprzedniej pisemnej zgody właściciela praw autorskich. Na zlecenie: Krakowskiej Szkoły Wyższej im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego Wydawca: Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o., Kraków 2003 Skład i łamanie: Antykwa Druk i oprawa: Zakład Poligraficzny „Cenzus” Spis treści PRZEDMOWA, Klemens Budzowski.................................... 9 Wstęp, Bogusława Bednarczyk..................................... 13 Magdalena Bałut, Ewolucja prawa anydumpingowego w USA ... 15 Henryk Czubek, Analiza metod równoważenia bilansu handlowe- go w krajach Europy Środkowo-Wschodniej......................... 33 Stanisław Dorobek, Centra logistyczne - szansa rozwoju Eurore- gionu Pomerania ................................................ 51 A. C. Дем’янчук, I. M. Цимбалюк, Дослідження динаміки мотивів професійної діяльності керівників рофтехосвіти у курсовому підвищенні кваліфікації ......................... 75 М. Б. Євтух, Про науково-організаційні проблеми ступеневої професійної підготовки педагогів............................. 87 Miklós Galó, Tasks of the College of Nyíregyháza Connected to Joining the European Region of Higher Education.............. 95 Miklós Galó, Petrilla Gréta Kozma, Area Development Tasks for the Subregions in the North-Eastern Region of Hungary............ 103 Roman Gurbiel, Koszty dezintegracji w świetle teorii............ 109 Edward Jakubowski, Polityka regionalna w aspekcie globalizacji 125 Leszek Korzeniowski, Spółka europejska jako czynnik integracji gospodarczej................................................. 133 Anna Kosiorowska, Paulina Kowalczyk, Pomoc Unii Europejskiej w ramach programu Phare...................................... 151 Maria Kozanecka, Otwarcie gospodarek europejskich poddanych transformacji na napływ bezpośrednich inwestycji zagranicz- nych ........................................................... 179 Lidia Mesjasz, Czy integracja rynków finansowych doprowadzi do polaryzacji reżimów kursowych?............................... 191 Andrzej Nowosad, Przekształcenia polityczne i gospodarcze w obwodzie kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej wobec proce- sów integrującej się Europy..................................... 205 Barbara Oliwkiewicz, Fundusze strukturalne - perspektywy pomo- cy dla Polski po przyjęciu do Unii Europejskiej................. 233 Krzysztof Ostrzyniewski, Wpływ zagranicznych inwestycji bezpo- średnich na dostosowanie polskiego sektora bankowego do standardów Unii Europejskiej..................................... 259 Ewa Oziewicz, Globalizacja i regionalizacja we współczesnej go- spodarce światowej.................................................. 281 Bożena Pera, Współzależności handlowe pomiędzy Stanami Zjed- noczonymi a krajami NAFTA .......................................... 291 Magdalena Stratna, Polityka Edukacyjna Unii Europejskiej na przy- kładzie programu Sokrates........................................... 303 Kazimierz Starzyk, Procesy integracyjne w świetle rozwoju gospo- darczego regionu Azji Pacyfiku ..................................... 317 Magdalena Ślusarczyk, Pomoc Unii Europejskiej w zakresie ochro- ny środowiska i transportu w ramach funduszu ISPA .................. 337 Jowita Swierczyńska, Zakres pomocy Unii Europejskiej dla Polski w ramach programu Saphard.......................................... 365 Janusz Tomaszewski, Regionalne bezpieczeństwo ekonomiczne ... 383 Gyorgy Venter,The Bologna Declaration and Teacher Training ... 399 László Tamás Vizi, Die Rolle des Faches „Internationale Beziehun- gen “ im ungarischen Hochschulwesen.............................. 411 Galina Volchenkova, Технологія експертизи педагогічних інно- вацій в умовах інтеграції в міжнародний освітній простір 419 Elżbieta Zębala, Polskie standardy celne w procesie akcesji do Unii Europejskiej .................................................... 433 Noty o autorach ..................................................... 451 PAŃSTWO, GOSPODARKA, SPOŁECZEŃSTWO W INTEGRUJĄCEJ SIĘ EUROPIE III MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWA KRAKOWSKIEJ SZKOŁY WYŻSZEJ IM. ANDRZEJA FRYCZA MODRZEWSKIEGO, Kraków 1-3 czerwca 2003 RADĘ NAUKOWĄ III MIĘDZYNARODOWEJ KONFERENCJI TWORZYLI: • Prof. KSW, dr hab. Zbigniew Maciąg - Rektor Krakowskiej Szkoły Wyższej im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, • Prof, dr hab. Jerzy Malec - Prorektor Krakowskiej Szkoły Wyższej im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, • Prof, dr nauk ped. Anatolij Demiańczuk - Rektor Między- narodowego Uniwersytetu w Równem, Ukraina, • Prof. Sergiej Jerochin - Rektor Wyższej Uczelni „Narodowa Akademia Zarządzania” w Kijowie, Ukraina, • Dr Miklós Galó - Vice-Rektor Nyíregyházi Fóiskola, Węgry, • Prof. Gyórgy Venter - Rektor Nyíregyházi Fóiskola, Węgry, • Prof. KSW, dr Klemens Budzowski - Kanclerz Krakowskiej Szkoły Wyższej im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, • Prof. KSW, dr hab. Bogusława Bednarczyk - Dziekan Wydziału Stosunków Międzynarodowych Krakowskiej Szkoły Wyższej im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, • Prof. KSW, dr hab. Barbara Stoczewska - Dziekan Wydziału Prawa i Administracji Krakowskiej Szkoły Wyższej im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, • Prof. KSW, dr hab. Stanisław Kilian - Dziekan Wydziału Politologii i Komunikacji Społecznej Krakowskiej Szkoły Wyższej im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, • Prof. KSW, dr Dariusz Fatuła - Dziekan Wydziału Zarządzania i Marketingu Krakowskiej Szkoły Wyższej im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, • Prof. KSW, dr Zofia Szarota - Dziekan Wydziału Nauk o Rodzinie Krakowskiej Szkoły Wyższej im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Przedmowa Rok 2003 jest dla Krakowskiej Szkoły Wyższej czasem szczególnym, zarówno ze wzglądu na 500 rocznicę urodzin Andrzeja Frycza Modrzewskiego - patrona Uczelni, jak i na nową siedzibę władz i rozpoczęcie budowy własnego campusu, a także z uwagi na nową jakość procesów integracyjnych, zachodzących w Europie, które stawiają przed nowoczesnym szkolnictwem wyższym nowe cele i wyzwania. Kreatywną formą współpracy i wymiany myśli środowisk naukowych, pozwalającą również na większą spójność kształcenia, tak ważną dla budowy jednej Europy, są międzynarodowe konferencje naukowe. Z racji swego charakteru umożliwiają one nie tylko pre- zentację poglądów różnych środowisk naukowych, ale stanowią również okazję do bezpośrednich kontaktów, często owocujących stałą współpracą. Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego zorganizowała w dniach 1-3 czerwca 2003 roku III Międzynarodową Konferencję Naukową, w której udział wzięło ponad stu pracow- ników naukowych z różnych ośrodków akademickich z całej Polski oraz z Węgier, Słowacji, Ukrainy, Serbii, Czech, Australii, RFN, Szwecji. Obrady toczyły się w pięciu sekcjach: 1) sekcja Pi A - Prawo i Administracja, 2) sekcja MiZ - Marketing i Zarządzanie, 3) sekcja SM - Stosunki Międzynarodowe, 4) sekcja NoR - Nauki o Rodzinie, 5) sekcja PiKS - Politologia i Komunikacja Społeczna. Opublikowany w niniejszym tomie zbiór artykułów został przed- stawiony w sekcji Stosunki Międzynarodowe. Prof. KSW, dr Klemens Budzowski Kraków, czerwiec 2003 roku. THE ACADEMIC BOARD OF THE 3rd INTERNATIONAL CONFERENCE INCLUDED: • Professor Zbigniew Maciąg, Ph.D. - Rector of Andrzej Frycz Modrzewski Cracow College, • Professor Jerzy Malec, Ph.D. - Vice-Rector of Andrzej Frycz Modrzewski Cracow College, • Professor Anatoliy Demiańczuk, Ph.D. (Pedagogics) - Rec- tor of the International University in Rowne, Ukraine, • Professor Sergiy Jerochin - Rector of the “National Academy of Management” in Kiev, Ukraine, • Miklós Galó, Ph.D. - Vice-Rector of Nyíregyházi Foiskola, Hungary, • Professor Gyorgy Venter - Rector of Nyíregyházi Foiskola, Hungary, • Professor Klemens Budzowski, Ph.D. - Chancellor of Andrzej Frycz Modrzewski Cracow College, • Professor Bogusława Bednarczyk, Ph.D. - Dean of the Faculty of International Relations at Andrzej Frycz Modrzewski Cracow College, • Professor Barbara Stoczewska, Ph.D. - Dean of the Faculty of Law and Administration at Andrzej Frycz Modrzewski Cracow College, • Professor Stanisław Kilian, Ph.D. - Dean of the Faculty of Political Science and Social Communication at Andrzej Frycz Modrzewski Cracow College, • Professor Dariusz Fatuła, Ph.D. - Dean of the Faculty of Management and Marketing at Andrzej Frycz Modrzewski Cracow College, • Professor Zofia Szarota, Ph.D. - Dean of the Faculty of Family Studies at Andrzej Frycz Modrzewski Cracow College. Foreword The year 2003 is a special time for Andrzej Frycz Modrzewski Cracow College, not only because of the 500,h birth anniversary of the college’s patron, its authorities moving to new premises and the construction of the campus being under way, but also owing to the new quality of integration processes which are taking place in Europe, thanks to which the modern higher education finds new objectives and faces new challenges. International academic conferences are a creative form of cooperation and exchange of views between intellectual circles. They allow a greater uniformity of education, which is of crucial importance to the formation of an integrated Europe. Their nature enables not only the presentation of views of various university circles, but also direct contacts, often resulting in long-term coopera- tion. On June 1-3, 2003, Andrzej Frycz Modrzewski Cracow College hosted the 3rd International Academic Conference, the participants of which were over one hundred university professors from different centres of higher education in Poland, Hungary, Slovakia, Ukraine, Serbia, the Czech Republic, Australia, Germany and Sweden. The conference was divided into the following sections: 1. Law and Administration, 2. Management and Marketing, 3. International Relations, 4. Family Studies, 5. Political Science and Social Communication. The collection of papers published in this volume was presented in sections International Relations. Professor Klemens Budzowski, Ph.D. Cracow, June 2003 WSTĘP 1 maja 2004 przyniesie radykalną zmianą sytuacji dotychczasowych kandydatów do Unii Europejskiej. Z roli aplikanta i petenta przekształcą się we współdecydenta. Już dziś z przyszłymi członkami konsultuje się większość kwestii wymagających strategicznych decyzji. Przez ostatnie dziesięć lat wy- siłek polityczny i intelektualny był skierowany na uzyskanie członkostwa Unii, a w ostatnim okresie negocjacji - na osiągnięcie najlepszych według polityków i ekonomistów warunków akcesji. 1 ten etap mamy już za sobą. Pora zacząć patrzeć przed siebie, lecz niejako petent, ale kraj współodpowiedzial- ny za dalsze funkcjonowanie i rozwój powiększonej Unii. Z tej perspektywy istotnajest analiza gospodarki europejskiej, z którąjuż dziś gospodarka państw kandydackich, także Polski, jest silnie powiązana. Wie- dza na ten temat jest uboga i ograniczona do przeglądu bieżących wskaźni- ków makroekonomicznych. Zarówno w ośrodkach rządowych, jak i pozarzą- dowych dominuje podejście analizujące, co z konkretnego wydarzenia w innym kraju wynika dla gospodarki polskiej. Stanowczo nie wystarczy to do pełnienia odpowiedzialnej roli współdecydenta. Potrzebna jest pogłębio- na wiedza na temat gospodarki europejskiej jako całości i poszczególnych krajów, a także najważniejszych partnerów handlowych i gospodarczych zjed- noczonej Europy. Konieczne są pogłębione prace studialne dotyczące me- chanizmów międzynarodowych, gdyż organy unijne będą się zajmować w najbliższych latach dalszym rozwojem europejskiego jednolitego Rynku, rywalizacją gospodarczą z USA i krajami azjatyckimi, liberalizacjąhandlu świa- towego. Nie można zapominać, iż Unia jest unikatowym tworem politycznym, że nie daje się ująć w tradycyjne ramy, gdzieś pomiędzy organizacją międzyna- rodową a państwem federalnym. Unia nie jest państwem - bowiem państwa członkowskie zachowują daleko posuniętą odrębność, ale instytucyjna ar- chitektura Unii skłania państwa do daleko posuniętej solidarności i harmoni- zacji prawa i gospodarki. Osobliwą cechąUnii jest owo połączenie głębokiej integracji ekonomiczno-prawnej ze słabą- na razie - integracją polityczną i społeczną. Dla niektórych jest to oznaką słabości Unii: ten dysonans ozna- cza, że w polityce unijnej narasta „deficyt demokracji”. Mając na uwadze znaczenie i aktualność powyższej problematyki Krakowska Szkoła Wyższa im. A.F. Modrzewskiego zorganizowała w dniach 1-3 czerwca 2003 Między- narodową Konferencję Naukową pt. „Państwo, gospodarka, społeczeństwo w integrującej się Europie”. Obrady w Sekcji Stosunki Międzynarodowe toczyły się w dwóch głów- nych nurtach: ekonomicznym i społeczno-edukacyjnym. Tematyka publiko- wanych poniżej tekstów jest dość zróżnicowana. Wynika to z szerokiego wachlarza zainteresowań naukowych uczestników konferencji zatrudnionych lub współpracujących z Wydziałem Stosunków Międzynarodowych Kra- kowskiej Szkoły Wyższej oraz z wielowątkowości tematu integracji europej- skiej. Referaty koncentrowały się głównie wokół problematyki ważniejszych zagadnień dających obraz istoty mechanizmu działania i ekonomicznych skut- ków funkcjonowania Unii Europejskiej. Z uwagą zostały potraktowane te kwestie, które mają zasadnicze znaczenie z punktu widzenia interesów Polski w przededniu uzyskania pełnoprawnego członkostwa. Debata poświęcona integracji gospodarczej koncentrowała się wokół takich haseł jak: fundusze strukturalne, integracja rynków finansowych, regionalne bezpieczeństwo eko- nomiczne, dostosowywanie polskiego sektora bankowego do standardów Unii Europejskiej. Przedstawiona została także szersza płaszczyzna integracji ekonomicznej (m.in. otwarcie gospodarek europejskich poddanych transfor- macji na napływ inwestycji zagranicznych czy globalizacja i regionalizacja we współczesnej gospodarce światowej). W części poświęconej szeroko ro- zumianej polityce edukacyjnej Unii Europejskiej znalazły się prace dotyczące programów edukacyjnych Unii, Deklaracji Bolońskiej, oraz nowych metod kształcenia nauczycieli. Należy podkreślić, iż materiał konferencyjny może stać się kanwą rozwoju współpracy KSW z innymi ośrodkami krajowymi i zagranicznymi. Prof. KSW dr hab. Bogusława Bednarczyk Ewolucja prawa antydumpingowego w USA Dumping jako „dyskryminacja cenowa pomiędzy rynkami naro- dowymi”1, jako fenomen handlu międzynarodowego jest przedmio- tem legislacji określanej od początku XX wieku. Zjawisko dumpingu, rozumiane jako sprzedaż towarów lub usług za granicę po cenach niższych od cen uzyskiwanych za nie (w analogicznych warunkach) na rynku krajowym lub niższych niż koszty własne produkcji ekspor- tera, uznane zostało za nieuczciwą metodę konkurencji.2 Podział praktyk handlowych na uczciwe i nieuczciwe jest w przypadku dumpingu dość nieścisły, biorąc pod uwagę choćby konsumentów finalnych eksportowanych dóbr, którzy zainteresowani są kupnem towarów po możliwie najatrakcyjniejszych cenach. Zjawisko to nie- sie ze sobą jednak więcej zagrożeń niż korzyści, dlatego w celu ochrony produkcji krajowej zdecydowano się podjąć odpowiednie kroki. Wprowadzenie przepisów antydumpingowych wynikło z do- świadczeń wielu krajów, których przemysł poniósł szkodę z powodu importu zagranicznych dóbr po cenach niższych niż koszty produkcji. Wśród krajów, które najwcześniej stworzyły własne kodeksy an- tydumpingowe znalazły się: Kanada (1904)3, Nowa Zelandia (1905), Australia (1906) i Południowa Afryka (1914). Jednak prawdziwym 1 Viner J., Dumping: A Problem in International Trade, University of Chicago Press, Chicago 1923, s. 138. 2 J. Eatwell, M. Newman, The New Pelgrawe. A Dictionary of Economics, The Macmillan Press Ltd., London and Basinstoke 1987, s. 937. 3 Regulacje prawne Kanady dotyczące dumpingu posłużyły jako fundament legislacji antydumpingowej dla wielu krajów, które tworzyły swoje przepisy w póź- niejszych latach. pionierem i innowatorem w dziedzinie legislacji antydumpingowej stały się Stany Zjednoczone (1916).4 Na początku XX wieku głównym instrumentem kontroli importu były cła, nakładane w wielu przypadkach nie ze wzglądów ekono- micznych, ale raczej z powodu nacisków politycznych. W Stanach Zjednoczonych, podobnie jak w innych krajach, szkody czynione przez zagraniczne trusty, weszły do polityki handlowej jako argument popierający wprowadzenie wysokich ceł importowych. Jednakże historia rozwoju antydumpingu w USA przedstawia się nieco od- miennie. W Stanach Zjednoczonych mechanizm kontroli monopoli- stów i działalność antydumpingowa były ze sobą w ścisłym związku, mianowicie wczesne regulacje antydumpingowe5 były rozszerze- niem przepisów prawa antytrustowego.6 Odkąd przepisy antydumpingowe rozwinęły się do tego stopnia, iż stały się instrumentem kontroli importu, wyraźnie odeszły od przepisów antytrustowych. Ich ewolucję można przedstawić w na- stępujący sposób7: Akt Shermana z roku 1890 (The Sherman Antitrust Act of 1890) Akt Shermana zakazuje, pod groźbą surowej kary, przeprowa- dzania transakcji, zawierania kontraktów czy tworzenia jakichkol- wiek powiązań, które mogłyby prowadzić do ograniczenia handlu wewnętrznego czy zagranicznego, jego monopolizacji lub nawet pró- by zmonopolizowania. Jednakże zastosowanie tej regulacji było mocno ograniczone przez decyzje Sądu Najwyższego, który zakazywał eg- zekwowania tego przepisu w stosunku do umów handlowych zawie- ranych w kraju eksportera zamiast w Stanach Zjednoczonych. 4 M. Finger, Antydumping: How it Works and Who Gets Hurt, Studies in International Trade Policy, The University of Michigan Press, Michigan 1993, s. 14-16. 5 Nie przewidywały one jednak restrykcji importowych, na które naciskali politycy. 6 M. Finger, Antydumping: How it Works and Who Gets Hurt, op. cit., s. 18. 7 Ibidem, s. 18-20. Paragraf 73 Aktu Wilsona z roku 1894 (Wilson Tariff Act of 1894) Kongres Stanów Zjednoczonych w paragrafie 73 Aktu Wilsona postanowił rozszerzyć zakres regulacji z 1890 roku, uznając każdą zmowę dotyczącą importu prowadzącą do ograniczenia handlu czy też wzrostu cen towarów importowanych przez USA, za działania bezprawne. Jak pisze Viner, do 1923 roku Akt ten został wykorzy- stany tylko raz w sprawie Stowarzyszenie Amerykańskich Bankie- rów i Importerów przeciwko brazylijskiemu stanowi Sao Paulo w celu ograniczenia eksportu kawy, który spowodował wzrost cen tego towaru na rynku Stanów Zjednoczonych. Prawo antydumpingowe z roku 1916 Ze względu na postawy antyniemieckie po I wojnie światowej, w bardzo krótkim czasie rozprzestrzenił się pogląd, jakoby to nie- mieccy eksporterzy stosowali praktyki dumpingu drapieżnego8. Zro- zumiałe stały się więc naciski na rewizję ceł. Stany Zjednoczone jednak odniosły się do proponowanej korekty nieco sceptycznie i za przykładem Kanady nie podniosły stawek celnych, ale skoncentro- wały się raczej na legislacji antydumpingowej. Stosując się do zale- ceń administracji prezydenta Woodrowa Wilsona, Kongres USA uznał za nielegalny import towarów po cenach niższych niż aktual- na wartość rynkowa (actual market value) w kraju produkującym owe dobra, bądź też w kraju eksportującym, jeżeli miał on w zamia- rze wyrządzenie szkody, zniszczenie czy zapobieżenie powstania nowej gałęzi przemysłu w Stanach Zjednoczonych lub przyczyniał- by się on do ograniczenia konkurencji.9 Przepis ten wciąż znajduje się w legislacji Stanów Zjednoczonych, choć jak podaje John J. Bar- celo został on wykorzystany jedynie w sprawie firmy Zenith Radio 8 Jeden z rodzajów dumpingu mający na celu zmonopolizowanie rynku w kraju importera poprzez politykę niskich cen (w niektórych przypadkach niższych nawet niż koszty produkcji). 9 Antidumping Law of 1916, § 800-801. Corporation przeciwko Matsushita Electrical Industry Company w 1970 roku. Proces ten został jednak umorzony z powodu braku dowodów odnośnie do stosowania praktyk dumpingowych przez japońską firmę Matsushita. Badania Komisji Ceł z 1919 roku W 1919 roku Komisja Ceł (U.S. Tariff Commission) z własnej inicjatywy przeprowadziła badania dotyczące konkurencji zagranicz- nej działającej na rynku Stanów Zjednoczonych oraz przeanalizowa- ła doświadczenia Kanady odnośnie do przepisów antydumpingo- wych. Komisja skontaktowała się bezpośrednio z 562 przedsiębior- stwami krajowymi. Dodatkowo 13 stowarzyszeń producentów i han- dlowców rozprowadziło wśród swoich członków ankietę, w której pytano, czy amerykańscy przedsiębiorcy mieli już kiedyś do czynienia z nieuczciwymi praktykami w imporcie na rynek USA towarów po cenach niższych niż wartość rynkowa w kraju eksportera. Każde przedsiębiorstwo w Stanach Zjednoczonych, dla którego import ozna- czał wzrost konkurencji, było infonnowane o przebiegu dochodzenia i miało możliwość zgłaszania własnych spostrzeżeń. Wyniki przeprowadzonej ankiety przedstawiono w tabeli l.10 Z odpowiedzi nadesłanych przez ankietowane przedsiębiorstwa wynikało, że ponad połowa z nich spotkała się z nieuczciwą konku- rencją zagraniczną. Najczęściej, bo aż w 97 przypadkach, skargi dotyczyły ostrej konkurencji (np. eksportu po cenach nieosiągalnych dla rodzimych producentów). Na drugim miejscu wśród nieuczci- wych praktyk handlowych znalazł się dumping, który został zgłoszo- ny w 23 przypadkach. Dumping został uznany za wystarczający argument do podnie- sienia opłat celnych, stąd też regulacje antydumpingowe były unikal- nym instrumentem ochrony importu mającym u swych podstaw bar- dzo niewyszukane, wręcz prymitywne przesłanki zastosowania. 10 M. Finger, Antydumping: How it Works and Who Gets Hurt, op. cit., s. 19- Tabela 1. Wyniki ankiety Amerykańskiej Komisji Ceł przeprowadzonej w roku 1919 dotyczącej wykrycia dumpingu i innych nieuczciwych zagranicznych sposobów konkurencji. Dane Liczba ankietowane przedsiębiorstwa 562 otrzymane odpowiedzi: 281 brak nieuczciwej konkurencji zagranicznej 135 nieuczciwa konkurencja zagraniczna 146 • dumping 23 • ostra konkurencja 97 • groźby 1 • naruszenia znaku handlowego 5 • naruszenia odnośnie do patentu 1 • podrabianie produktów 7 • fałszywe etykietowanie 4 • niedoszacowanie w celu uniknięcia opłat celnych 8 Źródło: M. Finger, Antydumping: How it Works and Who Gets Hurt, op.cit., s. 20. Podobnie jak w Kanadzie w 1904 roku, głos opowiadający się za wprowadzeniem działań antydumpingowych, był głosem pospoli- tej protekcji handlowej. Prawo antydumpingowe z 1921 roku Akt Antydumpingowy z 1916 r. praktycznie nie zmniejszył nacisku na przejęcie prawa antydumpingowego opartego na wzorze kanadyjskim. Mimo że z badań, jakie przeprowadziła Komisja Ceł, jasno wynikało, że większość skarg dotyczyła ostrej konkurencji, a nie praktyk dumpingowych, zarekomendowała ona wprowadzenie legislacji antydumpingowej opartej na przepisach północnego sąsia- da. Kongres przyjął to prawo w 192 lr. i od tamtej pory jest ono podstawą przepisów antydumpingowych Stanów Zjednoczonych. Przepisy z roku 1921 upoważniały Sekretarza Skarbu, którego departament obejmował swoim zasięgiem również służby celne, do nakładania ceł antydumpingowych w przypadku subiektywnego uzna- nia, iż przemysł w jakikolwiek sposób poniósł lub mógłby ponieść szkodę bądź też nastąpiłoby wstrzymanie powstania nowej gałęzi przemysłu w wyniku importu towarów po cenach niższych niż ich wartość normalna w kraju eksportera lub na innych rynkach ekspor- towych. Kongres przydzielił kompetencje w oszacowaniu szkody Komisji Handlu Międzynarodowego - ITC (U.S. International Tra- de Commission) - przekształconej Komisji Ceł - i naciskał prezy- denta, by ten przydzielił określenie dumpingu Departamentowi Hand- lu (U.S. Department of Commerce). Mimo iż wniesiono wiele poprawek natury technicznej, forma prawa antydumpingowego po- została w gruncie rzeczy niezmieniona. Przepisy antydumpingowe z 1921 r. pozostały w mocy aż do 1980r. W 1980 r. Ustawa o Umowach Handlowych (Trade Agre- ement Act of 1979) dodała kilka nowych paragrafów do przepisów dotyczących dumpingu, zawartych w Akcie o Taryfach Handlowych (Tariff Act) z 1930 r." Obecną podstawą prawną dla przepisów antydumpingowych jest wielokrotnie nowelizowany VII Rozdział Aktu o Taryfach Handlo- wych z 1930r. Wniesione poprawki dotyczyły między innymi zasad postępowania administracyjnego i możliwie najściślejszego dostoso- wania prawa z 1930r. do Porozumienia w Sprawie Antydumpingu i Subsydiowania (Antidumping and Subsidies Agreements), zawar- tego w ramach negocjacji Rundy Urugwajskiej (Uruguay Round Agreements Act - URAA z 8 grudnia 1994г). Dodatkową wykład- nią prawa są regulacje ITA (International Trade Administration), 11 R. R. Ludwikowski, Regulacje handlu i biznesu międzynarodowego, tom I, Handel międzynarodowy, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1996, s. 189. Tabela 2. Elementy wczesnego prawa Stanów Zjednoczonych regulujące nieuczciwy import w okresie 1890-1921 Regulacje Główne elementy Akt Shermana, • zmowa lub powiązania 1890 r. • zahamowanie,monopolizacja, zamierzenie zmonopolizowa¬ nia handlu zagranicznego lub międzystanowego • ściśle określona ustawa odnośnie do postępowań karnych • grzywna, kara więzienia, trzyelementowa definicja szkody Paragraf 73 • zmowa lub powiązania w imporcie Aktu Wilsona, • zamiar ograniczenia handlu, wzrost cen w Stanach Zjedno¬ 1894 r. czonych • ściśle określona ustawa odnośnie do postępowań karnych • grzywna, kara więzienia, trzyelementowa definicja szkody Akt • import poniżej aktualnej wartości rynkowej Antydumpin¬ • zamiar ograniczenia konkurencji lub spowodowania szkody gowy z 1916 r. przemysłowi USA • ściśle określona ustawa odnośnie do postępowań karnych • grzywna, kara więzienia, trzyelementowa definicja szkody Akt • import poniżej uczciwej wartości Antydumpin¬ • szkoda dla przemysłu USA gowy • kompetencje administracyjne Sekretarza Skarbu z 1921 r. • specjalna opłata równa co do wartości różnicy pomiędzy uczciwą wartością a ceną importową Paragraf 316, • nieuczciwe sposoby importu i konkurencji Akt Fordney’a - • skutki (zamierzenia) zniszczenia lub uczynienia poważnej McCumbera, szkody rok 1922 * • komisja celna dokonująca rewizji sądowych odnośnie do prawa antydumpingowego • dodatkowe opłaty rekompensujące nieuczciwe metody postępowania * Akt Fordney’a - McCumbera gwarantował silną ochronę tworzących się gałęzi przemysłu (infant industries) tj. produkcji sztucznego jedwabiu, porcelany czy chemikaliów, a także zmodernizował ochronę pozostałych branż. Źródło: M. Finger, Antydumping: How it Works and Who Gets Hurt, op. cit., s. 21. która jako organ Departamentu Handlu administruje12 działalność antydumpingową i antysubsydiową.13 Postępowanie antydumpingowe może zostać wszczęte z wła- snej inicjatywy 1A lub, co zdarza się najczęściej, na wniosek przemy- słu krajowego, który został dotknięty szkodą powstałą w wyniku importu towaru po cenach dumpingowych. Petycje składane są rów- nocześnie w biurze ITA і 1TC (International Trade Commission).'4 Wnioskodawca powinien oprzeć swoje podejrzenia na wiarygodnych i dostępnych informacjach. Postępowanie może być wszczęte, jeśli złożony wniosek popierają producenci krajowi wytwarzający nie mniej niż 25% całej krajowej produkcji towaru podobnego. Następ- nym krokiem jest obliczenie ogólnej wielkości produkcji krajowej, która jest udziałem wszystkich producentów, bez wzglądu na to, czy opowiedzieli się oni za czy przeciwko wnioskowi. Jeżeli wniosek jest popierany przez producentów wytwarzających ponad 50% tej sumy, może zostać wszcząte postępowanie antydumpingowe.15 IA ma 20 dni (maksymalnie 40 dni) na ocenienie wniosku i decyzję o wszczęciu postępowania.16 W tej samej chwili, gdy IA stwierdza (bądź nie) wystąpienie dumpingu i określa jego rozmiar, 1TC przeprowadza dochodzenie,17 czy przemysł USA dotknięty zo- stał szkodą materialną, zagrożony jest jej wystąpieniem, bądź czy import po cenach dumpingowych opóźnił powstanie nowej gałęzi przemysłu. ITA ma 140 dni na stwierdzenie istnienia dumpingu, przy czym czas ten może ulec skróceniu do 100 bądź 80 dni, jeśli eksporter był już wcześniej karany nałożeniem ceł antydumpingowych.18 12 Administracją działań antydumpingowych zajmuje się dokładniej IT (Im- port Administration) -jedna z 4 jednostek ITA. 13 Import Administration Antidumping Manual, 1997 na stronie internetowej: http://ita.doc.gov z dn. 23.05.2003 r. 14 The Tariff Act of1930\ 19 U.S.C 1673a-1673h. 15 Ibidem, 19 U.S.C 1673c(4)(A). 16 Ibidem, 19 U.S.C 1673c(l)(A,B). 17 Komisja powinna przeprowadzić badania w ciągu 45 dni od wpłynięcia wniosku, czas ten może zostać przedłużony do 25 dni od daty otrzymania od 1T noty o wszczęciu postępowania antydumpingowego. 18 The Tariff Act of 1930; 19 U.S.C 1673b(l)(B). Jeśli ocena wniosku przez IA i ITC da wynik pozytywny (tzn. potwierdzą istnienie dumpingu i wystąpienie szkody), podejmuje się kolejne kroki postępowania. W przeciwnym wypadku wniosek zosta- je oddalony, postępowanie prawne zakończone, a wnioskodawca poinformowany pisemnie o przyczynach takich ustaleń. W trakcie postępowań antydumpingowych i rewizyjnych, IA wysyła odpowiednie kwestionariusze do zagranicznych producen- tów, w których oczekuje sprawozdania ze sprzedaży obejmującego okres ostatnich 12 miesięcy.19 Tak uzyskane informacje poddawane są weryfikacji. Jeśli zainteresowana strona nie współpracuje z orga- nami antydumpingowymi, nie wykazuje specjalnego zaangażowania w dostarczaniu potrzebnych informacji lub dane te są niekompletne, IA może oprzeć swoje ustalenia na dostępnych jej informacjach, które niekoniecznie przedstawiają w korzystnym świetle eksportera. Dlatego w jego interesie jest dostarczyć wszystkie możliwe dane, które są w stanie wesprzeć jego linię obrony. Na podstawie zebranych informacji IA dokonuje porównania cen w imporcie i wartości normalnej (normal value) towarów20. Należy dopilnować, aby dobra były porównywane odpowiednio do różnic w swoich cechach fizycznych i aby porównanie to dokonywa- ne było na tym samym poziomie handlu. Jeżeli ustalenia wstępne stwierdzą istnienie dumpingu, IA obli- cza średni margines dumpingu21 oraz zleca państwowym organom celnym pobranie depozytu, zabezpieczenia na towary, które przekro- czyły granice USA lub opuściły skład celny. Wysokość depozytu równa jest wartości należnego cła antydumpingowego. Ostateczna wysokość cła będzie równa złożonemu depozytowi, albo, jeśli zosta- 19 Dla krajów o gospodarce nierynkowej okres ten wynosi 6 miesięcy. 20 Wartość normalna jest zazwyczaj ustalana na podstawie ceny należnej lub zapłaconej w zwykłym obrocie handlowym przez niezależnych nabywców na rynku krajowym. 21 Jeśli margines dumpingu wynosi mniej niż 2% ad valorem, oznacza to, że dumping jest nieznaczny, więc postępowanie zostaje umorzone. nie wszczęte postępowanie rewizyjne22, cłu ustalonemu w trakcie tego postępowania. Postępowanie antydumpingowe może zostać zakończone we wcześniejszym terminie, jeśli eksporter w ciągu 6 miesięcy od daty zawieszenia postępowania zaprzestanie sprzedaży towarów po ce- nach dumpingowych na rynek Stanów Zjednoczonych albo podniesie ceny do poziomu, który wyeliminuje margines dumpingu. Postępowa- nie może zostać zawieszone, gdy eksporter zgodzi się przyjąć poro- zumienie cenowe, które zniwelowałoby szkodę wyrządzoną przemy- słowi krajowemu. W ciągu 20 dni od daty zawieszenia postępowania zainteresowane strony mogą złożyć wniosek o rewizję tegoż zawie- szenia. Komisja ma 75 dni na stwierdzenie, czy nastąpiło naprawie- nie szkody przez porozumienie cenowe zawarte z eksporterem. Jeśli ustalenia te są negatywne, postępowanie zostaje wznowione.23 75 dni po ustaleniach wstępnych IA może ogłosić ustalenia ostateczne, przy czym termin ten może zostać przedłużony do 135 dni. Komisja powinna przedstawić ustalenia ostateczne najpóźniej 120. dnia po ogłoszeniu pozytywnych ustaleń wstępnych przez IA, bądź 45 dni po przedstawieniu przez IA pozytywnych ustaleń końco- wych. Jeśli orzeczenie końcowe potwierdza wystąpienia dumpingu, IA powinna dostarczyć wszystkie dostępne informacje, z których korzy- stała, aby ułatwić prace Komisji. Powinna ona także określić mar- gines dumpingu dla eksporterów, których dotyczyło postępowanie, oraz margines dumpingu dla pozostałych, niewyróżnionych indywidu- alnie w toku sprawy. Dodatkowo IA ustanawia wysokość depozytu, zabezpieczenia celnego dla każdego towaru wprowadzanego na te- 22 Postępowanie administracyjne wszczynane w celu stwierdzenia, czy po postępowaniu antydumpingowym rozmiar dumpingu uległ zmianie. Może ono być wszczynane każdego roku. W razie powiększenia się marginesu dumpingu organ celny refunduje tę kwotę z uprzednio złożonego depozytu lub ściąga dodatkową opłatę od eksportera. Nowa stawka cła, jak i depozyt gotówkowy może posłużyć przy kolejnych transakcjach importowych. 23 Przy czym postępowanie nie jest wszczynane od samego początku, ale od momentu otrzymania pozytywnych ustaleń wstępnych. ren USA. Jeśli ustalenia końcowe obydwu organów polityki anty- dumpingowej (IA oraz ITC) są pozytywne, IA nakłada cło antydum- pingowe.24 Jeśli orzeczenia są negatywne, postępowanie zostaje zakończone. Tabela 3. Przebieg postępowania antydumpingowego Dzień Działanie Regulacja IA 0 dzień data wszczęcia 25 dzień ITC określa wstępnie szkodę brak 30 dzień wysłanie kwestionariuszy 351.301 (c)(2)(i) 37 dzień kwestionariusze powracają 351.301(c)(2)(iii) 70 dzień ustalenie realnej wartości 351.301(d)(1) normalnej 140 dzień wstępne ustalenia 351.205(b)(1) (termin może zostać przedłużony) 215 dzień dodatkowe wyjaśnienia, 351.2206(e), 208(0(1), wnioski, dowody, prośby 210(e), 224(c)(2)(3), przesunięcia terminu ustaleń 301(b)(l)(c)(c)(3), ostatecznych 309(c)(d)(i), 310(c)(f) 215 dzień ostateczne ustalenia 351.210 (termin może zostać przedłużony) 267 dzień nałożenie środka 351.211(b) antydumpingowego * Kolejne dni liczą się w odniesieniu do dnia wszczęcia postępowania. Źródło: opracowanie własne na podstawie Import Administration Antidump- ing Manual, 1997 na stronie internetowej: http://ita.doc.gov z dn. 23 maja 2003 r. 24 IA publikuje w Rejestrze Federalnym decyzje odnośnie do nałożenia cła antydumpingowego w ciągu 7 dni od opublikowania pozytywnego orzeczenia końcowego przez ITC. Tabela 4. Liczba postępowań zakończonych nałożeniem cła antydumpingowego w latach 07.1990 - 04.2003 według krajów Kraj 1990 1661 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 o 2001 2002 2003 Suma o o CN Argentyna - - - - - 2 - - - - - 2 - - 4 Australia - - - 1 - - - - - - - - - - 1 Bangladesz - - 1 - - - - - - - - - - 1 Belgia - - - 1 - - - - - 1 - - - - 2 Białoruś - - - - - - - - - 1 - - 1 Brazylia 1 1 1 1 2 2 - - Kz)* - - 1 - 10 Chile - - - - - 2 - - - 1 - 3 Chiny 1 7 2 1 5 4 - 4 - 1 4 5 3 2 39 (Izf Czechy - - - - - - - - - 1 - - - 1 Filipiny - - - - - - - - - 1 - - 1 Finlandia - - - 1 - - - - - - - - - - 1 Francja - - - 1 1 - - - 1 1 - 2 - 6 Hiszpania - - 1 - - - 1 - - 1 - - 4 Holandia - - - - - - - - - 1 - - 1 India - - - 2 1 - - - 1 1 1 2 - 9 Indonezja - - - - - - - - - 2 1 2 1 - 6 Japonia 2 2 - 1 1 2 1 - 1 2 5 2 - - 19 Kanada - - 1 1 - - - - - 1 - - 2 - 5 Kazachstan - - - - - - - - - - - 1 ł - 2 Korea Pd. i 1 2 2 - 1 - - 1 2 3 2 1 - 16 Łotwa - - - - - - - - - - - 1 - - 1 Malezja - - 1 - - - - - - - - 1 - - 2 Meksyk 1 - 1 1 - 1 1 (z) - - 1 1 - 2 - 9 Mołdawia - - - - - - - - - - - 1 1 - 2 Niemcy I I - 2 - 1 - - - 1 - - 1 - 7 Norwegia - 1 - - - - - - - - - - - - 1 Pd. Afryka - - - - - - - 1 (z) - 1 1 1 - 1 5 Polska - - - 1 - - - - - - - 1 - - 2 Portugalia - - - - - - - - - - - - 1 - 1 Rosja - - 1 - - - - 1 (z) - 1 1 (z) - - 1 5 Rumunia - - - 1 - 1 - - - - 1 1 - - 4 Szwecja - - - 1 - - - - 1 - - - - - 2 Tajlandia - - 1 - - 2 - - - - - 1 - - 4 Tajwan - - 2 2 1 - - - 1 2 1 1 1 - 11 Trynidad - - - - - - - - - - - - 1 - 1 i Tobago Turcja - - - - - - 1 1 - - - - - - 2 Ukraina - - - - - - - 1 (z) - - - 4 1 - 6 Wenezuela - - - - - - - - - - - - 1 - 1 Węgry - - - - - - - - - - - - 1 - 1 Wielka 1 1 - 1 - - - - - 1 - - 1 - 5 Brytania Włochy - - - - 1 1 1 - 1 2 1 1 1 - 9 SUMA 8 14 13 22 12 19 4 8 8 21 22 32 26 4 213 * Jedno postępowanie zostało zawieszone. ** Wszczęto 4 postępowania, z których 1 zostało zawieszone. Ustalenia i decyzje IA podlegają jurysdykcji dwóch sądów federalnych: Sądu Handlu Międzynarodowego Stanów Zjednoczo- nych (U.S. Court of International Trade) oraz Federalnego Sądu Apelacyjnego (the Court of Appeals for the Federal Circuit)}5 Od 1990 do 2002 roku Stany Zjednoczone wszczęły 562 postę- powania antydumpingowe, z których 209 zakończyło się nałożeniem cła antydumpingowego na towary pochodzące z 43 krajów (tabela 4). W przeważającej ilości były to kraje europejskie i azjatyckie. Wśród nich największą ilością wytoczonych postępowań anty- dumpingowych odznaczają się przede wszystkim tygrysy azjatyckie: Chiny (39), Japonia (19), Korea Pd. (16) oraz Tajwan (11). Zaraz za nimi, wraz z 10 postępowaniami na koncie, uplasowała się Brazylia. Krajom europejskim przewodziły Włochy (aż 9), Niemcy (7) oraz Francja z Ukrainą (po 6). Towary po cenach dumpingowych ekspor- towali także najbliżsi sąsiedzi USA: Kanada (5) i Meksyk (9). Kraje, które najrzadziej były karane cłami antydumpingowymi to przede wszystkim kraje skandynawskie, Holandia, Portugalia, Czechy, Węgry, Białoruś, Łotwa, Australia i Wenezuela (po 1), ale także Polska, Szwecja i Turcja (po 2). Nie wynika z tego bynajmniej, że wszystkie te kraje charakteryzują się szczególną uczciwością handlową. Większość z nich ma bowiem niewielki udział w imporcie do USA, dlatego trudno z całą odpowiedzialnością stwierdzić, że kraje te wystrzegają się nieuczciwych praktyk handlowych. Jeśli chodzi o kształtowanie się ilości postępowań na przestrzeni tych 13 lat, pełny zarys sytuacji przedstawia wykres 1. Okres 1990- 1992 i 1996-1998 charakteryzuje się niewielką liczbą postępowań antydumpingowych. W tym czasie nie zanotowano dużego udziału państw europejskich (tylko Niemcy i Wielka Brytania), a wśród krajów azjatyckich działalność dumpingową podejmowały jedynie Chiny, Japonia i Korea Pd. 25 Import Administration Antidumping Manual, 1997 na stronie internetowej: http://ita.doc.gov z dn. 23.05.2003. liczba postępowań Kształtowanie się liczby postępowań antydumpingowych w latach 1990-2003 Wykres 1. Źródło: opracowanie własne na podstawie ITC statistics, http:/ita.doc.gov z dn. 23 maja 2003 r. Z kolei przeplatające je okresy 1993-1995 oraz 1999-2002 wykazują tendencję zwyżkową. Wiązać się to może z włączeniem się krajów Europy Zachodniej do eksportu po cenach dumpingo- wych, ale również zauważalny wzrost postępowań antydumpingo- wych może być pochodną kryzysu azjatyckiego, który w 1997 roku dotknął Hongkong, Indonezję, Japonię, Malezję, Tajwan, Tajlandię i Południową Koreę. Załamanie popytu wewnętrznego doprowadziło do tego, iż główni eksporterzy na rynki azjatyckie, a także rodzimi producenci zaczęli poszukiwać nowych możliwości zbytu na rynkach europejskich i amerykańskich. Jak wynika z tabeli 5 (p. s. 30), największą ilość postępowań zakończonych nałożeniem cła antydumpingowego prowadzono wo- bec importu produktów stalowych i żelaznych. Towary te pochodziły najczęściej z Japonii (15 przypadków), Korei (13), Tajwanu (9) oraz Meksyku (7) i Chin (6). Europejskimi eksporterami produktów sta- lowych i żelaznych były przede wszystkim Francja (5), Hiszpania (4) i Ukraina (4). Warto w tym miejscu zaznaczyć, że wobec eksportu z Polski wszczęto 2 postępowania antydumpingowe, przy czym oby- dwa dotyczyły właśnie omawianych towarów.26 26 W roku 1993 towarem objętym postępowaniem były płyty ze stali, a w 2001 r. postępowanie dotyczyło szyn stalowych. Tabela 5. Liczba postępowań zakończonych nałożeniem cła antydumpingowego w latach 07.1990 - 04.2003 według grup towarowych Grupy 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Suma towarowe rolnicze, leśne, - 1 - - 1 1 3 1 2 3 1 2 2 - 17 żywnościowe chemiczne i 6 4 1 1 1 4 - 1 - - 4 1 4 - 27 farmaceutyczne elektroniczne - 1 - 1 i komunikacyjne żelazo i stal - 1 8 19 6 12 1 5 6 17 15 26 13 1 130 maszyny i sprzęt 1 1 minerały i metale 1 3 2 - 2 2 - - - - - 3 4 3 20 transport - - - - - - - 1 - - - - 1 - 2 tekstylia i odzież - - 1 - - - - - - - - - - - 1 pozostałe - 4 1 2 2 - - - - 1 2 - 2 - 14 SUMA 8 14 13 22 12 19 4 8 8 21 22 32 26 4 213 Na drugim miejscu pod wzglądem liczebności wytoczonych postępowań plasują sią wyroby przemysłu chemicznego i farmaceu- tycznego (27 spraw). Krajami eksportującymi towary po cenach dumpingowych były przede wszystkim Wielka Brytania, Niemcy, Korea (po 2 sprawy) oraz Chiny, Indie i Węgry (po 1). Wysoki udział w ogólnej liczbie spraw antydumpingowych mają także postępowania wobec eksporterów minerałów i metali (20 przypadków), do których zaliczyć można w pierwszej kolejności Chiny (6), Rosję (3) oraz Brazylię (2). Polityka antydumpingowa poszczególnych krajów jest bardzo zróżnicowana. Niektóre z nich preferują minimalistyczne podejście do problemu dumpingu, wyznając wobec niskich cen towarów impor- towanych zasadę „im mniej tym lepiej” (kraje o gospodarce nieryn- kowej), inne wybierają podejście elastyczne, zakładające że dumping może być zarówno zjawiskiem korzystnym (pobudzającym konku- rencję), jak i przynoszącym szkody i ze wzglądu na jego charakter obierają kierunek polityki antydumpingowej (kraje UE). Z kolei Stany Zjednoczone są przedstawicielem podejścia moralizatorskiego. Ze wzglądu na otwartość rynku i szeroki wachlarz produkowanych i eksportowanych towarów, administracja stoi na stanowisku, które uznaje dumping za nieuczciwą praktyką handlową, wymagającą w każdym przypadku kontroli i reakcji państwa. Bibliografia B. A. Blonigen, J. H. Park, Dynamie Pricing in the Presence of Anti- dumping Policy: Theory and Evidence, NBER W.P. No. 8477, September 2001. B. A. Blonigen, Tariff-Jumping AD Duties, NBER W.P. No. w7776, July 2000. J. Eatwell, M. Newman, The New Pelgrawe. A Dictionary of Econom- ics, The Macmillan Press Ltd., London and Basinstoke 1987. M. Finger, Antydumping: How it Works and Who Gets Hurt, Studies in International Trade Policy, The University of Michigan Press, Michigan 1993. Import Administration Antidumping Manual, 1997 na stronie internetowej: http://ita.doc.govzdn. 23.05.2003. ITC statistics, http:/ita.doc.gov z dn. 23maja 2003 r. M. M. Knetter, T. J. Prusa, Macroeconomic Factors and AD Filings: Evidence from Four Countries, NBER W.P. No. w8010, November 2000. R. R. Ludwikowski, Regulacje handlu i biznesu międzynarodowego, tom I, Handel międzynarodowy, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1996. T. J. Prusa, S. Skeath, The Economic and Strategy Motives for Anti- dumping Filings, NBER W.P. No. w8424, August 2001. J. Viner, Dumping: A Problem in International Trade, University of Chicago Press, Chicago 1923. Streszczenie Artykuł jest krótką analizą polityki antydumpingowej Stanów Zjed- noczonych. Przedstawia m.in. motywy i proces kształtowania się prawa antydumpingowego, począwszy od Aktu Shermana z 1890 r., a skończyw- szy na obecnie obowiązujących przepisach; ponadto opis przebiegu postę- powania antydumpingowego z zaakcentowaniem roli zaangażowanych w nim instytucji i organów państwowych, a także praktykę antydumpingo- wą Stanów Zjednoczonych, koncentrując się na analizie postępowań wsz- czętych zarówno wobec określonych grup towarowych, jak i krajów w la- tach 1993-2003. Analiza metod równoważenia bilansu handlowego w krajach Europy Środkowo-Wschodniej Wstęp Proces transformacji gospodarczej krajów Europy Środkowo- -Wschodniej trwa już ponad 10 lat. Nadal jednak istnieje wiele problemów z zakresu polityki gospodarczej, w których ramach okre- ślenie i zastosowanie efektywnych instrumentów ukierunkowanych na eliminację lub złagodzenie pojawiających się napiąć, będzie stano- wiło o możliwościach dalszego rozwoju poszczególnych krajów tego regionu. Główne wyzwania, które stoją przed tymi krajami, to dalsza skuteczna modernizacja nieefektywnych sektorów gospodarki (gór- nictwa, hutnictwa, przemysłu stoczniowego, transportu kolejowego i rolnictwa) połączona z rzeczywistą reformą sektora publicznego. Realizacja tych celów musi się jednak odbywać w ramach optyma- lizacji szeroko rozumianej równowagi makroekonomicznej. Wymier- nym wyznacznikiem tej równowagi jest obszar pięciu makro priory- tetów, w których ramach powinny dokonywać się zmiany w gospo- darce1. Są to: • zapewnienie realnego wzrostu poziomu PKB na poziomie wystarczającym przynajmniej na wchłonięcie wolnych zasobów siły roboczej, 1 Często weryfikację optymalizacji przedstawionych pięciu kryteriów przed- stawia się w postaci odpowiednio wyskalowanego pięciokąta, gdzie poszczególne wierzchołki posiadają współrzędne zgodne z osiągniętym w danym momencie poziomem danego wskaźnika makroekonomicznego. Por. E. Bombińska, „Zdol- ność konkurencyjna gospodarki Polski w okresie transformacji systemowej na tle Czech i Węgier”, praca doktorska, AE Kraków, 2001. • utrzymanie, a nawet redukcja poziomu bezrobocia, tak aby w niektórych regionach kraju, branżach przemysłowych lub grupach społecznych nie stawało się ono trwałym problemem strukturalnym, • utrzymanie, a wręcz obniżanie tempa wzrostu cen na akcep- towalnym społecznie i gospodarczo poziomie, stwarzającym stabilne warunki prowadzenia działalności gospodarczej dla sektora przedsię- biorstw i umacniającym zaufanie do własnej waluty wśród gospo- darstw domowych, • kontrolowanie na rozsądnym poziomie skali deficytu budżeto- wego odniesionego do poziomu PKB, przy zapewnieniu prawidłowej realizacji wszystkich ustawowo określonych funkcji instytucji pu- blicznych, • zapobieganie znaczącej nierównowadze w obrotach bieżą- cych bilansu płatniczego w celu utrzymania międzynarodowej wiary- godności danego kraju. W ramach ostatniego priorytetu można wyodrębnić zadanie szczegółowe związane z racjonalnym sterowaniem saldem bilansu handlowego. Jest rzeczą powszechnie akceptowalną, że kraje trans- formacji gospodarczej zmuszone są przez dłuższy czas utrzymywać ujemne saldo bilansu handlowego. Jest to związane z koniecznością modernizacji swoich gospodarek i zamiarem osiągnięcia standardów istniejących w krajach wysoko uprzemysłowionych. Modernizacja tych gospodarek realizowana jest właśnie m.in. w ramach wymiany towarowej z zagranicą zapewniającej dostawy zagranicznych tech- nologii i specjalistycznego nowoczesnego sprzętu oraz poprzez na- cisk zagranicznej konkurencji na krajowych producentów dóbr kon- sumpcyjnych. Osiąganie tych celów nie może się jednak odbywać w oderwa- niu od racjonalnego kształtowania wielkości i struktury bilansu hand- lowego, a wręcz podejmowania działań minimalizujących negatywne skutki deficytu handlowego. Podstawowym źródłem zapewniającym pokrycie ujemnego salda bilansu handlowego jest import kapitału w formie napływu zagranicznych funduszy w postaci inwestycji bezpo- średnich albo portfelowych, lub też wykorzystanie różnego typu instrumentów kredytowych i dłużnych. Jak finansować deficyt obrotów towarowych? Dyskusja na temat skutków wykorzystania poszczególnych źró- deł pokrycia deficytu handlowego jest prowadzona ze zmiennym natężeniem zarówho w formie publikacji naukowych, prasowych, jak i spotkań oraz dyskusji w gronie ekspertów. Generalny obraz wyła- niający się z tej dyskusji oraz empirycznych doświadczeń zgromadzo- nych w okresie końca drugiego i początku trzeciego tysiąclecia można zawrzeć we wnioskach przedstawionych w ramach tabeli nr 1 i nr 2.2 Tabela 1. Ocena inwestycji zagranicznych z punktu widzenia kraju importera kapitału Inwestycje portfolio Inwestycje bezpośrednie (BIZ) zalety • szybkie i bezpieczne źródło • długoterminowe zaangażowanie gotówki dla państwa się inwestora w ramach zaufania w przypadku sprzedaży w dobre perspektywy rozwoju prywatyzacyjnej danego kraju • podniesienie jakości towarów • tworzenie bazy kapitałowej dla i świadczonych usług nowej produkcji w gospodarce narodowej wady • nacisk na szybkie i duże zyski • niebezpieczeństwo, że głównym w przypadku inwestora celem inwestycji było przejęcie finansowego krajowego potencjału • podwyżki cen dla krajowych produkcyjnego i jego likwidacja konsumentów jako konkurencji dla zagranicznych zakładów inwestora • obawy i sceptycyzm niektórych grup społecznych, że zagraniczny inwestor będzie wywierał za duży wpływ na lokalne krajowe wydarzenia społeczno-polityczne i kraj przyjmujący traci przez to część swojej suwerenności Źródło: opracowanie własne. 2 Przedstawiona klasyfikacja nie jest ostateczna i wyczerpująca, ale odnosi się przede wszystkim do praktycznych doświadczeń procesu napływu zagranicz- nych kapitałów w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Tabela 2. Ocena zagranicznych instrumentów kredytowych z punktu widzenia kraju importera kapitału Kredyty Kredyty Obligacje długoterminowe krótkoterminowe międzynarodowe zalety • brak konieczności • względna łatwość • świadectwo szczegółowych dostępu do takich wiarygodności danego planów źródeł kraju wobec rozdysponowania finansowania zagranicznych funduszy inwestorów wady • ryzyko • ryzyko zmienności • ryzyko zmienności stopy zmienności stopy stopy procentowej, procentowej, procentowej • niebezpieczeństwo • spekulacyjny napływ • długoterminowe kumulacji i odpływ kapitałów obciążenie terminów zagrażający stabilności budżetu płatności gospodarki, i utrata kontroli • zależność od oceny nad procesem wiarygodności rolowania kredytowej - marża zobowiązań stopy procentowej • pojedyncze firmy nie mogą uzyskać lepszych warunków niż kraj, z którego pochodzą Źródło: opracowanie własne. Na podstawie przedstawionych w tabeli nr 1 i nr 2 opisów korzyści i negatywów poszczególnych rodzajów finansowania defi- cytu bilansu handlowego można łatwo stwierdzić, że tylko napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) zapewnia długotermi- nową, stabilną i korzystną współpracą pomiędzy inwestorem i krajem lokowania kapitału. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na podstawowe znacze- nie relacji opisującej stosunek napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do całości odnotowanego w danym okresie deficytu bilansu handlowego.3 Oczywiście nie należy zapominać o innych 3 W niektórych krajach, np. na Węgrzech na samym początku okresu trans- formacji wystąpiły lata z dodatnim saldem bilansu handlowego, ale podstawowym źródłach pokrycia tego deficytu, gdyż będą one zawsze występować w mniejszym lub większym wymiarze, ale tylko odpowiednie wyko- rzystanie dostatecznie dużego napływu BIZ jest w miarę bezpieczną metodą neutralizacji negatywnych następstw ujemnego salda bilansu handlowego. Relacja BIZ/saldo bilansu handlowego w praktyce Mając w pamięci ogólny obraz zależności pomiędzy deficytem bilansu handlowego i napływem, pojawia się pytanie, jak te powiąza- nia kształtowały się na przestrzeni ostatnich 10 lat w trzech krajach Europy Środkowo-Wschodniej, tzn. w Czechach, w Polsce i na Węgrzech. Przedstawienie sytuacji w tym zakresie wraz z omówie- niem instrumentów polityki gospodarczej zastosowanych w poszcze- gólnych krajach wraz z wyciągnięciem wniosków dotyczących skut- ków prowadzonych działań stanowi właśnie zasadniczą treść niniej- szego artykułu. Polska ““■■““Czechy - — -Węgry Wykres I. BIZ/saldo bilansu handlowego w praktyce Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Narodowego Banku Polskiego (www.nbp.pl), Węgierskiego Banku Narodowego (www.mnb.hu), Czeskiego Banku Narodowego (www.cnb.pl). problemem stał się wkrótce narastający deficyt handlowy odnotowywany we wszystkich państwach tego regionu. Pojawiają się bowiem dwa zasadnicze zagadnienia: Czy są jakieś podobieństwa pomiędzy tymi krajami, czy też każdy kraj realizował własną politykę w tym zakresie? Jakie były oficjalne środki administracyjne zastosowane przez poszczególne kraje w celu przeciwdziałania negatywnym następ- stwom fluktuacji relacji BIZ do deficytu handlowego? Na początku warto się zastanowić nad wnioskami płynącymi z danych zobrazowanych na wykresie nr l4. Należy stwierdzić, że istnieją wyraźne różnice w kształtowaniu się analizowanego wskaźnika w ramach grupy trzech rozpatrywa- nych krajów. Dwa przypadki krańcowe stanowią procesy, jakie zachodziły w tym zakresie w Polsce i na Węgrzech. W Polsce wskaźnik BIZ/deficyt handlu wahał się na przestrzeni lat 1993-2001 pomiędzy 0,23 i 0,63. Dolny poziom został osiągnięty w 1993 r., natomiast górna granica miała miejsce w 2000 r. W tym też czasie odnotowano jeszcze jedno lokalne minimum na poziomie 0,27 w 1997 r. W przypadku węgierskim można zauważyć wyraźny trend wzno- szący się tego wskaźnika, przy początkowym poziomie 1,97 w 1993 r. i maksymalnej wielkości 9,37 osiągniętej w 2000 r. Historia zmian relacji BIZ/deficyt handlu w Republice Czeskiej zawiera się pomiędzy procesami obserwowanymi w Polsce i na Węgrzech, przy czym można wyodrębnić pewne cykliczne fluktuacje w tym zakresie. Początkowy poziom tego wskaźnika w 1993 r. wyniósł 1,24 i następnie obniżył się do wysokości 0,25 zarejestrowa- nej w 1996 r. oraz wartości 0,27 odnotowanej w 1997 r. Dalej w 1999 r. osiągnięte zostało maksimum w wysokości 2,93 i następnie wskaźnik ten ustabilizował się w latach 2000-2001 na poziomie 1,5. Szczegółowa prezentacja przypadków poszczególnych trzech krajów zawarta jest w następnych częściach artykułu. 4 Wszystkie obliczenia, których wyniki są przedstawione w artykule, zosta- ły dokonane na podstawie danych liczbowych prezentowanych na stronach inter- netowych odpowiednich banków centralnych w zestawieniach zawierających bi- lanse płatnicze sporządzone na bazie płatności. Węgry Przypadek węgierski jest relatywnie nieskomplikowany w inter- pretacji i może stanowić dobrą egzemplifikację teorii wyjaśniających zależności pomiędzy małym krajem o otwartej gospodarce i otacza- jącym go światem zewnętrznym. Krytyczny punkt we współczesnej historii gospodarczej tego naddunajskiego kraju miał miejsce na prze- łomie lat 1994 i 1995. Był to bowiem okres, kiedy po rezygnacji z systemu gospodarki centralnie planowanej, wyważona, ostrożna polityka, jaką stosował, unikający gwałtownych posunięć, pierwszy węgierski rząd, osiągnęła granice swoich możliwości i nie dało się już więcej zwlekać z przeprowadzeniem radykalnych reform społeczno- -gospodarczych. Już w 1993 r. wystąpiły w obszarze handlu zagranicznego niekorzystne tendencje, kiedy to wartość eksportu obniżyła się o 16,8% do poziomu 8,9 mld USD, przy równoczesnym wzroście wartości importu o 13,2% do kwoty 12,5 mld USD. Głównym instrumentem zastosowanym w tym zakresie w 1994 r. była seria siedmiu kolejnych dewaluacji forinta, która łącznie na przestrzeni całego roku osiągnęła skalę 16% (w 1993 r. łączna dewaluacja forinta przeprowadzona w pięciu etapach wyniosła 15%). Nie popra- wiło to jednak znacząco sytuacji i w 1994 r. deficyt handlowy osiągnął rozmiar 3,8 mld USD, a zadłużenie zagraniczne brutto zwiększyło się o 4,1 mld USD, dochodząc do kwoty 28,5 mld USD. Te wyniki były bodźcem dla nowego socjaldemokratycznego rządu do sformułowania i zastosowania w marcu 1995 r. całkowicie nowej strategii gospodarczej, nazwanej od nazwiska ówczesnego ministra finansów pakietem Bokrosa5. Cele nowej strategii były wielowymiarowe i zastosowano wiele nowych instrumentów polityki gospodarczej nie tylko w odniesieniu do sfery relacji gospodarczych z zagranicą. W obszarze przywracania równowagi w ramach handlu zagranicznego zastosowano następujące dwa zasadnicze posunięcia: 5 Na początku 1995 roku nastąpiła zmiana na stanowisku ministra finansów Republiki Węgierskiej. Po rezygnacji ministra Laszlo Békesiego, objął je Laszlo Bokros, dotychczasowy dyrektor Banku Budapeszt. • dokonano jednorazowej dewaluacji forinta o 9% i zastąpiono dotychczasowy system kursu sztywnego systemem kursu pełzające- go w stosunku do koszyka walut przy zastosowaniu początkowo miesięcznej stopy dewaluacji w wysokości 1,9%, która w drugiej po- łowie roku została zmniejszona do poziomu 1,3% (łącznie w 1994 r. nastąpiła dewaluacja forinta o 26-27%); • wprowadzono specjalny podatek importowy w wysokości 8%, który następnie w okresie dwóch lat stopniowo eliminowano i doty- czył on wszystkich dóbr oprócz nośników energii. Dodatkowym, bardzo istotnym elementem strategii było otwar- cie dla inwestorów zagranicznych dostępu do węgierskiej gospodarki w sektorach, które przedtem były niedostępne dla lokat kapitału zagranicznego. W rezultacie nastąpiła szybka prywatyzacja i sprze- daż na rzecz zagranicznych inwestorów całych sektorów produkcji i dystrybucji energii, dystrybucji gazu, telekomunikacji i petrochemii. Stanowiło to istotny impuls dla idących w ślad za nimi inwestycji typu „green-field”. Sześć lat po zastosowaniu tej wersji terapii szokowej można stwierdzić, że węgierski bilans handlu zagranicznego znajduje się pod stabilną kontrolą, co może być zaobserwowane na podstawie danych zobrazowanych na wykresie nr 2. wartość rzeczywista - - «kwartalna średnia ruchoma Wykres 2. Kwartalne saldo węgierskiego handlu zagranicznego Źródło: dane Węgierskiego Banku Narodowego (www.mnb.hu). Od momentu wdrożenia postanowień pakietu Bokrosa węgier- ski kwartalny deficyt handlu zagranicznego zaczął się obniżać z po- ziomu 900 min euro na przełomie 1994 i 1995 r. do poziomu 189 min euro, który został osiągnięty w ostatnim kwartale 1997 r. Później deficyt zaczął znowu wzrastać do poziomu 1037 min euro, jaki zare- jestrowano w czwartym kwartale 2000 r. (podobnie w ostatnim kwar- tale 2002 r.). Jest to jednak jakościowo różna sytuacja od tej z prze- łomu lat 1994-1995, gdyż zachowana została równowaga wewnętrzna nawet z niewielką nadwyżką w budżecie państwa oraz napływ BIZ jest obecnie prawie 10 razy większy niż odnotowany deficyt han- dlowy. Daje to wystarczające pole manewru dla racjonalnej dyferen- cjacji w alokacji zagranicznych kapitałów oraz stanowi pewną ochro- nę przed nieoczekiwanymi zmianami wielkości eksportu i importu. Republika Czeska Czechy przejęły po rozpadzie Czechosłowacji bardziej uprze- mysłowioną i lepiej rozwiniętą część gospodarki byłej Federacji. Umożliwiło to stosunkowo długie odsuwanie w czasie realizacji koniecznych, ale dotkliwych społecznie reform strukturalnych. Jed- nakże problemy powoli narastały i objawiły się z całą mocą na wiosnę 1997 r., kiedy opublikowano kwartalne dane gospodarcze. Wystąpiło wtedy połączenie braku równowagi wewnętrznej i ze- wnętrznej. Zmiany tej sytuacji, jakie nastąpiły w okresie lat 1993— 1998 pokazane są w tabeli nr 3. Tabela 3. Podstawowe wskaźniki równowagi wewnętrznej i zewnętrznej gospodarki czeskiej w latach 1993-1998 W skaźn i 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Rok saldo bilansu 1,5% -2,1% -5,4% -10,0% -8,6% -7,7% handlowego / PKB deficyt budżetowy -3,3% -0,4% -0,3% -2,2% -6,1% -5,5% / PKB Źródło: Czeski Urząd Statystyczny (www.czso.cz) Tak znaczące pogorszenie sytuacji w zakresie wymiany handlo- wej z zagranicą i równowagi budżetowej, jakie miało miejsce w Czechach na przełomie 1996/1997, przyczyniło się do znaczące- go odpływu kapitałów krótkoterminowych lokowanych na tym rynku przez zagraniczne fundusze inwestycyjne, a tym samym wyzwoliło na rynkach walutowych wzmożoną presją spekulacyjną na czeską koronę. Aby przeciwdziałać tym negatywnym procesom czeski rząd podjął w kwietniu 1997 r. cały szereg działań ukierunkowanych zarówno na sferą równowagi wewnętrznej, jak i zewnętrznej. W ramach oddziaływania na wielkość deficytu obrotów towarowych wprowadzono obowiązek składania nieoprocentowanych depozytów importowych w wysokości 20% zadeklarowanej kwoty transakcji na okres 6 miesięcy. Działaniem skierowanym w stronę podtrzymania kursu czeskiej waluty było radykalne podwyższenie stóp procento- wych przez czeski bank centralny. Mimo to spekulacyjna presja na koronę nie została powstrzymana i władze monetarne zostały zmuszone w dniu 27 maja 1997 r. do upłynnienia kursu korony, co przyniosło rezultat jednorazowej dewaluacji tej waluty o 12% w stosunku do wartości dolara amerykańskiego. Rząd stanął wtedy znowu w obli- czu konieczności wprowadzenia dodatkowych elementów polityki stabilizacyjnej, ale były one głównie skierowane na sferą wydatków publicznych i w ramach niej wprowadzono dodatkowe obostrzenia oraz redukcją wydatków. W odniesieniu do polityki monetarnej wy- znaczono nowe zasady i ramy współpracy z czeskim bankiem cen- tralnym, aby poprzez stabilizacją kursu korony oraz zaostrzenie zasad polityki kredytowej wobec przedsiębiorstw można było efektywnie kształtować poziom krajowych wydatków, a tym samym zapobiegać w przyszłości niepożądanemu wzrostowi deficytu handlowego.6 6 Jedynie w przypadku czeskiego załamania gospodarczego doprowadziło to do bezpośredniego upadku rządzącego gabinetu, kiedy to rząd Vaclava Klausa musiał ustąpić, gdy jego dokument zatytułowany „Korekta polityki gospodarczej oraz dalsze kroki transformacyjne” wywołał wiele kontrowersji w szczególności wartość rzeczywista - - -kwartalna średnia ruchoma Wykres 3. Kwartalne saldo czeskiego handlu zagranicznego Źródło: dane Czeskiego Banku Narodowego (www.cnb.cz). Działania podjqte przez administrację czeską w ciągu 1997 r. zaowocowały zmniejszeniem wartości kwartalnego deficytu handlo- wego z wysokości 1408 min euro w ostatnim kwartale 1996 r. i 1216 min euro w I kwartale 1997 r. do poziomu 198 min euro w II kwartale 1999 r. Jednakże w okresie kolejnych trzech lat znowu nastąpiło pogorszenie sytuacji i w I kwartale 2002 r. deficyt handlo- wy osiągnął poziom odnotowany na początku 1997 r. (patrz wykres nr 3). Częściowym złagodzeniem zagrożeń wynikających z takiego rozwoju sytuacji jest utrzymująca się w ostatnim okresie wysoka dynamika eksportu oraz stabilny dopływ nowych bezpośrednich in- westycji zagranicznych. Polska Polska już na samym początku swojej najnowszej historii po 1989 r. zapoczątkowała, jako pierwszy kraj w analizowanej zbioro- wości, ostre i radykalne zmiany w polityce makroekonomicznej w kwestiach wrażliwych, takich jak zmniejszenie tempa wzrostu płac i dotacji budżetowych oraz rosnącego niezadowolenia z powodu powiększającego się bez- robocia. i strukturalnej. Skutki tych zmian dla sfery wymiany towarowej z zagranicą nie okazały się być całkowicie jednoznaczne. Z jednej strony nastąpił olbrzymi wzrost wolumenu i wartości obrotów, z drugiej jednak odnotowywano zwiększający się z roku na rok deficyt wymiany handlowej z zagranicą. Początkowo sytuacja wydawała się być w miarę pod kontrolą, gdyż wszystkie braki w zakresie równowagi zewnętrznej były re- kompensowane dynamicznym wzrostem PKB (6-7% w latach 1996 - 1997) napędzanym rosnącymi inwestycjami i boomem konsumpcyj- nym. Gospodarka wychodziła wtedy, na bazie uruchomienia pro- stych rezerw marnotrawionych w poprzednim systemie, z trans- formacyjnej korekty dostosowania struktury i wielkości podaży do realnie istniejącego poziomu popytu. Ogólne rezultaty tego procesu były bardzo pozytywne. W okresie lat 90. XX w. wielkość poziomu PKB zwiększyła się z ok. 60 mld w 1990 r. do ok. 160 mld USD w 2000 r. (wzrost o ponad 2,5 razy). Jednak i te czynniki, mające pozytywny wpływ na wzrost PKB zaczęły się powoli wyczerpywać. Już w 1996 r. niektórzy ekonomi- ści mówili o „przegrzaniu gospodarki”7. Saldo bilansu płatności bie- żących zmieniło się z nadwyżki rzędu 4 proc. PKB w 1994 r. do deficytu rzędu 3 proc. PKB w 1997 r. (7 proc. różnicy PKB w ciągu trzech lat!) i rosło dalej, rok po roku, aż do zimy 1999/2000. Nastą- piło wtedy sterowane odgórnie przez administrację rządową „chło- dzenie gospodarki” i polityka makroekonomiczna została w konse- kwencji nakierowana na obniżenie dynamiki popytu wewnętrznego. Bardzo wysokie stopy procentowe, mocny złoty i zacieśnienie poli- tyki fiskalnej w roku 2000 doprowadziły do poprawy równowagi w zakresie handlu zagranicznego oraz zmniejszenia inflacji. Tak więc nie jest możliwe wskazanie w obszarze wymiany towarowej z zagranicą jednego konkretnego instrumentu polityki 7 Opinia prof. Jana Winieckiego wyrażona w artykule Czy Leszek Miller zostanie polską panią Tchatcher?, Rzeczpospolita, 18.09.2001 aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa wartość rzeczywista - - -kwartalna średnia ruchoma Wykres 4. Kwartalne saldo polskiego handlu zagranicznego Źródło: dane Narodowego Banku Polskiego (www.nbp.pl). handlowej, którego stosowanie można by odnieść do całości obrotów. Raczej stosowano podejście wybiórcze i selektywne, nastawione na oddziaływanie dotyczące poszczególnych pojedynczych sektorów gospodarki. Miało to miejsce zwłaszcza w odniesieniu do sfery rolnictwa oraz produkcji niektórych podstawowych surowców w branży hutniczej i petrochemicznej. Były to głównie elementy ochrony rynku krajowego przed zagraniczną konkurencją. Rezultaty zastosowania tych instrumentów były jednak dosyć dwuznaczne, gdyż efektywność odpowiednich sektorów oraz ich zdolność do konkurencji na rynku światowym nie została znacząco wzmocniona. Równocześnie Polska była zobowiązana na mocy zawartego Układu Stowarzyszeniowego z UE oraz innych porozumień o wolnym handlu do znaczącej liberalizacji w imporcie, co na pewno przyczyniało się do wzrostu negatywnych tendencji w saldzie wymiany towarowej z zagranicą. Dlatego też nie jest łatwe wskazanie takiego momentu w kształtowaniu się salda polskiego handlu zagranicznego na prze- strzeni 1997-2002, w którym nastąpiło przełomowe odwrócenie trendu na skutek zastosowania konkretnie określonych instrumentów polityki handlowej. Generalny obraz tendencji w tym zakresie przed- stawiony jest na wykresie nr 4. Znaczenie zmienności salda bilansu handlowego Z punktu widzenia podmiotów działających w handlu międzyna- rodowym, a zwłaszcza w sytuacji korporacji transnarodowych istot- ne staje się często wyznaczenie najbardziej stabilnych (podlegające najmniejszym wahaniom w dłuższym okresie czasu) punktów odnie- sienia. Dotyczy to miary częstotliwości zakłóceń i ich skali w ramach kształtowania się salda wymiany towarowej. Im mniejsze są waha- nia w danym zakresie, tym bardziej dana gospodarka staje się wia- rygodnym i bezpiecznym miejscem prowadzenia działalności w ra- mach wymiany gospodarczej z zagranicą i tym mniejsze jest ryzyko zastosowania środków administracyjnych, przywracających w spo- sób szokowy zachwianą równowagą zewnętrzną. Wszystkie szoko- we interwencje są negatywnie odbierane przez uczestników rynku, a ich antycypowanie wzmacnia presję na organy administracji pań- stwowej i często w momencie zastosowania danego instrumentu polityki handlowej ostateczny pozytywny efekt jest przysłaniany przez początkowe zamieszanie i chaos wywoływany wprowadzeniem da- nego środka. Dlatego można uznać, że dla podmiotów uczestniczą- cych na rynku stanem bardziej pożądanym jest ewolucyjne kształto- wanie takich wielkości z dziedziny makroekonomii, jaką jest saldo wymiany towarowej z zagranicą w danym kraju, niż bycie narażo- nym na ostre szokowe implementacje w tym zakresie pojedynczych elementów polityki handlowej. Tabela 4. Zmienność salda bilansu handlowego w krajach EŚW Kraj (odchylenie standardowe) / (średnia arytmetyczna) Polska w okresie 16,5 % 1997-2002 Węgry w okresie 39,2 % 1993-2002 Czechy w okresie 60,0 % 1993-2002 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Narodowego Banku Polskiego, Węgierskiego Banku Narodowego, Czeskiego Banku Narodowego. Tabela nr 4 przedstawia sytuację w zakresie zmienności salda bilansu handlowego w grupie trzech analizowanych krajów w rozpa- trywanym okresie od 1993 r. do 2001 r. Badanym wskaźnikiem jest współczynnik zmienności będący stosunkiem odchylenia standardo- wego i średniej arytmetycznej8. Na podstawie zaprezentowanych danych można stwierdzić, że najbardziej stabilna jest sytuacja w obszarze polskiej wymiany towa- rowej z zagranicą, a drugie i trzecie miejsce zajmują w kolejności wahania węgierskiego i czeskiego handlu zagranicznego. Należy jednak mieć na uwadze bezwzględną wielkość deficytu polskiego handlu zagranicznego, która średnio jest trzy razy większa niż deficyt czeskiego handlu zagranicznego oraz sześć razy większa niż deficyt węgierskiego handlu zagranicznego. Z drugiej strony polski PKB jest tylko ok. dwóch razy większy niż węgierski lub czeski PKB. Stąd też inercja układu polskiego handlu zagranicznego jest znacznie większa niż obu pozostałych krajów, chociaż nie znaj- duje to uzasadnienia w wielkości polskiej gospodarki, która nie jest aż tak znacząco większa niż gospodarki Czech i Węgier. 8 Miernik wahań w postaci współczynnika zmienności o podanej konstruk- cji jest syntetycznym określeniem poziomu natężenia amplitudy wahań i stanowi powszechnie używany wskaźnik statystyki opisowej. Por.: A. Aczel, Statystyka w zarządzaniu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. Bibliografia T. Chmielewski, Kryzysy gospodarcze Czechosłowacji, Czech i Sło- wacji, [w:] K. Piech, Światowe kryzysy gospodarcze końca XX wieku, ANEKS: Wybrane kraje transformacji systemowej, badania własne Kate- dry Polityki Gospodarczej SGH pod kier. nauk. prof, dr hab. Jana Kaji, Warszawa 1999, URL= http://akson.sgh.waw.pl/kpg/kryzysy H. Czubek, E. Molendowski, Załamanie równowagi gospodarczej w Polsce, Czechach i na Węgrzech. Podobieństwa i Różnice, [w:] K. Bu- dzowski, S. Wydymus, Handel Międzynarodowy. Materiały IX Konferen- cji Naukowej, AE Kraków, Katedra Handlu Zagranicznego, Kraków 2001, s. 436-451. K. Drzyzga, Kryzys gospodarczy na Węgrzech, [w:] K. Piech, Świato- we kryzysy gospodarcze końca XX wieku, ANEKS: Wybrane kraje trans- formacji systemowej, badania własne Katedry Polityki Gospodarczej SGH pod kier. nauk. prof, dr hab. Jana Kaji, Warszawa 1999, URL= http://ak- son.sgh.waw.pl/kpg/kryzysy M. Gola, Transformacja Gospodarcza w Polsce i Czechach w latach 1989-1998 w perspektywie członkostwa w Unii Europejskiej, www.expor- ter.pl, maj 2003. B. Kamiński, How Accession to the European Union Has Affected External Trade and Foreign Direct Investment in Central European Eco- nomies, Policy Research Working Paper 2578. World Bank, Development Research Group, Washington, D.C. 2001. Komai J., Stabilizacja i wzrost w procesie transformacji. Przypadek gospodarki węgierskiej, Akademia Ekonomiczna, Poznań 1998. Krugman P., Wracają problemy kryzysu gospodarczego, Wydawnic- two Naukowe PWN, Warszawa 2001. Streszczenie Zestawiając w jednym szeregu wyniki przeprowadzonej analizy na temat metod niwelowania wahań w saldzie bilansu handlowego, jakie były zastosowane na przestrzeni lat 90. XX w. w trzech krajach EŚW, można przedstawić następujące wnioski: • We wszystkich krajach miała miejsce koncentracja uwagi i działań w zakresie środków kontroli importu i tym samym osiągano w tej dziedzinie znacznie lepsze rezultaty niż w obszarze pobudzania eksportu. • Podstawowe narzędzia stosowane przez analizowane kraje to poda- tek importowy i depozyty importowe w połączeniu ze znaczną dewaluacją waluty. • Tylko Węgry były w stanie spożytkować napływ BIZ jako stały czynnik napędowy wzrostu eksportu. • Skutki podejmowanych działań nie mają jednak charakteru stałego i tendencja do obniżki deficytu bilansu handlowego wygasała zawsze po ok. 2 latach. • Gwałtowne środki ograniczania importu przyczyniły się do znacznie większej zmienności w przypadku węgierskiego i czeskiego salda bilansu handlowego, niż to miało miejsce w Polsce, i może to stanowić czynnik zniechęcający wobec niektórych szczególnie wrażliwych na ryzyko inwe- storów zagranicznych. Przedstawione wnioski wskazują na konieczność monitorowania za- kresu zmienności salda bilansu handlowego w powiązaniu ze strumieniami BIZ w krajach transformacji gospodarczej w celu dalszego udoskonalania środków polityki handlowej stosowanych w tym obszarze. Summary The paper deals with the crucial importance of the share by which the trade balance deficit of the Central-Eastern European economies shall be covered by the FDI inflow. Only maximalisation of that ensures avoidan- ce of the painful adjustment measures necessary to be undertaken in the course of other events developments. The study concerns itself with these types of problems on base of the past experiences of three countries: Czech Republic, Hungary and Poland. There is an attempt to answer following questions: • Are there any similarities or every country has been following its own specific route in this respect? • What have been the official administrative responses of the given governments to the continuously occurring need for the smoothing out the fluctuation of the relation between the trade balance deficits and FDI inflow? The study comes to the following conclusions: • There was a bigger emphasis and better temporary effects in the import control and counteracting measures than in export stimulating acti- vities. • Only Hungary was able to use a FDI inflow as a driving factor of the continuous export increase. • The most common instruments used by the countries in question were the import tax, and the import deposits combined with a substantial currency devaluation. • The results of the adopted measures were not lasting for ever. The trends in the decrease of the foreign trade deficit expired in two years. • The drastic import oppressive measures contributed to the bigger volatility in Hungarian and Czech foreign trade balances than in the Polish case. The purpose of that short study was to present the basic interrela- tionships of the trade balance deficits and FDI inflow in some of the CEE countries and to sow a thought of a new approach to the problem. Centra logistyczne szansą rozwoju Euroregionu Pomerania Przywódcy Unii Europejskiej podejmą historyczną decyzję o przyszłości naszego kontynentu: zaproszą do wspólnoty do 10 krajów od Bałtyku po wschodnią część Morza Śródziemnego. Znaczenie tego kroku nie polega jednak na liczbie. Stawka jest znacznie więk- sza: zbudowanie raz na zawsze pokoju, stabilności i demokracji we wschodniej części naszego kontynentu, tworząc nowe możliwości wzrostu gospodarczego i miejsca pracy. W tym kontekście integracja europejska nie jest, moim zdaniem, jedną z wielu opcji wśród wielu innych. W pełni doceniać należy znaczenie spoiwa, jakim jest państwo narodowe. Ale integracja to jedyny sposób na przełamanie tragicznych doświadczeń ostatniego wieku. Tyle różnych narodów może żyć razem na stosunkowo nie- wielkim kontynencie, często w bezpośrednim sąsiedztwie tylko wtedy, jeśli każdy przyjmie pewne wspólne reguły. Wszystkich niepokoją informacje, że rokrocznie przepadają Polsce pieniądze z unijnych programów pomocowych. Budzi niezro- zumienie, kiedy okazuje się, że niektóre warunki, jakie korzystającym z tych pieniędzy postawiła Bruksela, nawet przez samych urzędni- ków unijnych zostały uznane za niemożliwe do spełnienia.1 Jak to się stało, że Hiszpanie, Portugalczycy, Irlandczycy potra- fili tak wiele zbudować w tak krótkim czasie, a jakie błędy popełnili Grecy, że pozostają w tyle. Polacy czują się pełnokrwistymi Europej- czykami, gdyż zawsze byliśmy w Europie i zawsze byliśmy z nią związani. Wspólna była kultura, tradycje, wartości, religia, przynależ- ność do cywilizowanej wspólnoty. A jednak do europejskiej, pod wieloma względami nam daleko. Dotyczy to zwłaszcza korzystania 1 J. Majcherek, Nowy rząd, nowe wyzwania, Dialog nr 58/59, 2001/2002. -jako kraj i jako obywatele - z dobrodziejstwa, jakim jest wspólny rynek europejski i z pomocy rozlicznych instytucji unijnych. Na przykładzie województwa Zachodniopomorskiego chcę przedstawić wielkość i sposób wykorzystania środków pomocowych UE z programu Phare i Sapard. Program PHARE Rozpoczął swą działalność w 1990 roku. Początkowo pomoc skierowana była tylko dla Polski i Węgier (stąd powstał skrót progra- mu - Poland and Hungary - Assistance for Restructuring their Economies). Jego podstawę prawną stanowi decyzja Rady Unii Europejskiej nr 3906/89 (OJ L 375 z 23.12.1989), gdzie określone są zarówno formy pomocy, jak i jej terytorialny zasięg. Później na skutek przemian w regionie Europy Środkowej Unia Europejska postanowiła rozszerzyć zasięg programu o kolejne państwa. Do 1996 roku ze środków programu korzystało 14 państw naszego regionu. Obecnie pomocą objęte jest 11 państw. Program Współpracy Przygranicznej (PHARE CBC Cross Border Cooperation) - wzmocnienie współpracy pomiędzy regionami przygranicznymi. Jest to największy program realizowany w ramach PHARE dla Polski. Funkcjonuje od 1994 r., a ostatnia alokacja środków w ramach pierwszej edycji była planowana na 1999 rok2. Wysokość całego budżetu wynosi ponad 50 min euro rocznie. Jego zadaniem jest dofinansowanie projektów w regionach bezpośrednio graniczących z UE. W Polsce obejmuje on głównie dwa regiony. Są nim obszary byłych województw przylegających do granicy z Niemcami3 i Mo- rzem Bałtyckim. 2 Oznacza to, że w tym roku zostały przyznane ostatnie środki na realizację programu. Sam program funkcjonował jeszcze przez dwa lata, do 2001 roku. 3 Dodatkowo na granicy z Niemcami do programu włączono również drugi w kolejności pas dawnych województw, który nie przylega bezpośrednio do granicy. Głównym celem programu jest wsparcie w dziedzinie infra- struktury transportowej (drogi, mosty, przejścia graniczne, lotniska, porty, stacje kolejowe - ponad 50% środków) i ochrony środowiska (oczyszczalnie ścieków, wysypiska odpadów, zakłady utylizacji - 1/4 środków). Ponadto wspierane są projekty w dziedzinie turystyki, rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, rolnictwa, oświaty oraz infrastruktury komunalnej (kanalizacja, gazyfikacja). Odbiorcami programu są głównie władze gminne lub związki gminne, zaś w przypadku projektów transportowych Dyrekcje Okrę- gowe Dróg Publicznych. W realizacji niektórych projektów biorą również udział organizacje społeczne, Wojewodowie, Urzędy Cen- tralne, np. Główny Urząd Ceł, Urząd Mieszkalnictwa, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, i podległe im służby, tj. Policja, Państwowa Straż Pożarna, Straż Graniczna. Specyficznym rodzajem beneficjenta programu są władze Eu- roregionów - dla nich powstał specjalny Fundusz Małych Projek- tów Euroregionalnych. Na jego budżet przeznaczono ponad 7 min euro. Jego zasięg znacznie wybiega poza obszar normalnej aktywno- ści PHARE CBC i obejmuje 9 euroregionów (Nysa, Sprewa-Nysa- -Bóbr, Pro Europa Viadrina, Pomerania, Bałtyk, Niemen, Bug, Karpacki i Tatry4). Odbiorcami projektów finansowanych przez fundusz są władze gminne i instytucje lokalne, choć są one zarządza- ne przez władze euroregionów. Celem funduszu jest rozwój współ- pracy z partnerami z drugiej strony granicy. Jego zadaniem jest wesprzeć rozwój samorządności lokalnej, zaktywizowanie społecz- ności regionów przygranicznych, zintensyfikowanie wymiany kultu- ralnej oraz wzmocnienie więzi międzyludzkich. W ramach tych funduszy dofinansowywana jest działalność prowadzona przez euroregiony, takie jak konferencje, szkolenia, pu- blikacje, wymiana kulturalna oraz wspólne partnerskie imprezy kulturalne, oświatowe i sportowe. 4 Jedynie w przypadku euroregionów Nysa, Sprewa-Nysa-Bóbr, Pro Euro- pa Viadrina, Pomerania fundusz ten ma charakter otwarty (można do niego ciągle składać propozycje finansowania). Priorytetem programu jest rozwój regionów przygranicznych, który ma doprowadzić do ich integracji. Z tego powodu wszystkie projekty realizowane z funduszy PHARE CBC muszą przynosić korzyści po obu stronach granic - jest to podstawowy warunek wsparcia. Oprócz tego nie powinien on mieć komercyjnego charak- teru, a jego realizacja musi zostać poparta przez władze samorzą- dowe i rządowe. Maksymalny wkład PHARE CBC do realizowane- go projektu nie może przekroczyć 75%. Program PHARE Cross Border Cooperation nadal funkcjonuje po 2000 roku zgodnie z Rozporządzeniem 2760/98 z 18.12.98 i stopniowo stanie się częścią zintegrowanej polityki rozwoju regio- nalnego. Obejmie on jednak oprócz granic krajów-odbiorców pomo- cy PHARE i krajów członkowskich UE również granice pomiędzy krajami odbiorcami pomocy PHARE. W związku z reformą admini- stracyjną kraju zmieni się również zasięg terytorialny pomocy. Po roku 2000 zostaną nią objęte jedynie dwa pasy powiatów bezpośred- nio przylegających do granicy5. Obecnie w Polsce realizowane są dwa programy transgranicz- ne: Program Współpracy Przygranicznej Polska-Niemcy oraz Program Współpracy Przygranicznej Polska-Region Morza Bałtyckiego: W ramach Programu Współpracy Przygranicznej są finanso- wane: 1) transport (55% budżetu): modernizacja dróg krajowych wio- dących do przejść granicznych, modernizacja przejść granicznych, budowa obwodnic; 2) ochrona środowiska (25%): komunalne oczysz- czalnie ścieków, systemy kanalizacyjne, zakłady utylizacji odpadów, wysypiska śmieci; 3) infrastruktura komunalna (5%): integracja pol- skiej sieci energetycznej z europejską, gazyfikacja wsi, modernizacja elektrociepłowni; 4) rozwój gospodarczy (3%): organizacja centrum i targów gospodarczych, turystyka, budowa ścieżek rowerowych; 5) rolnictwa (3%): leśnictwo, ochrona przeciwpożarowa; 5 Zasada ta nie stosuje się do euroregionów. Te formy współpracy zostaną objęte pomocą w całości, nawet jeśli terytorialnie wykraczają poza wspomniany obszar dwóch pasów powiatów. 6) zasoby ludzkie (4 proc.): budowa domów akademickich, budynków uniwersytetu, centrum edukacji ekologicznej, organizacja festiwali. Fundusze dostępne w Euroregionie Pomerania • Fundusz Małych Projektów, Program Współpracy Przy- granicznej Phare Polska-Niemcy - wspiera realizację projektów 0 charakterze „miękkim” realizowanych przez organizacje lokalne, w szczególności w zakresie: kultury, rozwoju gospodarczego i tury- stycznego, zasobów ludzkich, demokracji lokalnej, ochrony środowi- ska. Przedsięwzięcia muszą być realizowane wspólnie z partnerem niemieckim. Minimalna wartość grantu w ramach tego funduszu wynosi 3000 euro, maksymalna zaś - 50 000 euro. Jednakże grant nie może być większy niż 75% wartości całego projektu. • Fundusz Małych Projektów Program Współpracy Przy- granicznej Phare Region Morza Bałtyckiego - wspiera realizację projektów o charakterze „miękkim” realizowanych przez organiza- cje lokalne, w szczególności w zakresie: kultury, demokracji lokalnej, rozwoju gospodarczego i turystycznego, ekologii, zdrowia, informacji 1 komunikacji. Przedsięwzięcia muszą być realizowane z partnerem zagranicznym. Minimalna wartość grantu w ramach tego funduszu wynosi 10 000 euro, maksymalna zaś - 50 000 euro (dla projek- tów „miękkich”) lub 300 000 euro (dla projektów inwestycyjnych). Jednakże grant nie może być większy niż 80% wartości całego projektu. • Fundusz Małych Projektów Infrastrukturalnych Program Współpracy Przygranicznej Phare - celem tego funduszu jest wspieranie rozwoju infrastruktury na terenie przygranicznym w zakresie ochrony środowiska, infrastruktury komunalnej, turystyki, transportu, rozwoju gospodarczego, demokracji lokalnej. Minimalna wartość grantu w ramach tego funduszu wynosi 100 000 euro, maksymalna zaś - 300 000 euro. Jednakże grant nie może być większy niż 75% wartości całego projektu. Tabela 1. Stan realizacji Funduszu Małych Projektów oraz Funduszu Małych Projektów Infrastrukturalnych Programu Współpracy Przygranicznej Phare w Euroregionie Pomerania Nr Opis Kwota Kwota Procent budżetu przyznana wykorzystana wykorzystania (w euro) (w euro) transzy PL 9502 SPF Polska-Niemcy 240 000,00 189519,28 78,97% 1995 PL 9604 SPF Polska-Niemcy 775 000,00 711 012,37 91,74% 1996 PL 9701 SPF Polska-Niemcy 500 000,00 475 671,00 95,13% 1997 PL 9705 SPF Polska-Bałtyk 63 000,00 59 329,99 94,17% 1997 PL 9802 SPF Polska-Niemcy 537 163,00 518 166,01 96,46% 1998 PL 9913 SIPF Polska-Niemcy 200 000,00 w toku 1999 PL 9913 SPF Polska-Niemcy 500 000,00 w toku 1999 PL 9917 SPF Polska-Bałtyk 300 000,00 w toku 1999 PL 0009 SPF Polska-Niemcy 500 000,00 w toku 2000 PL 0014 SPF Polska-Bałtyk 330 000,00 w toku 2000 PL 0009 SIPF Polska-Niemcy 1 410 000,00 w toku 2000 Razem 5 385 163,00 1 953 698,65 91,30% SPF - Smali Project Fund - Fundusz Małych Projektów. SIPF -Small Infrastructure Project Fund - Fundusz Małych Projektów Infrastrukturalnych. Źródło: Materiały Urzędu Marszałkowskiego woj. Zachodniopomorskiego. Obecnie w Euroregionie Pomerania trwa realizacja funduszy z budżetu 1999 r. Do końca tego roku zostaną zamknięte: Fundusz Małych Projektów Programu Współpracy Przygranicznej Polska- -Niemcy 1999 oraz Fundusz Małych Projektów Programu Współ- pracy Przygranicznej Polska-Region Morza Bałtyckiego 1999. Po- zostało jeszcze około 25% środków do wykorzystania (zakończenia przedsięwzięć i ich rozliczenia). W tym samym terminie zakończy się realizacja Funduszu Małych Projektów Infrastrukturalnych Progra- mu Współpracy Przygranicznej Polska-Niemcy 1999, którego rozli- czeń dokonuje bezpośrednio Władza Wdrażająca Program Współ- pracy Przygranicznej Phare. Na dzisiaj został zakończony nabór do specjalnego projektu na rzecz Regionu M. Bałtyckiego - Wspólny Fundusz Małych Projek- tów, Phare 2000. Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej zatwier- dziło ostatecznie 11 projektów na łączną kwotę 285 761 euro. Po- dobnie z Funduszem Małych Projektów Programu Współpracy Przy- granicznej Polska-Niemcy 2000-w chwili obecnej zatwierdzono 33 projekty na łączną kwotę 475 000 euro. Programy te zostały za- twierdzone z opóźnieniem w stosunku do dat zaplanowanych w zaproszeniu do składania wniosków i realizacja przedsięwzięć dopiero się rozpoczęła. Tematyka projektów funduszu SPF Phare CBC i ich beneficjenci Od początku funkcjonowania funduszu SPF Phare CBC w Euroregionie Pomerania, czyli od edycji budżetowych 1995-1999, zakwalifikowano do dofinansowania 294 projekty, z których 221 zostało zakończonych i rozliczonych, 50 znajduje się w fazie realizacji lub rozliczenia, a 23 zostały z różnych przyczyn wycofane z realiza- cji. Poniższe tabele i wykresy przedstawiają w przekroju tematycz- nym i podmiotowym (rodzajów beneficjentów) wartość i strukturę dofinansowania przyznanego 239 projektom. Podpisano umowy gran- towe na łączną kwotę 3 242 130 euro. Tabela 2. Wartość i struktura dofinansowania przyznanego projektom wg kategorii tematycznej w edycjach budżeto- wych 1994-1999 (w euro i w %) Kategoria 1995 1996 1997 1998 1999 Suma całkowita Udział tematyczna^^^ (w euro) (%) Rok Działalność i wymiana 5 000,00 444 585,33 245 415,00 262 567,70 403 248,32 1 360 816,35 45,63 kulturalna Rozwój gospodarczy 39 750,00 156 775,18 166 950,00 61 128,50 178 168,73 602 772,41 20,21 i turystyczny Zasoby ludzkie 6 000,00 29 186,35 104 590,50 128 772,00 149 913,89 418 462,74 14,03 Inne priorytety 40 000,00 60 000,00 15 000,00 72 500,00 50 000,00 237 500,00 7,96 euroregionu Ochrona środowiska 100 000,00 45 000,00 22 292,00 3 990,00 15 000,00 186 282,00 6,25 Rozwój demokracji 48 838,00 47 910,00 15 000,00 3 232,00 114 980,00 3,86 lokalnej Transgraniczne studia 13 910,00 12 217,00 35 500,00 61 627,00 2,07 i koncepcje rozwojowe Suma całkowita 190 750,00 798 294,86 614 374,50 579 458.20 799 562,94 2 982 440,50 100,00 Źródło: Materiały Urzędu Marszałkowskiego woj. Zachodniopomorskiego. Rozwój gospodarczy i turystyczny 20% Wykres 1. Struktura tematyczna dofinansowania przyznanego projektom w edycjach budżetowych 1994-1999 (w %) Źródło: Materiały Urzędu Marszałkowskiego woj. Zachodniopomorskiego. Sektor Tytuł projektu Beneficjent Przekazane środki (w euro) Działal¬ „Dialog Rzeczy” - cykl Muzeum Regionalne, 4 000,00 ność wystaw Ośrodek Edukacji i wymiana Plastycznej i Historycznej kulturalna Dni Cedyni 2001 UM w Cedyni 10000,00 Festiwal Sportowo- Miejski Ośrodek Kultury w 8 000,00 -Rekreacyjny pt. Jarmark Moryniu Moryński 2001 Flis Odrzański 2000 ZSE nr 2 - Liga Morska 9 321,90 i Rzeczna I Polsko-Niemieckie Wyższa Szkoła Sztuki 11 912,94 warsztaty studentów Użytkowej w Szczecinie uczelni plastycznych „Sztuka bez granic ’99” Koncerty przygraniczne Uniwersytet Szczeciński, 9 478,36 w cyklu Koncertów Katedra Edukacji Uniwersyteckich „Przez Artystycznej Muzykę do świata wartości” Międzynarodowe Regaty Urząd Miasta 5 360,88 Turystyczne Czterech w Świnoujściu Zakątków 2001 Międzynarodowe UM Kołobrzeg 29478,71 Spotkania z Folklorem INTERFOLK 2000 w Kołobrzegu Polsko-Niemiecka Zamek Książąt Pomorskich 14 982,07 Orkiestra „Pomerania” Stargard - przeszłość Muzeum Miejskie 24 999,99 i teraźniejszość w Stargardzie Szczecińskim Teatr Ponad Granicą Teatr Lalek „Pleciuga” 15 904,00 Zawody sportowo- UMiG Gryfice 3 598,56 -pożamicze drużyn ochotniczych straży pożarnych z Gustrow i Gryfic Rozwój „Katalog ofert UG w Ustroniu Morskim 2 876,11 gospodar¬ turystycznych gminy czy i tury¬ Ustronie Morskie” - styczny przewodnik Centrum informacji UM Świnoujście 11 479,51 turystycznej i doradztwa Euroregionu Pomerania Demmin - Wałcz: UM Wałcza 3 000,00 gospodarcze i turystyczne szanse Giełda Gospodarcza - UMiG Węgorzyno 2 892,01 oferta gospodarcza dla firm i inwestorów I Euroregionalne Forum Zarząd Miasta Stargardu 5 610,18 Przedsiębiorców sektora Szczecińskiego rolno-spożywczego Oznakowanie ciekawych Urząd Miasta i Gminy 3 680,00 miejsc na terenie miasta Złocieniec i gminy Złocieniec Prezentacja Urząd Marszałkowski 28 273,41 Meklemburgii- Województwa Przedpomorza Zachodniopomorskiego w Województwie Zachodniopomorskim Rozwój ekoturystyki UGiM w Łobzie 4 889,44 w gminie Łobez w oparciu o ścieżki rowerowe: „Pradoliną rzeki Regi” oraz „Rezerwaty i pomniki przyrody” Wznowienie wydania Szczecińskie 4 983,18 regionalnego katalogu Stowarzyszenie i folderu gospodarstw Agroturystyczne agroturystycznych w ramach rozwoju agroturystyki w województwie zachodniopomorskim Zagospodarowanie Woliński Park Narodowy 23 240,13 turystyczno-dydaktyczne Wolińskiego Parku Narodowego dla turystyki przygranicznej Zasoby „Żagle, Wiatr i Woda” - ZHP, Komenda Hufca 9 894,07 ludzkie spotkanie we wspólnej Połczyn Zdrój Europie nowego 1000- lecia Edukacja morska UMiG Gryfice 1 885,35 młodzieży szkolnej z Gryfic i Gustrow Europejska tożsamość Chojeńskie 8 842,24 i świadomość regionalna Stowarzyszenie Wspólnej (kontynuacja) Europy Euroregion stymulatorem ZSB - Instytut Kształcenia 1 333,54 rozwoju współpracy Managerów - Kołobrzeg transgranicznej Integracja Polski z Unią Regionalne Centrum 3 502,25 Europejską w aspekcie Doradztwa, Rozwoju edukacyjnym, kulturowym Rolnictwa i Obszarów i poszukiwania Wiejskich alternatywnych źródeł dochodu na obszarach wiejskich Konferencja „Pomerania Uniwersytet Szczeciński, 1 374,03 Ethnica” Instytut Filozofii i Politologii Konferencja naukowa Pomorska Akademia 2 850,00 „Radioizotopowa Medyczna w Szczecinie diagnostyka stanów zapalnych” Międzynarodowa Uniwersytet Szczeciński 950,00 konferencja pt. Instytut Socjologii Stosunki polsko- -niemieckie: podobieństwa i różnice w sferze kultury i mentalności” Morfologiczna Katedra i Klinika 12 648,42 i czynnościowa ocena Otolaryngologii PAM zaburzeń przepływu w Szczecinie powietrza w górnych drogach oddechowych w patologiach różnego pochodzenia -1 etap Prewencja HIV/AIDS Polskie Towarzystwo 13 924,50 Oświaty Zdrowotnej Program współpracy Polskie Stowarzyszenie 781,50 młodzieżowej Jugend na Rzecz Osób 2010 - „Utworzenie z Upośledzeniem stanowisk pracy Umysłowym chronionej dla osób niepełnosprawnych” Seminarium - Praktyczne Urząd Gminy Widuchowa 2 106,11 poznanie rolnictwa UE na przykładzie rolnictwa niemieckiego Studium Integracji z UE Instytut Politologii US 9 401,42 Inne Dostawa wyposażenia do UM Szczecin 43 500,00 priorytety położonego euro¬ w przygranicznym regionu Szczecinie Biura Dyżurnego Technicznego Miasta Modernizacja Książnica Pomorska 4 748,45 i wyposażenie czytelni w Szczecinie niemieckiej Instytutu Goethego w Książnicy Pomorskiej Promocja idei euroregionu KZC GPZ „Pomerania” 23 926,94 Pomerania Wyposażenie biura KZC GPZ „Pomerania” 39 664,25 Komunalnego Związku Celowego Gmin Pomorza Zachodniego „Pomerania” Wyposażenie policji Komenda Wojewódzka 3 615,00 w sprzęt do walki Policji z przestępczością zorganizowaną w rejonie przygranicznym Ochrona Budowa głównego Urząd Gminy Dobra 47 500,00 środo¬ kolektora sanitarnego Szczecińska wiska i rozbudowa oczyszczalni ścieków w Lubieszynie Eko-Міх - impreza Miejsko-Gminny Ośrodek 4 704,64 ekologiczna (VII edycja) Kultury w Płotach III Ogólnopolski Rajd UG Bielice 4 750,00 Ekologiczny Młodzieży Pięciodniowe seminarium Zespół Szkół w Czaplinku 3 455,97 ekologiczne „Próba rekultywacji gruntu zdewastowanego nieumiejętną gospodarką leśną. Zagospodarowanie terenów wydmowych” Stan i możliwości Akademia Rolnicza 2 111,78 poprawy środowiska w Szczecinie naturalnego VI Ogólnopolski і II Nowogardzki Dom 9 493,47 Międzynarodowy Festiwal Kultury Filmów Ekologicznych EKOFILM 2000 Rozwój Fundusze Unii KZC GPZ „Pomerania” 35 000,00 demo¬ Europejskiej w gminach kracji lokalnej Międzynarodowe Związek Literatów 2 143,27 spotkania samorządowców Polskich i twórców w Szczecinie Reforma administracyjna Wydział Prawa 9 257,85 w Polsce a unijna polityka i Administracji regionalna Uniwersytetu Szczecińskiego Samorząd i samorządność Szczecińska Fundacja 12 646,73 w świadomości młodzieży Talent-Promocja-Postęp licealnej euroregionu Pomerania Samorządność Instytut Socjologii US 6 050,09 mieszkańców Pomorza Zach. na tle innych regionów Polski i Europy Wybory 2000 - gra Szczecińska Fundacja 10 313,85 symulacyjna z udziałem Talent-Promocja-Postęp młodzieży Zachodniopomorska Stowarzyszenie Szkoła 13 304,33 Szkoła Liderska Liderów w Szczecinie T ransgra- Miasta w Euroregionie Urząd Statystyczny 3 894,59 niczne Pomerania w Szczecinie Międzynarodowe Centrum UMiG Barlinek 10 217,00 Szkolenia i Wypoczynku Opracowanie koncepcji KZC GPZ „Pomerania” 12 689,19 rozwoju KZC GPZ Pome¬ rania 2000-2006 Źródło: Materiały Urzędu Marszałkowskiego woj. Zachodniopomorskiego. Szkoły Pozostałe instytucje samorządowe 12% Domy i ośrodki kultury 16% Wykres 2. Struktura dofinansowania przyznanego projektom w edycjach budżetowych 1994-1999 wg kategorii beneficj entów (w %) Źródło: Materiały Urzędu Marszałkowskiego woj. Zachodniopomorskiego. Tabela 4. Wartość dofinansowania przyznanego projektom wg kategorii beneficjentów w edycjach budżetowych 1994-1999 (w euro) Kategoria beneficjentów 95 96 97 98 99 Suma całkowita Udział (EUR) (%) Samorząd gminny 106 500,00 314 886,51 178 023,00 155 011,20 275 691,23 1 030 111,94 34,54 Domy i ośrodki 174 099,00 81 155,00 51 865,00 170 548,99 477 667,99 16,02 kultury Pozostałe instytucje 39 750,00 149 720,00 23 110,00 77 806,00 68 390,00 358 776,00 12,03 samorządowe Organizacje 3 500,00 24 483,00 79 139,50 69 244,00 126 144,00 302 510,50 10,14 pozarządowe Euroregion Pomerania 40 000,00 65 000,00 12 100,00 104 500,00 69 100,00 290 700,00 9,75 Pozostałe instytucje 16 000,00 105 000,00 62 636,00 183 636,00 6,16 państwowe Samorząd wojewódzki 32 750,00 49 975,00 64 638,50 147 363,50 4,94 Uczelnie wyższe 1 000,00 21 356,35 66 928,00 28 500,00 117 784,35 3,95 Szkoły 18 944,00 29 896,00 3 500,00 52 340,00 1,75 Inne 15 000,00 15 000,00 0,50 Samorząd powiatowy 6 550,22 6 550,22 0,22 Suma całkowita 190 750,00 798 294,86 614 374,50 579 458,20 799 562,94 2 982 440,50 100,00 Źródło: Materiały Urzędu Marszałkowskiego woj. Zachodniopomorskiego. Beneficjenci Jak wynika z powyższych danych, główną kategorią benefi- cjentów są urzędy miast i gmin, których projektom przyznano ponad 1/3 środków Funduszu. Drugie w kolejności są pod tym względem jednostki im podległe - domy i ośrodki kultury, sportu i rekreacji (16%) i inne (kluby, teatry, filharmonie, muzea, domy dziecka, agen- cje - 12%). Dziesiąta część środków przypadła organizacjom poza- rządowym (stowarzyszeniom, fundacjom, izbom gospodarczym itd.). Nieco mniejsze dofinansowanie otrzymały jednostki stanowiące Euroregion Pomerania (Komunalny Związek Celowy Gmin Pomorza Zachodniego „Pomerania”, późniejsze Stowarzyszenie Gmin Pol- skich Euroregionu Pomerania, Urząd Miejski w Szczecinie), z prze- znaczeniem na realizację zadań wynikających z umowy euroregio- nalnej i na wsparcie instytucjonalne. Pozostali beneficjenci to różne- go rodzaju instytucje państwowe (np. Policja, Wojsko Polskie, Urząd Morski, Urząd Statystyczny), samorząd szczebla wojewódzkiego i powiatowego oraz uczelnie wyższe i szkoły. Tematyka projektów Największa wartość dofinansowania - prawie połowa środków - przypadła projektom z sektora działalność i wymiana kultural- na. Do typowych przedsięwzięć kwalifikujących się do tej kategorii należą m.in. różnego rodzaju festiwale, obchody gminne, imprezy masowe, rozgrywki sportowe, plenery i warsztaty artystyczne, wy- stawy i publikacja wydawnictw. Drugie miejsce zajmuje rozwój gospodarczy i turystyczny - 1/5 przyznanych kwot. Początkowe wytyczne w ramach tej kategorii umożliwiały pro- wadzenie projektów z zakresu małej infrastruktury. Do innych rodza- jów działań zaliczają się przedsięwzięcia dotyczące informacji i pro- mocji gospodarczej i turystycznej. Na kategorię zasoby ludzkie, stanowiącą ogółem 14% przyznanego wsparcia Funduszu, składały się: konferencje, seminaria, szkolenia, działania profilaktyczne, pro- jekty edukacyjno-integracyjne takie jak obozy, spotkania i wymiany młodzieżowe. Inne priorytety euroregionu służyły głównie wsparciu organi- zacyjnemu i technicznemu instytucji istotnych dla współpracy trans- granicznej. Sektor ochrona środowiska składał się początkowo z projektów infrastrukturalnych, następnie wyłącznie z tzw. „mięk- kich” działań, jak: festiwale, seminaria i spotkania o tematyce eko- logicznej. Do rozwoju demokracji lokalnej przy wsparciu Funduszu przyczyniały się przede wszystkim spotkania samorządowców z gmin po przeciwnych stronach granic i konferencje dot. samorząd- ności i współpracy transgranicznej. Kategoria transgraniczne stu- dia i koncepcje rozwojowe obejmuje wspólne opracowania ponad- graniczne, badania socjologiczne, publikacją wydawnictw naukowo- -badawczych. W początkowych latach funkcjonowania funduszu możliwe było finansowanie rozwoju infrastruktury komunalnej - instalacji sanitar- nych, małej infrastruktury drogowej itp. Zgodnie z aktualnymi wytycz- ne funduszu, projekty SPF Phare CBC powinny mieć charakter wy- darzeń o charakterze nieinwestycyjnym. Oznacza to, że w ramach projektu należy zawierać kontrakty na usługi. Dostawy (max. 30%) muszą być ściśle związane z osiąganiem celu projektu. Fundusz nie finansuje robót (np. budowy, instalacji, remontów). Wyjątek stanowił Specjalny Projekt na Rzecz Morza Bałtyckiego 2000, w którym moż- na było składać projekty „miękkie” oraz inwestycyjne w ramach tego samego naboru. Rozwojowi małej infrastruktury w regionie przygra- nicznym służy odrębny instrument finansowy - Fundusz Małych Pro- jektów Infrastrukturalnych (SIPF) programu Phare CBC. Program SA PARD Program ten ma za zadanie wesprzeć modernizację rolnictwa i rozwój obszarów wiejskich. Będzie on finansowany przez Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej6. Ma wesprzeć priorytetowe przemia- 6 Jest to jeden z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej; jego zadaniem jest wspieranie transformacji struktury rolnictwa oraz pomoc w rozwoju obszarów wiejskich. ny w krajach Europy Środkowo-Wschodniej starających się o człon- kostwo w Unii Europejskiej. Jego celem jest przygotowanie tych krajów do członkostwa w UE i przyjęcie dorobku prawnego Wspól- not (acquis communautaire). Program powinien być zgodny z jed- nej strony z Narodowym Programem Przygotowania do Członko- stwa7, a z drugiej z podstawowymi zasadami polityk UE. Na jego realizację UE ma przeznaczyć ponad 500 min euro rocznie dla 10 krajów. Z zaproponowanych przez UE działań, które mogą być finan- sowane przez SAPARD, każdy z krajów powinien wybrać swoje priorytety. Po konsultacjach regionalnych w Polsce wstępnie wyod- rębniono następujące środki działania: • inwestycje w gospodarstwach rolnych, • rozwój i poprawa infrastruktury wiejskiej, • zróżnicowanie działalności gospodarczej, które zapewni miesz- kańcom alternatywne źródła dochodu, • poprawa przetwórstwa i marketingu produktu rolnego, • doskonalenie struktur jakości, nadzoru weterynaryjnego. 6 lipca 1999 r. Rada Ministrów zatwierdziła dokument „Spój- na Polityka Rozwoju Strukturalnego i Obszarów Wiejskich”. Na jego podstawie opracowany został program operacyjny, w którym wskazane zostały powyższe priorytetowe działania. Po- nadto określił on warunki udzielania pomocy w poszczególnych prio- rytetach, procedury wdrożenia programu oraz szczegółowe obszary wsparcia. Program operacyjny został przygotowany i następnie przed- stawiony Komisji Europejskiej. Dopiero wtedy Ministerstwo Rolnic- twa podjęło wysiłki związane z poinformowaniem władz regional- nych o zasadach i procedurach realizacji programu. Przyjęty w lipcu 1999 r. dokument jest częścią Narodowego Planu Rozwoju. Podobnie jak w pozostałych elementach tej ogólno- krajowej strategii strona Polska będzie musiała wyasygnować więk- szość funduszy na sfinansowanie zaplanowanych działań. 7 Jest to dokument przyjęty przez Radę Ministrów w czerwcu 1998 r., który wyznacza kierunek działań dostosowawczych oraz określa harmonogram ich realizacji w latach 1998-2002 w perspektywie członkostwa Polski w UE. Ilość środków, jakie zostaną przyznane danemu krajowi w ra- mach Programu SAPARD zostanie określona na podstawie: • liczby ludności rolniczej (Polska około 40%), • powierzchni użytków rolnych (Polska około 30%), wysokości produktu krajowego brutto na osobę (6. miejsce na 10 krajów kandydujących do UE), • sytuacji terytorialnej. Na ich podstawie określać się będzie, czy dany region może być objęty pomocą z programu. Przewiduje się, że Polska może liczyć na pomoc w granicy 150-200 min euro rocznie. Po wstępnych wylicze- niach Komisja Europejska przeznaczyła na realizację programu SAPARD w Polsce 168 min euro (nie jest to jeszcze oficjalna kwota pomocy). Program rozpoczął się w 2000 roku i ma potrwać przez 7 lat. Będzie realizowany za pośrednictwem Agencji Płatniczej (zo- stanie wskazana w programie operacyjnym). Projekty do programu będzie można składać prawdopodobnie od końca br., aż do wyczer- pania środków na dany rok. Finansowanie przedsięwzięć nastąpi tytułem zwrotu za poniesione koszty. Przy realizacji projektu wyma- gany jest wkład własny. Minimalny poziom tej kwoty został wskaza- ny w Rozporządzeniu ustanawiającym SAPARD. Dla projektów generujących przychód biorca pomocy musi zapewnić minimalnie 50% wkładu. Pozostała część może być wtedy przekazana z finansów publicznych, przy czym maksymalnie może pochodzić z unijnych funduszy 75%. Przy realizacji innych projektów (np. samorządowych) przewidziany wkład własny nie może być mniejszy niż 25%. Można się jednak spodziewać, że w programie operacyjnym SAPARD ustalone w rozporządzeniu kwoty mogą ulec zaostrzeniu i będzie wymagany większy wkład własny. Termin składania wniosków o przyznanie pieniędzy z programu SAPARD, o który mogą ubiegać się gminy, już minął. Samorządy zdążyły złożyć 1986 kompletów dokumentów. Najwięcej wniosków związanych jest z budową dróg gminnych i powiatowych na obszarach wiejskich oraz odprowadzeniem i oczysz- czaniem ścieków komunalnych - informuje Agencja Restrukturyza- cji i Modernizacji Rolnictwa, która przyjmuje wnioski. Najbardziej aktywne są samorządy z Wielkopolski, które złożyły w agencji 214 wniosków. Na drugim biegunie znalazły się gminy z województwa opolskiego, które skierowały do ARiMR tylko 43 wnioski. Jako jedyne z państw kandydujących do UE wykorzystali- śmy 100% środków, jakie Polska otrzymała na pomoc samorządom w ramach SAPARD. To ok. 1,53 mld zł - mówił Aleksander Bent- kowski, prezes Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Rzeczywiście, w Polsce liczba wniosków, jakie wpłynęły do gmin, kilkaset razy przekroczyła ogólną liczbę kompletów dokumen- tacji złożonych w Czechach, na Litwie i w Słowenii przez pierwszy rok funkcjonowania SAPARD w tych krajach. Prezes Bentkowski powiedział, że było to odpowiednio 342, 20 i 17 wniosków. Poza samorządami pieniądze z SAPARD mogą otrzymać także przedsiębiorcy zajmujący się przetwórstwem rolnym oraz rolnicy. Pierwsi z nich mają jeszcze kilka dni na składanie dokumentów w ARiMR (do 16 października). Ale na razie skierowali do agencji tylko cztery wnioski. Nie ma natomiast ostatecznego terminu dla rolników. Mogą się oni ubiegać o pieniądze z SAPARD do czasu, aż skończy się pula przeznaczonych dla nich środków - ok. 400 min zł. Na razie rolnicy skierowali do agencji cztery wnioski. Z obserwacji ARiMR wynika, że najchętniej chcieliby dosta- wać pieniądze z SAPARD na zwiększenie różnorodności produkcji w swoich gospodarstwach. Najmniej interesuje ich za to odbudowa stad hodowli owiec. Do ARiMR nie wpłynął jeszcze żaden wniosek o pieniądze na ten cel. Największym problemem dla rolników jest wypełnianie biznesplanu - uważają urzędnicy agencji. Zapowiadają, że będą dążyć do uproszczenia tych procedur. Mają nadzieję, że kiedy będzie zbliżał się ostateczny termin składania wniosków dla przedsiębiorców, ich aktywność będzie większa. Tak było w przy- padku samorządów. Ostatniego dnia, w którym można było składać wnioski, gminy skierowały do ARiMR ponad 1000 wniosków. Program SAPARD działa w Polsce od kilku tygodni. Myślę, że z czasem i rolnicy i przedsiębiorcy będą chętniej sięgali po środki z tego programu - mówi John O’Rurke, pierwszy radca Przedstawi- cielstwa Komisji Europejskiej w Warszawie. Dodaje, że obecna sytuacja pokazuje, że dzięki wcześniejszym projektom finansowym z Phare gminy poznały procedury korzystania z unijnej pomocy - mówi 0’Rurke. Natomiast rolnicy mogą korzystać z innych źródeł finansowania, np. z kredytów preferencyjnych z ARiMR. Małe zainteresowanie SAPARD wśród przedsiębiorców wy- nika natomiast z faktu, że istnieją już konkurencyjne programy mo- dernizacji branży przetwórstwa mlecznego i mięsnego. Pieniądze z nich są łatwiejsze do zdobycia niż z programu SAPARD. Tabela 5. Środki z memorandum finansowego 2000 i 2001 w euro Rok Działanie 1 Udział UE Udział PL Ogółem 2000 58 137 225 19 379 075 77 516 300 2001 67 880 437 22 626 812 90 507 249 Działanie 2 2000 28 594 476 9 531 432 38 125 908 2001 32 726 151 10 908 717 43 634 868 Działanie 3 2000 81 473 664 27 157 888 109 631 552 2001 59 396 684 19 798 895 79 159 579 Źródło: Materiały Urzędu Marszałkowskiego woj. Zachodniopomorskiego. Środki te są możliwe do wykorzystania pod warunkiem zakoń- czenia inwestycji w terminie umożliwiającym złożenie wniosku o płatność do 10 sierpnia 2003 r. Środki dla województwa zachodniopomorskiego kształtują się w następującej wysokości: Działanie 1 - nie ma określonego limitu, o podziale środków w skali kraju decyduje. Krajowy Komitet Sterujący. Działanie 2 - środki w wysokości 4,37% ogólnej puli podanej w tabeli powyżej. Działanie 3 - środki w wysokości 4,12% ogólnej puli podanej w tabeli powyżej. Liczbę wniosków złożonych do dnia 4 października 2002 do Zachodniopomorskiego Oddziału Regionalnego prezentuje tabela 6: Tabela 6. Liczba wniosków złożonych do 4 października 2002 r. Działanie Liczba Charakterystyka wniosków Działanie 1 0 Termin składania wniosków upływa 16 października 2002 Działanie 2 w tym: 4 Składanie wniosków na bieżąco do wyczerpania środków Schemat 2.1 1 Składanie wniosków na bieżąco do wyczerpania środków Schemat 2.2 0 Składanie wniosków na bieżąco do wyczerpania środków Schemat 2.3 3 Składanie wniosków na bieżąco do wyczerpania środków Działanie 3 w tym: 76 Termin składania wniosków upłynął 16 września 2002 Schemat 3.1 22 Termin składania wniosków upłynął 16 września 2002 Schemat 3.2 29 Termin składania wniosków upłynął 16 września 2002 Schemat 3.3 0 Termin składania wniosków upłynął 16 września 2002 Schemat 3.4 23 Termin składania wniosków upłynął 16 września 2002 Schemat 3.5 2 Termin składania wniosków upłynął 16 września 2002 Źródło: Materiały Urzędu Marszałkowskiego woj. Zachodniopomorskiego. Podsumowanie W ostatnich latach w Unii Europejskiej pozycja regionów znacznie się wzmocniła. To właśnie na tym poziomie, władza znajduje się najbliżej ludzi. Władze regionalne lepiej dostrzegają zróżnicowanie panujące na ich obszarach i w porozumieniu z władzami centralnymi oraz Komisją Europejską mogą podjąć właściwe decyzje zmniejsza- jące dysproporcje między poszczególnymi obszarami. To właśnie w regionach istnieje możliwość najbardziej racjonalnego wykorzysta- nia środków na tzw. logistyczną infrastrukturę. Дослідження динаміки мотивів професійної діяльності керівників профтехосвіти у курсовому підвищенні кваліфікації Розвиток мотивації поведінки передбачає ефективний, комплексний вплив на особистість в усіх різнобічних її про- явах. Розвиток мотивів професійної діяльності є одним з го- ловних завдань системи підвищення кваліфікації керівників навчально-виховних закладів професійно-технічної освіти. Достатньо сформований рівень мотиваційної сфери дає змогу управлінцям профтехосвіти свідомо ставити цілі, організовувати діяльність колективу для їх досягнення, ефективно аналізувати навчально-виховний процес. Аналіз результатів наукових досліджень з педагогіки, психології та управління дає змогу зробити висновок, що мотивація в широкому розумінні цього поняття вивчається як суб’єктивна детермінація поведінки людини, як специфічний вид психічної регуляції її життєдіяльності. Так, С. JI. Рубінштейн вивчає мотивацію як “опосе- редковану процесом її відбиття суб’єктивну детермінацію поведінки людини у світі. Через свою мотивацію людина вплетена у контекст дійсності” [1; 37]. Отже, основна функція мотивації, під психологічним кутом зору, полягає у саморегуляції активності особисто- сті на окремих фазах діяльності, насамперед, до і після ви- конання дій. Вивченням наукових джерел встановлено, що про- блема мотивації поведінки людини є однією з центральних у педагогічній, психологічній, філософській та інших на- уках. Разом з тим існує деяка термінологічна складність при визначенні поняття “мотивація”, яка полягає у тому, що воно не має чітко визначених критеріїв, вживається в бага- тьох значеннях. Стосовно теми нашої роботи, мотивація розглядається як управлінський процес формування такої системи мотивів об’єкта управління, яка забезпечує ефективність поведінки відповідно до цілей, поставлених суб’єктом управління; вона характеризує процес, що ре- гулює індивідуальний вибір серед різних видів діяльності. Аналізом наукової літератури встановлено, що деякі американські соціологи, зокрема Дж. Кемпбл і його колеги намагаються конкретизувати поняття “мотивація”, вважа- ють, що його складають напрямок, сила реакції і стійкість поведінки, а також залучають до визначення мотивації і інші поняття, такі як стимул, спонукання, система заохо- чень, можливість, уподобання. Отже, дослідженням виявлена наявність різних теорій мотивації, які можна поділити на дві групи: змістова мотивація і процесуальна мотивація [1]. У теоріях змістової мотивації здійснюється спроба аналізу лише факторів, що мотивують поведінку. У загаль- ній моделі мотивації змістові теорії окреслюють специфічні потреби, мотиви чи можливості. Зупинимося докладніше на викладі провідних позицій зазначеної теорії. Автором “класичної” теорії потреб є відо- мий американський психолог та соціолог Абраком Маслоу, який одним із перших звернув увагу на великі мотиваційні резерви, які можна використати, розвиваючи та задоволь- няючи вищі потреби . Згідно з теорією А. Маслоу п’ять базисних рівнів “піра- міди потреб” становлять основу названої моделі, фунда- ментом якої є фізіологічні потреби, необхідні для виживання людини. На другому “поверсі” піраміди знаходяться потреби в безпеці і захисті від фізичних та психологічних небезпек, впевненість у тому, що фізіологічні потреби будуть задоволені в майбутньому. На третьому - соціальні потреби (приналежність до групи, прихильність до спілку- вання, турбота про інших та увага до себе). Престижні потреби, повага з боку оточуючих(або потреби в повазі) складають четвертий рівень піраміди визнання та високої оцінки. На вищому, п’ятому “поверсі” - потреба у само- ствердженні, реалізації своїх потенційних можливостей, професійному творчому зростанні [2]. Відомо, що елементарною умовою виживання людини є задоволення хоча б на мінімальному рівні тих потреб, що знаходяться на перших рівнях наведеної піраміди. До того часу, поки вони не задоволені, потреби вищих рівнів не мають для людини суттєвого значення, оскільки всі її поми- сли спрямовані на те, щоб вижити. У міру того, як людина забезпечує для себе елементарні умови для виживання, мотиваційна сила перших двох поверхів потреб різко знижується, але водночас розблоковуються потреби більш високого рівня, які стають основними “двигунами” моти- вації. Характерною при цьому є така обставина: якщо існу- ють певні межі для задоволення потреб перших трьох рівнів, потреби двох вищих рівнів - у повазі, визнанні, славі, твор- чій реалізації - практично безмежні [3]. На думку А. Маслоу, основною силою, яка спонукає до трудової діяльності для більшості працівників було прагнення задовільнити елементарні життєві потреби. Але поступово ситуація змінюється, дедалі більшу роль у стру- ктурі мотивації починає відігравати потяг до задоволення вищих потреб. Відповідно, мають змінюватись і акценти у практичній роботі управлінців щодо трудової мотивації працівників. Аналізом наукової літератури встановлено, що “піра- міда потреб” А. Маслоу справила значний вплив на розбу- дову всіх подальших моделей механізму мотивації і на практичний менеджмент, численні спроби перевірити її істинність за допомогою емпіричних досліджень не дали безсумнівних позитивних результатів. Тому існує така точка зору, що цього в принципі, не можна виконати, ос- кільки одні й ті самі реальні дії людини реалізуються через потреби різних рівнів. До того, зазначена модель спрощує механізм мотивації, певною мірою ігнорує вплив на по- ведінку людей культурних норм (суспільних, групових та індивідуальних), які зумовлюють побудову із одних і тих самих “цеглин” так званих первісних потреб різних “піра- мід” у різних суспільствах, соціальних спільнотах, окремих індивідів. Можна навести чимало прикладів, коли пра- гнення до визнання чи слави, професійного самостверд- ження чи наукової честі, влади чи свободи, релігійної віри чи ідеологічних переконань виступають як провідний чинник мотивації, навіть за умови надзвичайно низького рівня задоволення елементарних життєвих потреб, і навпаки. Мотиваційно-гігієнічну чи двофакторну теорію було запропоновано Ф. Херубергом і його колегами. Аналізом встановлено, що вона має багато спільного з теорією Маслоу і викладена в таких працях Херуберга як Виробнича мотивація (1959) та Праця і природа людини (1966), в яких всі чинники, що впливають на трудову поведінку людей, поділяються на дві групи. Перша - це так звані “гігієнічні фактори”: умови та безпека праці, рівень заробітку, стосунки з колегами, стиль керівництва, тобто чинники, пов’язані з навколишнім серед- овищем, в якому виконується робота. Якщо характери- стики цих чинників нижчі за певний рівень, це викликає незадоволення своєю працею, яке можна подолати, поліп- шуючи умови праці. Тому Ф. Херуберг й назвав ці фактори “гігієнічними”, тобто такими, нормалізація яких є необхід- ною передумовою попередження незадоволення. Разом з тим, більша чи менша міра задоволення працею визначається так званими “мотиваційними” чинниками, основними серед яких є такі: досягнення успіху, визнання як результат досягнення успіху, інтерес до праці, відпові- дальність, професійне самовдосконалення, посадове зростання. Херуберг стверджує, що “тільки власні досяг- нення людини під час виконання роботи, що мобілізують здібності та навички, підвищують суб’єктивне задоволення працею”. Зовнішні ж спонукання тільки зменшують незадоволення [3]. Зважаючи на вищенаведене, управлінці, в тому числі і в системі освіти, з урахуванням всієї важливості турбот про нормалізацію умов праці, основну увагу все ж повинні спрямувати на пошук заходів розвитку трудової мотивації працівників за рахунок підвищення задоволення людей власне працею. З цією метою Херуберг рекомендує ком- плекс заходів щодо “забезпечення змісту праці” [3; 95]. Крім цього, науковець передбачав наявність тісної кореляції між задоволенням від роботи і продуктивністю праці. Проте, результати інших досліджень доводять, що така кореляція існує не завжди [3; 104]. На підставі вищенаведених зауважень доходимо вис- новку про те, що мотивацію слід визначити як імовірнісний і індивідуальний процес. Те, що мотивує людину в кон- кретній ситуації, може не мати на неї ніякого впливу в іншій аналогічній ситуації. Отже, хоч Херуберг і зробив значний внесок у розуміння мотивації, його теорія не враховує багатьох змінних величин. Дослідженням встановлено, що процесуальні теорії мотивації зосереджують увагу головним чином на проце- сах поведінки, формах її прояву. Мотиваційний процес за цими теоріями спрямований, насамперед, на визначення основних величин, що необхідні для пояснення вибору, наміру і стійкості певної поведінки. Отже, наведене поло- ження є спробою встановити, яким чином взаємодіють ос- новні із зазначених величин і як вони впливають на результати поведінки. У науковій літературі з управління значне місце займа- ють дві теорії мотивації - сподівань і цілей. При цьому спо- дівання і цілі виступають основними детермінантами пове- дінки. Теорія сподівань (Віктор Врум та інші) базується на положенні про те, що наявність активної потреби не є єди- ною необхідною умовою мотивації досягнення людиною певної цілі, яка повинна також сподіватись і на те, що об- раний нею тип поведінки дійсно призведе до задоволення [4]. Отже, порівняно з теорією сподівань теорія цілі не є комплексною. Оскільки ціль визначається, як те, до чого індивід свідомо прагне, то вона має дві основні характе- ристики: зміст та інтенсивність (глибину). Перша стосу- ється природи діяльності чи бажаного результату, друга визначає рівень важливості, який особа встановлює віднос- но цілі. Обидві характеристики впливають і на регуляцію трудових витрат індивіда, а саме: зміст спрямовує поведін- ку, оскільки різні цілі потребують різної кількості зусиль щодо їх досягнення. Інтенсивність також спрямовує поведін- ку, оскільки кожна важлива ціль накладає певний обов’язок на індивіда і, таким чином, спонукає до постійних дій [5; 71]. Основним постулатом зазначеної теорії є те, що наміри досягти цілі визначають основну мотиваційну силу трудо- вої поведінки. Цілі спрямовуються як розумовими, так і фізичними діями індивідів, а саме: специфічні цілі є домі- нуючими над загальними; цілі, яких важче досягти, потре- бують більших індивідуальних зусиль, ніж ті, яких легко досягають [5; 78]. Отже, на підставі вищенаведеного аналізу маємо змо- гу визначити мотивацію як процес стимулювання будь- кого (окремої людини чи групи людей) до діяльності, яка спрямована на досягнення цілей організації. Мотивація управлінської діяльності необхідна для продуктивного виконання прийнятих рішень і запланованих робіт [6, 7]. Одним із завдань другого етапу експерименту було вивчення динаміки мотивації професійної діяльності керів- них кадрів профтехосвіти. Для дослідження мотивів їх було розподілено на такі чотири види: перетворювальні, пізнавальні, цілісно-орієнтаційні і комунікативні. Головною ознакою визначення вищенаведеного роз- поділу мотивів була їх така спрямованість на: а) педа- гогічний колектив училища; б) учнів, викладача і майстра. Для вивчення мотивів педагогічної діяльності засто- совувалися як традиційні, так і спеціально розроблені опи- тувальні методики. Різними формами опитування було охо- плено 520 слухачів Українського інституту підвищення ква- ліфікації керівних кадрів освіти, директорів й заступників директорів з навчально-виховної роботи профтехучилищ. Результати вивчення значущості мотивів управлін- сько-педагогічної діяльності слухачів наведені у діаграмі 1.1. Діаграма 1.1. Розподіл мотивів професійної діяльності слухачів курсового підвищення кваліфікації (директори, заступники дирек- торів ПТУ) Контрольна Експериментальна групи Мотиви: I - цілісно-орієнтаційні II - пізнавальні III - перетворювальні IV - комунікативні Аналіз рівнів сформованості мотивів управлінсько- педагогічної діяльності керівників профтехучилищ, здій- снювався на основі таких чотирьох показників: широта, стійкість, інтенсивність і цілісність. Широта визначалася кількістю конкретних мотивів одного або декількох видів; стійкість - повторюваністю мотивів у різних ситуаціях професійної діяльності; інтенсивність (оцінювалась за чоти- рьохбальною шкалою) характеризувалася як прояв мотивів - від простої зацікавленості до повного переконання; ціліс- ність визначалася за відсутністю суперечливих мотивів. Результати дослідження рівнів сформованості мотивів управлінсько-педагогічної діяльності слухачів наведені у діаграмі 1.2. Діаграма 1.2. Значущість мотивів управлінсько-педагогічної діяльності слухачів курсового підвищення кваліфікації (директори, заступники директорів ПТУ) Індекси лютивів: 1. Любов до педагогічної праці. 2. Усвідомлення суспільного обов’язку. 3. Задоволення від професійного спілкування. 4. Потреба передати особистий досвід й знання. 5. Зручний режим роботи. Отже, результати вивчення значущості мотивів, зазна- чені на діаграмі 1.2 засвідчують зміни якісного складу мо- тивації. Так, наприклад, у експериментальній групі підви- щилися відсотки мотивів “усвідомлення суспільного обов’яз- ку”, “задоволення від професійного спілкування”, “потреба передати особистий досвід і знання”, що дає підстави для висновку про ефективність експериментального застосу- вання навчально-методичного комплексу. Далі було здійснено вивчення мотивів управлінсько- педагогічних дій керівників навчально-виховних закладів професійно-технічної освіти у конкретних, спеціально розроблених для курсового підвищення кваліфікації ситуа- ціях із досвіду управління профтехучилищами. Результати вивчення мотивів згаданих дій наведено у таблиці 1.1. Таблиця 1.1. Результати вивчення мотивації професійної діяльності керівників профтехучилищ у курсовому підвищення кваліфікації № Мотиви Значущість мотивів (%) Курсове п ідвищення кваліс >ікації початок кінець 1. Усвідомлення необхідності діяльності 24,4 31,4 2. Інтерес до діяльності 22,6 29,3 3. Задоволення її результатами 10,3 12,1 4. Можливості самореалізації 5,4 6,1 5. Можливості самовдосконалення 3,2 3,8 6. Усвідомлення важливості діяльності 5,9 6,1 для учня, учнівського колективу 7. Стимулювання трудової активності 5,2 7,1 членів педагогічного колективу 8. Бажання уникнути можливих 8,2 8,2 ускладнень у навчально-виховному процесі ПТУ 9. Можливість постійно спілкуватися 11,5 12,1 з людьми 10. Бажання виховувати особистісні 5,1 5,2 професійні якості учня Таким чином, дані наведені у таблиці 1.1. асвідчують зростання майже всіх мотивів професійної діяльності у результаті підвищення кваліфікації. На підставі всього вищенаведеного можемо зробити такі висновки: 1. Усі сучасні зарубіжні теорії мотивації (Маслоу, Херуберга) основну увагу зосереджують на вивченні структури потреб людей, як усвідомленої відсутності чого- небудь, що спонукає до дії. Первинні потреби успадковані генетично, а вторинні формуються у процесі пізнання і здобуття життєвого досвіду. 2. Згідно з теорією Маслоу, п’ять основних типів потреб (фізіологічні, безпеки, соціальні, успіху, самовиразу) утворюють ієрархічну структуру, що як домінанта визначає поведінку людини. Потреби вищих рівнів не мотивують людину якщо, хоча б частково, не задоволені потреби нижчого рівня. 3. Херуберг дійшов висновку, що гігієнічні фактори, які діють у процесі праці, впливають на задоволення потреб (розмір зарплати, умови праці тощо) і не дають можливості розвинутися почуттю незадоволення своєю працею. Для досягнення позитивної мотивації необхідно забезпечити вплив факторів, які мотивують відчуття успіху, визнання оточуючих, відповідальність. 4. Процесуальні теорії також вказують на мотиваційну роль потреб, проте мотивація розглядається під кутом зору того, що спонукає людину спрямовувати свої зусилля на досягнення різних цілей. 5. Відповідно до теорії сподівань найефективнішого рівня мотивації досягають лише за умови віри працівників у власні зусилля, які обов’язково допоможуть досягти мети і приведуть до отримання певної винагороди. Мотивація послаблюється, якщо вірогідність успіху чи вартість вина- городи оцінюються людьми невисоко. 6. За цільовою теорією основним фактором підвищення мотивації вважається досягнення цілей. При цьому специфічні потребують від індивіда більших зусиль, ніж загальні. 7. Проблема мотивації безумовно не вичерпується тільки розглянутими теоріями. Проте кожна із них вис- вітлює один або декілька складових аспектів зазначеної проблеми, які необхідно врахувати управлінцю у своїй діяльності. Аналіз вітчизняної наукової літератури засвідчує, що до визначення поняття “мотивація” психологи залучають всі види спонукань, а саме: потреби, мотиви, інтереси, наміри, цілі, установки, ідеали. Отже, із вищенаведеного доходимо висновку про те, що в основі кожної дії лежить система мотивів, сукупність яких орієнтує діяльність в цілому, визначає спрямованість особистості. Таким чином, можемо припустити, що один з компонентів спрямованості особистості керівників профте-хучилищ полягає у наявності сукупної моделі стійких мотивів їх професійних вчинків. У дослідженні здійснена спроба створення моделі упра- влінського вчинку керівника ПТУ заснована на розумінні взаємодії особливостей особистості (диспозицій) і ситуації у визначенні причин вчинку. Зазначений підхід до вивчення мотивів управлінсько-педагогічної діяльності керівників ПТУ зумовлює обов’язковий аналіз таких факторів: а) особистісних характеристик суб’єкта діяльності; б) значущості самої ситуації для керівника; в) взаємодії або взаємовпливу актуального стану суб’єкта та ситуації; г) наявних соціально-культурних способів реалізації діяльності. Відповідно до того, як професійний вчинок визна- чається своєрідністю особистості, її прогресивними пра- вами (менше залежить від зовнішніх обставин), він є інди- відуальним. Як справедливо вказує М. С. Коган, взаємні впливи ситуації і мотивів покладені до основи зміни останніх . Отже, проблема вивчення мотивів у сучасній психології є однією з найскладніших, проте наявний науковий здобу- ток може слугувати основою до її подальшого дослідження і стосовно процесу підвищення кваліфікації керівників професійної школи. Література W. L. Anderson, Increasing Teacher Effectivness, Paris: Unesko. In- tern. Inst, for Educational Planning, 1991, p. 133. A. R. Brymer, Introduction to Hotel and Restaurant Management: A Book of Reasding, 3rd ed. Dubuque, Kendal / Hunt Publishing Company, 1991, p. 204. A. Etzioni, Modem Organisations, N.Y. 1964, p. 210. M. B. Ginsburg, Contractions in Teacher Education and Society: a Critical Analysis, Philadelphia: The Falmer Press, 1988, p. 225. A. Huczynski, Enciclopedia of Management developpment Methode, England: aldersnot, Hant, Published by lower Pablishing Company, 1983, p. 339. P. Juceviciene, Mokymo modulis M - III - 21. Kolektivo ugdumes, Vilnius: Lusti, 1987, p. 242. A. M. Maslow, The Farther Recearches of Human Nature, New York, Про науково-організаційні проблеми ступеневої професійної підготовки педагогів Підготовка та професійне удосконалення педагогічних кадрів визначені “Національною доктриною розвитку освіти України у XXI столітті” як умова модернізації усієї системи освіти, культуротворча відповідь держави на соціокультурні зміни та запити українського народу, як запорука його інтелектуального збагачення та невпинного прирощення духовного потенціалу. Виходячи з цього, Міні- стерство освіти і науки України та АПН України здійснило та реалізує низку науково-організаційних заходів щодо реформування педагогічної освіти та забезпечення науко- вого супроводу модернізації професійної підготовки пра- цівників освіти, зокрема запровадження ступеневої про- фесійної підготовки педагогів. Актуальність вирішення науково-організаційних проблем ступеневої професійної підготовки педагогів обумовлена потребами практики, насамперед, соціальними проблемами підвищення статусу працівника освіти відпо- відно до здобутого ним рівня або ступеня здатності і готов- ності до виконання складних специфічних педагогічних фун- кцій. Соціальний смисл полягає ще й в тому, щоб в процесі реалізації ідеї ступеневої професійної підготовки виявити той людський потенціал, який природно, генетично забез- печує ефективність праці вихователя, вчителя, викладача, дослідника педагогічних проблем. Нарешті ступенева професійна підготовка педагогів обумовлена необхідністю підвищення конкурентноздатності та мобільності вчителя (педагога) на ринку праці в контексті внутрішніх (утверд- ження ринкових і демократичних відносин) та зовнішніх (глобалізація та становлення інформаційного суспільства) суспільних змін, що відбуваються в Україні і в світі. Щоріч- не подвоєння обсягу інформації та наукових знань, соціаль- ного та педагогічного досвіду, зміни форм культурної ко- мунікації та духовно-психологічних умов життєдіяльності суспільства формують своєрідний виклик професійній кваліфікації педагога, потребують її модернізації. Ступенева підготовка педагогічних кадрів в Україні є ефективною відповіддю на цей виклик, бо вона віддзер- калює особливості сучасного стану опрацювання важли- вих науково-педагогічних проблем, пов’язаних з навчаль- ним процесом у вищій школі. У вищих педагогічних навчальних закладах на сьогодні вже склалась ступенева система підготовки вчителів різного профілю. У відповідності до настанов Міністерства освіти і науки України та науково-методичних рекомен- дацій АПН України створено навчально-наукові комплекси за схемою “учень - студент - молодший спеціаліст - бака- лавр - спеціаліст - магістр”. Це обумовлює якісний добір майбутніх фахівців, істотне зменшення дублювання нав- чального матеріалу, розвантаження від надмірної довід- ково-описової інформації, раціональне використання часу для самопідготовки та саморозвитку студентів. Досвід ступеневої підготовки фахівців вимагає ретель- ного вивчення та подальшого врахування. Південно-Укра- їнський державний педагогічний університет імені К. Д. Ушинського одним з перших запровадив ступеневу під- готовку фахівців ще у 1994 році. На базі університету створений Південноукраїнський навчальний комплекс “Педагог”, до складу якого увійшли 20 навчальних закла- дів, серед яких - 2 дитячі дошкільні, 10 гімназій та шкіл, 5 педагогічних училищ, 1 професійно-технічне училище, чий центр “Молода гвардія”. Створення центру ило якісно покращити набір абітурієнтів та вирішило я бази педагогічної практики для студентів універ- ситету. Підготовка фахівців здійснюється за експеримен- тальними планами, що дозволяє студенту обирати різні алгоритми набуття фаху відповідно до кваліфікаційних рівнів: “молодший спеціаліст - бакалавр - спеціаліст, ма- гістр”. Так, на рівні бакалаврату студент має змогу пе- рейти до класичного університету, якщо під час навчання він змінює наміри щодо обрання професії вчителя; на рівні спеціаліста є можливість навчатися одночасно за двома спеціальностями; а на рівні магістратури можливим є отримання двох типів кваліфікації (“Магістр педагогічної освіти” і “Магістр-дослідник”) та розглядається перспек- тива за провадження 1,5-2-річного терміну навчання у магі- стратурі з метою присвоєння кваліфікації викладача або вчителя з другої спеціальності. У Південно-Українському державному університеті ім. К.Д.Ушинського ведеться робота з оптимізації навчального процесу: зменшено кількість аудиторних занять з метою заміни репродуктивних форм навчальної діяльності на творчий самостійний пошук студентами нових знань; нав- чальні плани розширені за рахунок введення спецкурсів та спецсемінарів, що створює умови для диференціації та індивідуалізації навчання; започатковані експериментальні авторські курси, які дозволяють удосконалювати й май- стерність самих викладачів; з метою посилення теоретичної підготовки практикується проведення третього літнього семестру. Національний педагогічний університет імені М. П. Драгоманова здійснив перехід на ступеневу систему під- готовки педагогічних кадрів у 1999 році. На сьогодні в університеті завершено розробку освітньо-кваліфікаційних характеристик та освітньо-професійних програм підго- товки фахівців для трьох освітньо-кваліфікаційних рівнів: “бакалавр”, “спеціаліст”, “магістр”. Запроваджені навчаль- ні плани нового покоління та розроблені на їх основі навчальні програми дозволили оптимізувати навчальний процес та створити умови для якісної апробації державних стандартів вищої освіти. Запроваджена програма 1-річної магістерської підготовки та розробляються плани 1,5 та 2- річної підготовки магістрів, що створить умови для сут- тєвого розширення освітніх та кваліфікаційних можли- востей магістерського рівня фахової підготовки педагогів. Постійно здійснюється робота з оновлення науково-мето- дичного забезпечення навчального процесу: розроблено “Положення про магістерську підготовку в НПУ імені М.П.Драгоманова”, “Положення про педагогічну практику бакалаврів”, методичні рекомендації з написання магіс- терських робіт, програми педагогічних практик магістран- тів, підготовлено та видано ряд методичних посібників. Тернопільський державний педагогічний університет імені В.Гнатюка здійснює ступеневу професійну підготовку педагогів у формі системи “учень - студент - молодший спеціаліст - бакалавр - спеціаліст - магістр. При універ- ситеті створено навчально-науковий комплекс, до якого входять обласний педагогічний ліцей, Кременецький облас- ний комунальний гуманітарно-педагогічний інститут, Чортківське педагогічне училище та Тернопільський облас- ний інститут післядипломної освіти. Створений факультет довузівської підготовки дозволяє підвищити рівень гото- вності майбутніх студентів до оволодіння професією вчителя. У ТДПУ розроблені інтегровані навчальні плани, що забезпечують послідовність та узгодженість між різ- ними ступенями фахової підготовки педагогів. Розроблена освітньо-професійна програма підготовки магістрів, що передбачає поглиблення наукової підготовки та набуття спеціальних знань і досвіду інноваційного характеру. В ос- нову структурно-логічних схем підготовки фахівців, запро- ваджених в університеті, покладені принципи: випереджа- ючого навчання, неперервності, послідовності та наступно- сті навчання. Відповідна робота ведеться у Харківському державному педагогічному університеті ім. Г. С. Сково- роди, Ніжинському державному педагогічному універси- теті ім. В. М. Гоголя. Переяслав-Хмельницькому державно- му педагогічному університеті ім. Г. С. Сковороди й інших, що засвідчує переваги цієї системи. Визначною перевагою ступеневої професійної підготовки є її мобільність. Рівень бакалавра, наприклад, забезпечує базову вищу освіту. В разі життєвої і профе- сійної переорієнтації студент має змогу отримати рівень спеціаліста і магістра з іншого профілю в іншому ВНЗ. Ступенева професійна підготовка дає можливість розван- таження навчальних програм, особливо в умовах створення комплексу - школа, педучилище, коледж, педагогічний університет. Це вивільняє час для самостійної роботи, саморозвитку і самовиховання студентів. Особливе значен- ня ступенева професійна підготовка має на регіональному рівні в справі забезпечення кадрами різних ступенів під- готовки відповідних навчально - виховних закладів даного регіону. Право готувати магістрів в некласичних універ- ситетах дає можливість останнім забезпечити свої власні потреби в науково-педагогічних кадрах. Нарешті, педагогі- чний комплекс “школа - ліцей, гімназія - університет” сприяє ефективності профорієнтації майбутніх спеціалістів, особливо коли це стосується педагогічної професії. Разом з тим, в системі ступеневої професійної підготов- ки існує низка невирішених проблем та суперечностей, які потребують поглибленої уваги науковців. Це перш за все проблема наступності в педагогічній освіті. Обґрунтування психолого-педагогічних методик профорієнтації майбутніх педагогів. Частина студентів, що навчаються в педагогіч- них університетах, на жаль, мріють не про педагогічний фах, а про диплом з вищої освіти. Це свідчить про те, що теперішній стан викладання і особливо психолого- педагогічних дисциплін не завжди викликає захоплення. Потрібно погодитись, що наші педагогіка і психологія страждають на історизм та зазвичай ігнорують новітні відкриття багатьох дуже молодих наук, які (за винятком генетики) мають вік менше 50 років. Понад 90 -95% інфор- мації про роботу мозку та інших систем тіла людини датується останніми 10-15 роками. Відсутність її в курсах педагогіки і психології дуже знижує їх цінність як основи професійної підготовки педагогічних працівників. Соціологічні дослідження студентської аудиторії педа- гогічних навчальних закладів та молодих вчителів, прове- дені Інститутом соціальної та політичної психології АПН України, свідчать про те, що мотивація набуття професії вчителя та роботи за фахом є доволі низькою. Так, за дани- ми всеукраїнського опитування, лише 55,8% студентів об- рали педагогічний навчальний заклад тому, що мріють бути вчителями; тільки 53,5% студентів збираються надалі працювати за фахом. Суттєвої оптимізації та модернізації вимагають орга- нізація, змістове та методичне забезпечення навчального процесу у педагогічних навчальних закладах. Так, за дани- ми згаданого соціологічного опитування з 1000 респон- дентів на запитання “Чи цікаво Вам вчитися?” лише 22,7% опитаних відповіли “так”, і 73,3% - відповіли “ні”. На запи- тання “Що потрібно змінити у навчально-виховному проце- сі Вашого навчального закладу?” відповіді розподілились наступним чином: • Збільшити кількість професійно орієнтованих дисциплін та кількість годин на їх вивчення - 60,7%. • Збільшити час для самостійної роботи - 20,8%. • Підвищити кваліфікацію викладачів - 18,5%. • Удосконалити форми контролю знань - 11,3%. В системі ступеневої підготовки педагогів бракує досвіду науково-дослідної роботи в галузі методичного забезпечення підготовки фахівців на кожному з етапів. Зокрема, не вдалося усунути дублювання в підготовці бакалаврів і магістрів. Не всі кафедри чітко визначили свою роль на кожному з етапів в підготовці фахівців. Модернізація ступеневої професійної підготовки педа- гога потребує здійснення таких першочергових заходів: 1. Насамперед потрібно спрямувати зусилля акаде- мічної і вузівської науки на суттєве оновлення змісту психо- лого-педагогічної підготовки майбутніх педагогів, врахо- вуючи дані сучасних людинознавчих наук, відповідно до ступеня підготовки спеціаліста. Опрацювати заходи щодо інноваційної переорієнтації педагогічного мислення, дистан- ціювання його від педагогіки авторитаризму. 2. У зв’язку зі ступеневою професійною підготовкою педагогів доцільно переглянути структуру педагогічного навантаження на викладача, збільшивши обсяг його інди- відуальної роботи зі студентами. Науково-дослідну роботу зробити невід’ємною часткою навчально-виховного про- цесу, основою опрацювання стилю мислення та професійної діяльності. 3. Створити державну програму підготовки нав- чально-методичної літератури для педагогічних ВНЗ, з урахуванням нинішньої практики ступеневої підготовки. 4. Започаткувати в провідних університетах методичні центри з питань добору та забезпечення якості навчання майбутніх вчителів. 5. Узгодити навчальні програми педагогічних нав- чальних закладів з метою надання можливості випускникам педучилищ і педколеджів навчатися з другого чи третього курсу в університеті, що підніме престиж не тільки зазначених закладів, а й педагогічної професії в цілому. 6. В науково-педагогічних виданнях України запо- чаткувати регулярне висвітлення питань ступеневої про- фесійної підготовки педагогічних кадрів та набутого тут досвіду. 7. Ступеневість фахової підготовки педагога слід розглядати ширше, з обов’язковим включенням до даної системи післядипломної освіти з огляду на часову дина- мічність змісту й методів реалізації діяльності вчителя. Післядипломна освіта може слугувати однією з орга- нізаційних форм набуття кваліфікаційного рівня “ма- гістра”. 8. Слід перебудувати аспірантуру в зв’язку із запро- вадженням магістерської підготовки: зокрема, загаль- нотеоретичну роботу, педагогічну практику слід зосере- дити на етапі підготовки магістрів, надавши можливість аспірантам більше уваги і часу приділити дослідженню обраної проблеми та освоєнню методологічних засад в конкретній галузі науки. Доцільно кожній кафедрі університету чітко визначити своє місце і роль у підготовці як бакалаврів, так і магістрів. 9. У ВНЗ слід запровадити, так як і було раніше, наскрізну педагогічну практику студентів, починаючи з першого курсу і завершуючи п’ятим, яка передбачає безперервність та послідовність її проведення при одержанні достатнього для професійної діяльності обсягу знань і вмінь у відповідності з кваліфікаційною характеристикою фахів- ця певного освітньо-кваліфікаційного рівня. Включення студента у процес неперервної практики в закладах освіти з першого курсу максимально сприяє розв’язанню цієї актуальної соціально-педагогічної проблеми, визначеної серед пріоритетних завдань державної програми “Вчи- тель”МОН та АПН України. Як бачимо, аналіз показує, що проблема ступеневої підготовки педагогічних кадрів в Україні містить в собі рід аспектів теоретико-методологічного, концептуального характеру, розв’язаня яких має бути покладено на усі зацікавлені сторони, а це: АПН України, МОН України та вищі навчальні педагогічні заклади, зокрема Тернопільський державний педагогічний університет ім. Володимира Гнатюка, в якому, як ми переконалися, успішно функціонує система ступеневої підготовки педагогів. Tasks of the College of Nyíregyháza Connected to Joining the European Region of Higher Education In Hungary after the change of the political system, it was higher education that first experienced consolidation. For this conso- lidation Act LXXX/1993 on Higher Education served as a good background. The law also gave the first powerful impact for Hunga- rian higher education in its efforts to catch up with the rest of Europe. The Act has been amended twennty-five times, but fortunately the modifications were largely reactions to changes in the social and economic environment, and not reflections of the changes of govern- ment. As a result, today we may say that Hungarian higher education is now after the initial phase of a successful reform process. The initial phase lasted almost one and a half decade. It is more precise to refer to the period before 1998 as a powerful preparatory period for the reforms, which was followed the developments below: - the new network of state-owned higher education institutions was created, - the number of students entering higher education reached the average of the EU, - the foundations of the new legal framework of the admittan- ce system have been laid down, - the standards of training at higher education have been defined, - the initial steps of intrioducing the credit system have taken place, - some financial reforms have been launched, - the complete system of advanced academic degrees has been reformed, - the concept of the common European higher education area has been accepted and practical preparatory measures have been taken for the accession, - a quality assurance system has been introduced for higher education. A common feature of all the government programmes has been the recognition that a key to Hungary’s success in the future is the quality of the human resources. In other words, the competitiveness of tomorrow’s Hungary largely depends on the quality of today’s higher education. The reform process that has been going on for almost fifteen years, and its result may be the subject of long and complex analyses, and I would like to point out but a few of them. The first is the structure of our higher education, that has preserved its dual system. On the Is’ of January 2000, the number of state-owned higher educational institutions reduced by half, as a result of a merger process that had taken a relatively short time. The new structure, includng non-state institutions, is the following: 18 state universities, 12 state colleges, 5 denominational universities, 21 denominational colleges, 1 university operated by a public foundation, and 9 colleges operated by public foundations. Another major change has been a significant increase in the number of students, that came hand in hand with a spectacular rearrangement of subject majors, faculties and forms of financing. Before 1990, the proportion of 18-23 years old people in higher education was 10 %, whereas today it reaches 35 %. It means that the elite education of the previous regime has been replaced by a mass education, similarly to other democratic countries. The number of undergraduate day students increased by 2,5 times, the number of students in the postgraduate, corresponding and distance learning systems multiplied by more than 4. The rate of increase was higher among fee paying students than at state-finan- ced undergraduate courses. The distribution of subject majors indicate that business and conomics, law, informatics and arts have bcome more popular. It is to be noted, however, that personal and material conditions of training did not always follow the explosion in the number of students. The number of faculty staff, for instance, barely changed in he period concerned, which means that the number of students per teacher doubled. All these changes pose new challenes to higher education. One such challenge is certainly a need for the re-consideration of interrelations between mass education and quality requirements, and a new set of criteria for conformity. Student and staff mobility, similarly to workforce mobility, is also an important issue. A solution is sought for within the framework of the Bologna Process. While we identify with the maxims laid don in the Bologna Declaration, aiming at building up a uniform European Higher Edu- cation Area, we make efforts to transform our higher education system, maintaining our national characteristics and the versatility of our training system. It is well known to us all that the Bologna Declaration identifies 6 groups of objectives in order to achieve the comparability of the national higher educational systems. The focal points of these cate- gories were further reinforced in the Prague Declaration. In Hunga- ry today, the burning issues are the two-cycle training system, the duality of the levels and the question of life-long learning. It is espcailly true to the College of Nyíregyháza, which has been very actively involved in the reform processes of Hungarian higher education. The two predecessors of the new college celebra- ted their 40'h anniversary in 2002, but today’s structure came into being as a result of a merger on the 1st of January 2000. At the four new faculties - Arts, Economics and Social Studies, Technical and Agricultural, and Sciences - the number of students doubled, and the number of students per teacher almost doubled as well. The tenden- cy of mass education has therefore reached our institution as well. Although we strive to find a solution for the contradiction between mass education and quality requirements, we are even more intere- sted in the challenges meant by the Bologna Declaration, as we believe it is even more important for us than for the average of Hungarian higher education. What are these challenges in particular? - We represent the college sector in the dualistic system, and we are at the forefront, considering all our facts and figures, - The number of major combinations (in a double major sys- tem) approached 150 in the 2002/2003 academic year (these are primarily undergraduate subjects), - Almost half of our students study to be teachers. There is not yet a nationally accepted approach to the issues that are critical for us, debates still go on as to whether which sector shall receive competences in issuing Bs.C and Ms.C. degrees. It is also important for us to note that the number of Bs. C. is going to significantly reduce at a national level, so we need to save as many of our courses able to offer a good Bs. C. degree as possible. Another problem to tackle is the question of single-level teacher training - what is going to happen to college tacher training, or how college teacher training is going to find its place in the new system? We are making efforts to find a solution to these problems in two ways. A Regional Higher Educational Committee has been established, based upon the institutions of three counties. The task of the Committee is representing the interests of the institutions involved and finding a solution for thir particular problems. Within our institution, we established the Bologna Committee in order to survey the local tasks and responsibilities, and prepare and coordinate the implementation of the tasks identified. A basic responsibility of our committees is preparing for the reforms that are now sometimes referred to as the real change of system in higher education. The preparatory work is to rely upon the new laws and regulations. The University Magna-Charta (Bologna, 1988), the Sorbonně Declaration (Sorbonně, 1998), the Bologna Declaration (Bologna 1999), and last not least the Prague Declara- tion (Prague, 2001), have been carefully studied, with special atten- tion to the tasks set in these documents. The documents have been made available and known to our staff and our students at various forums and in other ways, so as to emphasize the need for new ways of thinking and new approaches. It has been perhaps possible now to overcome the stiff resistan- ce of the old systems., and a large-scale analytical work has begun at the different faculties. What people involved need to understand and see clearly is that what follows is not just further modification and alteration of various parts of the existing system, but we shall build upon entirely new foundations in the forthcoming few years. It shall only be successful if we use complex approaches and start working on the model of lifelong learning as soon as possible, placing the ’’linearly built-up, pyramid-like, two-level educational system.” The system we deve- loped has been presented and tested at various forums (see Supple- ment) meets the new laws and legal regulations, and we believe that we are able to fill specific and tangible contents into the framework. The system contains different inputs, and number of different outputs, taking the age groups of applicants, their preliminary studies, the demands of the labour market, and the students’ intentions for further studies into consideration. The fundation of the structure shall be the credit system intro- duced earlier, and it ensures mobilty within the institution. There are screens between the levels, according to competence primarily and knowledge secondarily. A transformation of the pedagogical technology and operating our quality assurance system are also connected to this point. The basic notion of our pedagogical technology is a systematic approach to the process of teaching and studying. We therefore believe that it is possible to describe the system as follows: INPUT -> KNOWLEDGE TRANSFORMATION -» OUTPUT Th operation of the system shall be based upon this formula, and the process shall be regulated in the following way: input - confor- mity - controlled study - transfer of knowldge and output, where conformity to the needs of the labour market shall be the guideline. At this point we need to carry out a change of paradigms, that is, it is necessary to recognize that higher education, especially in the period of mass training and in fmt of the challnges of the labour market, is to be synonymous with a process-oriented inerpretation of studying. To that end, our whole system of evaluation strategies, teaching materials and our teaching methods need to be altered. The ultimate goal is increasing the output efficiency, which is, at our level, competence as well as specific knowledge. Knowledge-based edu- cation shall therefore have to be replaced with competence-based education, with applicability, practicability as key words, and learning how to learn - as this shall only be able to ensure our ability to learn lifelong. THE TRAINING STRUCTURE OF THE NYÍREGYHÁZA COLLEGE INPUT I % ]].?$ FORMS OF TRAINING OUTPUT . Core nurses (mitmrnk) '* Z";, ?y І. МібіїІІІ lirtifililf IP BisitnjprienUlio. Miilis Wlil! apw їу II. Professional certificate (higher grade) Ira f$\l University Degree leader Certificate, University Degree Professional further training College-Level Professional Certificate! 1 ,, VII. University-Level Professional Certificatel Щ Hvn .ІШ o VIII. PhD degree WWWUWWflAW/WWWW nill JVWVWWWWVJVAWJW Area Development Tasks for the Subregions in the North-Eastern Region of Hungary Area development today is a scientifically founded activity of the governments and local governments in the highly developed countries. The industrialized European nations make substantial fi- nancial efforts to reinforce scientific approaches to settlement and area development. In Hungary, the longest traditions of area deve- lopment are primarily research and not so much specific activity, as tangible activity is a relatively recend development. Area development - in the broadest sense of the word - is a series of fgovemmental interference that correct the spontaneous processes of development. The objectives of the correction are defined by the area development politics. The specific goals change with the cycels of government, but they are usually aimed at reducing differences at the levels of social and economic development. Looking back on the past half-century, we may find that interest in reducing differences in development intensified in the following cases: a) economic stagnation of recession, b) acute regional con- flicts generated by uneven social and economic development, c) new challenges for the whole society and economy of the country. These turning points have been touched upon in our analysis of the changes in the gross domestic product, and all these factors draw our attention to the period of the change of political system in Hungary. The structure of the economy, the composition of owners and rules and mechanisms of its functions, employment, income and revenues and their geographical distribution all underwent major changes in the course of the 1990s. Organizing area development and the distribution of local power are now governed by the Area Development Act and the priorities of area development. The most important problems to tackle are the consequences of uneven development. In the conditions of Hunga- rian regional development there have been three major changes in the past few years. These are the following: a) a market economy came into being, placing local economies into a situation of sharp competition, b) structural and technological transformation of economy, as part of which industries that had formely been regarded as symbols of high development (e. g. heavy industry) lost much of their importance, whereas new industries emerged (business services), re-drawing the maps of economic development, c) the necessity to adopt to the challenges of globalization and the world economy. The most important tasks in dealing with regional differences: a) the area development policy is supposed to support regional development programmes, b) regional differences are not only to be indetified at a national level, and they are not to be described merely within the boundaries of units of administration. The severally amended Area Development Act of 1996 iden- tifies subregion, county and region as scenes and frameworks of area development. The Act, and all its implementation instruction, howe- ver, only provide a clearcut definition for the geographical boundaries of the county. Thus, it has only been possible to define administrative authorities and resources for the level of the county only. As a result, the county development councils have become the central organs of the system. It has been recognized, however, that regions as units of area development should be reinforced as it is required by the nation’s accession the European Union and the challenges of moder- nization. New concept have emerged for creating regions, and the motivations have always been financial, that is, the accessibility of area development grants. Today more and more experts recognize that we shall not be able to make the best use of area development grants coming from the EU in the present system, as the boundaries of our regions were defined in a rather mechanical way. When analysing the respective GDPs of the various regions, we find that there are significant differences within the regions themse- Ives. A good example is Central Hungary, and Szabolcs-Szatmár- Bereg County within the Northern Plains Region, which is the least developed of all the seven regions. An analysis of the history of its economy reveals the reasons for its lastingly low level of develop- ment. Our detailed examinations adequately demonstrate that the problems are so grave that a direct support from the Union would be necessary to solve them, and the present system, as part of which supports flow through and are re-distributed by the regional council, is in itself not satisfatory. In order to achieve this, the county is to become an independent region, and be connected to the Union as a single-county region. In this system, not counties but neighbouring subregions would partners within the region. Not even the EU’s present structure is fully uniform, it is therefore not unimaginable that a region is built up of subregions. Subregions as such are recognized by the law as a framework of area development, but it goes back to even earlier times, as in the 90s subregions were used as the bottom level of area development. PHARE Area Development Programmes, launched in 1992, through its inter-settlement cooperation programme, gave an impetus to subregional organizations, thus relaying the area development policy of the EU which also heavily relies on bottom-up integrated development. According to the Area Development Act, the subre- gion is an area defined by the functional connections of settlements that are close to each other and that are in a voluntary and intensive connection with each other. Still, it is not an easy task to define the boundaries of a subregion. The optimal way would be to define subregions that are not bound by administrative and natural-geogra- phical borders. It would the be possible to look at such a subregion as a complex unit with historical, cultural heritage, social and economic characte- ristics, ecological conditions, tarditions, and ethnographic values as cohesive forces. These factors would contribute to the identity of local people and a certain level of homogeneity. We therefore believe that defining the criteria of a subregion is not primarily a task of science. Science, on the other hand, would have a lot more important role to play in providing the methodological foundations for the development concepts, as the levels and details of a concept, the types of cooperation, the identification of endogeneous resources are all different from those in a county or regional development concept. The main criteria should be the following: - building up the strategy from bottom up, starting from the level of individual settlements - planning and concept shaping in cooperation, - a detailed definition of programmes, - continuous monitoring, - multifunctional connections, - multifunctional conformity. A condition of operating the system is the involvement of local professionals, an adequate level of qualifications, and a powerful network of local NGOs. Organization starts at the bottom level, thus giving an adequate importance to local initiatives, to which satissfac- tory decision-making competence is to be attached. If these criteria are not met, not the initiative but the implmen- tation shall become dominant. A high level of ability ro receive exogeneous resources is to be created in the subregions. The result shall be the sustainable development of society and economy in the regions, based upon local recognition and efficient representation of interests, and internal dynamism, which are all to be subordinated to gradually developing the general quality and stan- dards of life. References B. Csatári, Az új európai teriiletfejlesztési perspektívák és az Alfóld.[New European perspectives of Area Development ] Ezredforduló, 1998/6. Gy. Enyedi, A tertiletfejlesztěs tudományos megalapozása. [Scientific Foundations of Area Development] Ezredforduló 2000/4. F. Glatz(szerk.).: Teriiletfejlesztés és kózigazgatás szervezés. [Hungary at the Turn of the Millenium] Magyarország az ezredfordulón. Stratégiai kutatások a Magyar Tudományos Akadémián, Budapest 2000. I. Pálné Kovács, Regionálispolitika és kózigazgatás. [Regional Poli- tics and Administration] Dialog Campus, Budapest-Pécs 1999. I. Pálné Kovács, Rěgiók Magyarországon.[Regions in Hungary] Ezredfor-duló, 1999/2. Koszty dezintegracji w świetle teorii1 1. Teoretyczne aspekty dezintegracji Zjawiskiem zmierzającym w odwrotnym kierunku aniżeli proce- sy integracyjne są procesy dezintegracyjne, polegające na przecho- dzeniu od wyższych do niższych form integracji lub prowadzące do całkowitego rozpadu tego typu powiązań. Są one ważnym zjawi- skiem ekonomicznym z tego wzglądu, iż kształtują one bezpośrednio rozwój gospodarczy krajów uczestniczących w tych procesach. Pro- ces dezintegracji nie jest związany tylko z kosztami, tak samo jak integracja nie oznacza jedynie korzyści. Integracja jak i dezintegracja ma istotny wpływ na kształtowa- nie się międzynarodowych przepływów towarów, usług, siły robo- czej, technologii i kapitału. Specyfika w tym zakresie jest wyznacz- nikiem ogólnych korzyści netto, jakie dany kraj uzyskał, będąc lub przestając być uczestnikiem danego ugrupowania integracyjnego. Integracja definiowana jest jako proces tworzenia organizmu gospodarczego opartego o jednolitą strukturę ekonomiczną obejmu- jącą określoną grupę krajów. Odbywa się poprzez stopniowe usuwa- nie wszelkich ograniczeń stwarzających bariery w swobodnym prze- pływie dóbr i czynników produkcji.2 Łączenie się zróżnicowanych podmiotów narodowych jest złożonym procesem, który z reguły roz- poczyna się usuwaniem barier handlowych i udrażnianiem przepły- 1 Referat na III Międzynarodową Konferencją Naukową „Państwo, gospo- darka, społeczeństwo w integrującej się Europie” organizowaną przez Krakowską Szkołę Wyższą im. A. Frycza Modrzewskiego w dniach 1-3 czerwca 2003 r. 2 P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomicz- ne, PWE, Warszawa 1998, s. 503-505. wu czynników produkcji, by się w końcu przerodzić w jednolity pod- miot o wspólnej polityce wewnętrznej i zewnętrznej. Dezintegrację można natomiast rozumieć jako proces stopniowego przechodzenia od wyższych do niższych form integracji, mający długofalowe efekty dla gospodarki. Dezintegracja nie jest nowym zjawiskiem ekonomicznym. Jako przykłady dezintegracji można wymienić m.in. rozpad monarchii austro-węgierskiej, Związku Radzieckiego, Jugosławii czy Czecho- słowacji. Można tu też zaliczyć rozwiązanie RWPG oraz przekształ- cenia CEFTA w wyniku akcesji członków tego ugrupowania do UE. Teoretyczny wpływ procesu dezintegracji na gospodarkę moż- na analizować na przykładzie dezintegracji wybranych form integra- cji (por. tab. 1). Każda faza integracji oznacza liberalizację oraz koordynację określonej dziedziny polityki gospodarczej, począwszy od wymiany towarowej, a kończąc na wspólnej polityce monetarnej czy zagra- nicznej. Proces integracji powoduje utratę pewnego stopnia suwe- renności, co rozpoczyna się już w strefie wolnego handlu, kiedy państwa muszą harmonizować wzajemne stosunki handlowe. Naj- bardziej zaawansowane stadia integracji obejmują sfery bezpośred- niego zarządzania państwem. Unia monetarna, budowa wspólnej polityki fiskalnej itd. oznaczają de facto budowanie zintegrowanego organizmu gospodarczego, który jest traktowany w gospodarce świa- towej niejako luźne skupisko państw, ale jako jeden podmiot. Unie monetarna i polityczna uwzględniają ścisłą koordynację i wspólne zarządzanie intraregionalnymi procesami gospodarczymi przez kie- rownictwo unii. Istotną kwestią, którą można rozpatrywać w procesach dezin- tegracji, jest efekt synergii. Z reguły jest on rozumiany jako formuła matematyczna: 1 + 1 + efekt synergii > 2. W przypadku dezintegracji efekt synergii zanika i równanie sprowadza się do zwykłej zależności, tzn. 2=1 + 1. Jeżeli w ramach danego obiektu ekonomicznego funk- cjonują dwa podobiekty i między nimi dochodzi do zróżnicowanych transferów, oznacza to, iż między nimi nie występuje pełna równowa- ga. Charakteryzujące je „czynniki wzrostu” różnią się nawzajem. Tabela 1. Podstawowe formy ugrupowań integracyjnych Forma Liberalizacja Wspólna taryfa Wolny przepływ Harmonizacja Unifikacja Unifikacja polityki handlu zewnętrzna czynników polityki polityki ekonom, obronnej produkcji monetarnej fisk., zagranicznej itd. Strefa X wolnego handlu Unia celna X X Wspólny X X X rynek Unie X X X X monetarne Unia X X X X X polityczna Unia pełna X X X X X X Źródło: pracowanie własne na podstawie P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1998, s. 517-519; J. Borowiec, K. Wilk, Teoria i praktyka europejskiej integracji europejskiej, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 1997, s. 23; W. Molle, Ekonomi- ka integracji europejskiej, Fundacja Solidarność, Gdańsk 1995, s. 11-12. Wypadkowy czynnik wzrostu dla całego obiektu może zatem leżeć w przedziale ograniczonym przez czynniki wzrostu pod-obiektów. Do- datkowa komplikacja następuje w wyniku wzajemnych relacji we- wnętrznych (komplementamość albo substytucyjność) i zewnętrznych tych podobiektów. Ograniczenie stopnia zaawansowania integracji prowadzi do zwiększenia samodzielności, ale równocześnie do zmniej- szenia siły przetargowej w stosunkach zewnętrznych. Efekt synergii w kontekście wpływu dezintegracji na przepływy czynników produkcji może być rozważany według poniższej, uprosz- czonej formuły matematycznej: PTa < > Pta+b < > PTb => P_ZIBa < > P_ZIBa+b < > P_ZI Bb gdzie: PT- poziom techniczny, ZIB - wielkość zagranicznych inwesty- cji bezpośrednich; a - kraj A; b - kraj В; a + b - unia krajów A + В Powyższa formuła oznacza, iż przy zróżnicowanym poziomie technicznym krajów wchodzących w skład ugrupowania integracyj- nego wpływ dezintegracji na poszczególnych uczestników ugrupo- wania integracyjnego również będzie zróżnicowany. 2. Dezintegracja a handel zagraniczny Analizę zmian w kształtowaniu się handlu zagranicznego w procesie dezintegracji można przeprowadzić na przykładzie dezin- tegracji unii celnej (przepływy towarów i usług). Na zmianę toków handlowych ma wpływ również dezintegracja wyższej formy inte- gracji - wspólnego rynku (przepływy czynników produkcji), co wy- nika ze ścisłych zależności pomiędzy przepływami kapitału w formie ZIВ a handlem zagranicznym. Podstawowa różnica między unią celną a niższymi formami integracji leży w podejściu państw członkowskich do handlu zagra- nicznego z państwami trzecimi. W unii celnej obowiązuje wspólna taryfa zewnętrzna oraz brak ograniczeń we wzajemnym przypływie dóbr i usług. Na rys. 1. została przedstawiona sytuacja w dwóch krajach: A i B. W obydwu krajach koszty produkcji są wysokie, przy cenach równowagi wyższych od ceny światowej, zgodnie z relacją Pa > Pb > Pw. W ramach unii celnej utworzonej przez kraje А і В cena równowagi kształtuje się na poziomie Pcu (> Pw), zaś obciążona cłem cena światowa wynosi Pw + Tcu. Rozpad unii celnej między tymi dwoma krajami umożliwia autonomiczne kształtowanie polityki handlowej. Rys. 1. Wpływ unii celnej na dobrobyt Źródło: pracowanie własne na podstawie W. Molle, Ekonomika integracji europejskiej, Fundacja Solidarność, Gdańsk 1995, s. 88,91. Dzięki unii celnej popyt wewnętrzny kraju A był zaspokajany przez część produkcji krajowej [OB] oraz import z kraju В [ВЕ]. Oznacza to, iż kraj A nie posiadał żadnych dochodów z cła. Po rozpadzie unii celnej kraj A decyduje się na ochronę własnych producentów i w tym celu podnosi taryfę zewnętrzną na Ta. Powo- duje to wzrost obciążenia ceny światowej, która kształtuje się obec- nie na poziomie Pw+Ta. Efektem tego jest m.in. spadek popytu wewnętrznego o [DE], wzrost produkcji krajowej o [BC], zanik efektu ekspansji handlu [DE] (wzrost popytu, który jest zaspokajany dodatkowym importem), kreacji handlu [BC] (wzrost handlu między krajami partnerskimi) oraz pojawienie się przychodów w postaci cła [HRUI], Efekt przesunięcia handlu [HLMI] zostanie zastąpiony wzrostem dochodów z cła o [RULM], Konsumenci zapłacą dodat- kową cenę za ochronę rynku, co jest dodatkowym przychodem dla producentów krajowych i budżetu. Producenci kraju В mogą dostar- czać swoje wyroby nadal na rynek A, muszą jednak, podobnie jak producenci z innych krajów, zapłacić cło w wysokości Ta. Kraj В produkuje po znacznie niższej cenie niż kraj A. Dzięki temu, iż obciążona cena światowa Pw+Tcu jest wyższa od ceny Pcu i Pb, eksportuje on całą swoją nadwyżkę do kraju B. Zaspokaja rów- nież całkowicie popyt wewnętrzny, pod warunkiem że Pw + Tcu > > Pcu. Rozpad unii powoduje, iż może on zastosować znaczne niższe cło, wskutek czego cena światowa kształtuje się na poziomie Pw+Tb. Efektem jest większy popyt wewnętrzny (oraz możliwość jego za- spokojenia). Producenci ci jednakże tracą korzyści z eksportu na rynek В w ramach unii celnej [RWZ], gdzie mogli uzyskiwać wyższe ceny. Po obciążeniu przez kraj A wyrobów importowanych cłem Ta, cena uzyskiwana na tym rynku przez producentów z kraju B, tj. Pb+Ta, jest wyższa od obciążonej cłem ceny światowej Pw+Ta. Spadek produkcji, wynikający ze spadku konkurencyjności na rynku kraju A, może wywołać presję na wzrost cen, co może przesunąć w górę punkt równowagi, a przy niezmienionej taryfie Tb spowodo- wać pojawienie się importu. W przypadku tworzenia unii celnej wielkość korzyści uczestni- ków jest mierzona skalą różnicy między efektem kreacji a efektem przesunięcia.3 Im większy jest więc efekt przesunięcia w ramach unii dla danego kraju, tym większe korzyści może on odnieść w wyniku jej rozpadu (w przypadku utrzymania ceny na poziomie unii celnej uzyskuje dodatkowo dochody z cła). Dotychczasowy partner, aby zachować wielkość produkcji, będzie musiał ponieść dodatkowe koszty utrzymania się na rynku stworzonym po rozpadzie unii celnej oraz konkurować na równi z producentami światowymi. Ogólnie koszt dezintegracji w przypadku rozpadu unii celnej może być obliczony jako suma dwóch składników różnic między wartościami potencjalnymi Tp a rzeczywistymi Tr handlu intraregio- nalnego (w ramach unii celnej) oraz interregionalnego (handel unii z krajami trzecimi)4: koszt = intra(Tr-Tp) + inter(Tr-Tp). W przy- padku gospodarek komplementarnych, kiedy nie następują w dużym stopniu efekty dynamiczne, rozpad unii ma wpływ głównie na efekty statyczne - wynikające z działalności handlowej. 3 D. Salvatore, International Economics, Prentice Hall, 1995, s. 302-303. 4 M. Maurel, The Cost of Disintegration of The Ex Austro-Hungarian Em- pire in Interwar Period, doc. 95-25, Delta, Paris 1995, s. 24. Rozpad unii celnej może powodować zmniejszenie handlu we- wnętrznego oraz wzrost handlu z krajami trzecimi. Skutki dla po- szczególnych krajów mogą być różne. Im wyższe są koszty wyni- kające z efektu przesunięcia, tym większa jest późniejsza wymiana handlowa z krajami trzecimi. Im mniejsza występuje różnica między ceną równowagi a ceną światową, tym niższe są naciski na wysokie stawki celne. Rozpad unii celnej ma również wpływ na efekty dynamiczne. Powoduje on zmniejszenie presji konkurencyjnej na producentów krajowych ze strony firm konkurentów z kraju partner- skiego. Istniejące dotychczas przedsiębiorstwa z kraju В będą się musiały borykać z ceną podwyższoną o cło. Brak presji na obniżanie kosztów ze strony producentów kraju A, będzie odbywał się ze szkodą dla konsumentów krajowych. Zróżnicowanie cen, Pb < > Pw+Ta, może uniemożliwić korzystanie z efektów skali. Jeżeli przed- siębiorstwa te produkowały powyżej cen światowych, wielkość ich produkcji będzie uzależniona od poziomu taryf na rynku krajowym i zagranicznym. Rozpad unii może również prowadzić do zmniejsze- nia inwestycji krajowych i zagranicznych, które były ponoszone w związku ze zwiększonym rynkiem. Dotychczasowi inwestorzy mogą poszukiwać wyższej stopy zwrotu ze swego kapitału poprzez inwestowanie w innych krajach. 3. Dezintegracja a przepływy czynników produkcji Wpływ procesu dezintegracji na przepływy czynników produk- cji można analizować na przykładzie dezintegracji wspólnego rynku. Wspólny rynek tym różni się od unii celnej, iż w ramach uczestniczą- cych państw następuje swobodny przepływ czynników produkcji - pracy i kapitału. Przepływ ten jest wywołany różnicą w wielkości zasobów tych dóbr w poszczególnych krajach. Im dane dobro jest rzadsze, tym jego koszt oraz produkt krańcowy są wyższe. W ra- mach zintegrowanego ugrupowania, dzięki swobodnemu przesuwa- niu się, ceny czynników ulegają wyrównaniu. Na potrzeby niniejszej analizy możemy rozważyć sytuację, w której istnieją tylko dwa kraje: A i B. Wielkość posiadanego przez nie kapitału całkowitego jest równa [00’]. Z tego [OA] należy do kraju A, zaś [0’A] do kraju B. Kraje te są członkami strefy wolnego handlu. Dzięki temu stopa zwrotu na kapitale kształtuje się na pozio- mie [ЕВ]. Rozpad wspólnego rynku powoduje zróżnicowanie krań- cowych stóp zwrotu w obydwu krajach. Ilustruje to rys. 2. -------------------------------------------------► Podaż kapitału w kraju A i kraju В ogółem Rys. 2. Korzyści z międzynarodowego transferu kapitału Źródło: opracowanie własne na podstawie D. Salvatore, International Eco- nomics, Prentice Hall, 1995, s. 377. W ramach wspólnego rynku kraj A, posiadający obfite zasoby kapitału, mógł transferować jego część [BA] do kraju B, gdzie krańcowa stopa zwrotu była wyższa. W ten sposób jego PNB (Produkt Narodowy Brutto) był równy sumie: PKB (Produkt Kra- jowy Brutto) wytworzonego w kraju [OFEB] oraz dochodów z zainwestowanego za granicą kapitału [EBRA], W momencie dez- integracji strefy wolnego handlu kraj A musi ograniczyć inwestycje za granicą, przeznaczając je na inwestycje krajowe. Ze względu na dużą krajową podaż, krańcowa stopa zwrotu obniża się do poziomu [AG]. Kraj traci dodatkowe korzyści, jakimi były dochody z inwesty- cji zagranicznych [ERG], rosną zaś dochody z wykorzystania innych czynników produkcji, jak praca czy ziemia, z [FNE] do [FCG], Zasób kapitału w kraju В jest dobrem rzadkim. Dzięki wspólne- mu rynkowi kraj В mógł pozyskać dodatkową ilość kapitału [BA] z kraju A po niższym koszcie krańcowym [ЕВ]. Dzięki inwestycjom zagranicznym z kraju A, PKB kraju В wzrósł do poziomu [BEJO’]. W sytuacji dezintegracji wspólnego rynku ma miejsce zmniejszenie dynamiki napływu kapitału zagranicznego, co w efekcie obniża jego całkowitą podaż i podwyższa koszt krańcowy. W efekcie PKB obniża się do [AMJO’]. Wyższa cena kapitału powoduje wzrost dochodu jego właścicieli z [ARTO’] do [AMHO’], a zarazem spa- dek dochodów właścicieli innych czynników produkcji z [TJE] do [HJM], Dezintegracja wspólnego rynku powoduje zróżnicowanie kosz- tów czynników produkcji oraz zmniejszenie jakości ich alokacji. Przy zachowaniu unii celnej rozpad wspólnego rynku wpłynie na kształto- wanie się wymiany handlowej, która stanie się substytutem przepły- wu czynników produkcji. W przypadku gdy inwestycje zagraniczne miały charakter substytucji importu, inwestorzy z kraju A utracą korzyści wynikające z posiadania filii w kraju B, które równe będą marży uzyskiwanej z eksportu z filii zlokalizowanych w kraju A. Zróżnicowanie kosztów czynników produkcji spowoduje rów- nież zmianę w pozycji kraju na międzynarodowym rynku lokaty/ pozyskiwania kapitału. W wyniku dezintegracji, kraje o relatywnie mniejszym zasobie kapitału stają się bardziej atrakcyjne dla inwesty- cji kapitałowych. Należy jednak wziąć pod uwagę dodatkowe czyn- niki, jak chociażby podaż innych czynników produkcji, które świadczą o ogólnej konkurencyjności kraju. W przypadku czynnika produkcji, jakim jest praca, im większa będzie jej podaż, tym większych można się spodziewać inwestycji w pracochłonne sektory gospodarki. W przypadku ograniczenia swobody przepływu technologii, co również może być jednym z efektów dezintegracji wspólnego rynku, potencjał innowacyjny kraju będzie w dużej mierze determinowany zdolnościami własnego zaplecza B+R. Przy ograniczonych wła- snych środkach finansowych może być utrudniona zarówno głęboka specjalizacja, jak i również szeroka dywersyfikacja dziedzin badaw- czych. Ponieważ zostaje również wstrzymana migracja siły roboczej, a co za tym idzie - napływ specjalistów, którzy byli motywowani wyższymi zarobkami (w kraju występuje niedobór wysoko wykwa- lifikowanej siły roboczej), kraj jest zmuszony dostosować swoje cele badawcze do istniejącego potencjału B+R. Przepływ wiedzy może w efekcie zostać zastąpiony przepływem towarów. 4. Wnioski Dezintegracja powoduje jakościowe i ilościowe zmiany w kształ- towaniu się istotnych zjawisk gospodarczych na poziomie makro- i mikroekonomicznym. Skala tych zmian zależy od różnic gospodar- czych występujących między uczestnikami danego ugrupowania in- tegracyjnego. Dezintegracja ma istotny wpływ na zmiany instytucjonalne (m.in. zanik wspólnego budżetu; rezygnacja z unifikacji/koordynacji prowa- dzenia wspólnej polityki gospodarczej; odejście od wspólnych regu- lacji prawnych), które z kolei mogą powodować powstawanie dodat- kowych kosztów transakcyjnych, związanych z funkcjonowaniem „nowych” rynków. Rozwiązanie unii monetarnej oznacza np. po- wstanie kosztów różnic kursowych, a unii celnej - np. opłat celnych, zezwoleń itp. Dezintegracja unii celnej może powodować zmniejszenie handlu intraregionalnego oraz wzrost handlu interregionalnego. Jest to wy- nikiem ograniczeń w przepływie towarów i usług oraz likwidacji wewnętrznych preferencji wynikających z charakteru unii. Skala tego zjawiska dla „nowych” krajów będzie zależała m.in. od wielko- ści efektu przesunięcia. Dodatkowo nastąpi wzrost konkurencji ze strony firm spoza unii celnej. Jest to efekt usuwania preferencji (swobodnego przepływu) dla przedsiębiorstw z byłych obszarów unii. „Nowe” rynki po dezintegracji mogą być w równym stopniu dostępne dla wszystkich przedsiębiorstw. Potencjalny spadek sprze- daży „unijnych” przedsiębiorstw ograniczy uzyskiwane przez nich do tej pory korzyści wynikające ze skali produkcji. W początkowych fazach dezintegracji nie dochodzi do znaczne- go zróżnicowania kosztów czynników produkcji. Ograniczenia w ich mobilności będą prowadziły do realnych zmian dopiero w dłuższym okresie. Skala tych zmian będzie zależała od strony jakościowej i ilościowej ich podaży, która jest wypadkową struktury gospodar- czej. Zmiany w poziomie kosztów wystąpią z pewnością w długim okresie. Tak np. inwestor planujący inwestycję w kraju A (tworzą- cym wspólny rynek z krajem B), charakteryzującym się niską podażą siły roboczej, będzie kalkulował koszt 1 rbh odpowiadający unii A+B. Po dezintegracji unii celnej pracownicy z kraju В mogą mieć trudno- ści z otrzymaniem zezwolenia na pracę i część z nich będzie musiała być zastąpiona droższymi pracownikami z kraju A. To z kolei może wpłynąć na wzrost kosztów rbh powyżej pierwotnie zakładanego. Procesy dezintegracyjne zwiększają nieprodukcyjne koszty ogól- ne, związane z obsługą dwóch rynków. Mogą one też pośrednio zmusić inwestora do budowania filii produkcyjnych w każdym z krajów po podziale (np. w celu uzyskania zamówień rządowych, dotacji czy skorzystania z zachęt inwestycyjnych). To implikuje, iż głównie duże przedsiębiorstwa będą w stanie aktywnie działać rów- nolegle na wszystkich nowo powstałych rynkach. Mniejsze przedsię- biorstwa będą konsolidowały swoje operacje na najbardziej atrakcyj- nym z nich. Procesy dezintegracji nie mają w krótkim i średnim okresie znacznego wpływu na kształtowanie się bezpośrednich inwestycji zagranicznych, dla których bliskość rynku zbytu jest kluczowym czynnikiem konkurencyjności, w których koszty transportu mająznacz- ny udział w jednostkowym koszcie produktu przy równoczesnej niskiej marży operacyjnej. Chodzi np. o takie branże, jak budownic- two czy produkcja żywności. W przypadku istnienia różnic pomiędzy krajami w ramach ugru- powania integracyjnego (np. wielkość rynku, kwalifikacje siły robo- czej) można spodziewać się zróżnicowanej dynamiki napływu ZIB zarówno pod względem ilości, jak i struktury. Stopień zróżnicowania ZIB będzie wypadkową stopnia zróżnicowania przewag lokalizacyj- nych. Rynki mniej atrakcyjne będą obsługiwane przez niższe formy międzynarodowej współpracy produkcyjnej (np. licencje) lub handel zagraniczny. Dezintegracja może również wpływać na procesy transferu technologii oraz międzynarodowej współpracy produkcyjnej. W wyniku pojawienia się ograniczeń w przepływie czynników pro- dukcji, które sąjednym z podstawowych nośników transferu techno- logii - chodzi m.in. o przepływ wyspecjalizowanej siły roboczej, know-how itp. Dezintegracja może doprowadzić do zaniku systemu badań naukowych finansowanych ze wspólnego budżetu unii. Z kolei powstaje również możliwość bardziej samodzielnego kreowania po- lityki badawczo-rozwojowej, a co za tym idzie - alokowania środków zgodnie z celami gospodarczymi i aktualnymi potrzebami danego kraju oraz pojawienia się oszczędności wynikających z braku składek do wspólnego unijnego budżetu B+R. Wielkość rynku ma wpływ na osiąganie korzyści skali, wielkość firm na nim operujących, nasilenie konkurencji itp. i jest jednym z najważniejszych czynników decydujących o podjęciu ZIB. Dla przykładu przejście z unii pełnej do strefy wolnego handlu może być rozumiane przez inwestorów jako fizyczne zmniejszenie wielkości rynku (oddzielnie А і В < A+B). Spadek atrakcyjności rynku jako miejsca lokalizacji może pro- wadzić do zmniejszenia zakresu i stopnia zaangażowania - interna- lizacji wewnętrznych przewag przedsiębiorstwa. Im przewagi te są wyższe, a czynniki lokalizacyjne bardziej atrakcyjne, tym dążenie do pełnej zawłaszczalności staje się większe. Bibliografia J. Agarwal, U. Hiemenz, Nunnenkamp P., European Integration: A threat to Foreign Investment in Developing Countries?, Kiel Discussion Papers - Institut fur Weltwirschaft Kiel, 1995. A. Alesina, Economic Integration and Political Disintegration, Cam- bridge, Mass., National Bureau of Economic Research, 1997. L. Balcerowicz, J. Maciejewicz, Międzynarodowy przepływ wiedzy technicznej, [w:] L. Balcerowicz (red.) Międzynarodowe przepływy gospodarcze, PWN, Warszawa 1987. R. Baldwin, R. Forslid, J. Haaland, Investment Creation and Invest- ment Diversion: Simulation Analysis of Single Market Programme, Na- tional Bureau of Economic Research, WP 5364, Massachusetts 1995. J. Borowiec, K. Wilk, Teoria i praktyka europejskiej integracji europejskiej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 1993. P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekono- miczne, PWE, Warszawa 1998. G. De Meril, M. Maurel, Breaking up a Customs Union. The Case of the Austro Hungarian Empire in 1919, „Weltwirschaftliches Archiv” 130/ 1994, Institut fur Wleltwirschaft Kiel. M. Geldner, Przyczynek do teorii zagranicznych inwestycji bezpośrednich, SGPiS monografie i opracowania nr 192,1986. R. Gurbiel, Dezintegracja a zagraniczne inwestycje bezpośrednie i transfer technologii. Przykład podziału Czechosłowacji, Semper, Warszawa 2001. R. Gurbiel, Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w rozwoju gospodarczym Korei Południowej, [w:] K. Starzyk (red.), Zagraniczne inwestycje bez-pośrednie w wybranych gospodarkach Azji Pacyfiku, Sem- per, Warszawa 2001. G. Hunya, Integration of CEEC Manufacturing into European Cor- porate Structures via Direct Investment, WIIW, Reprint Series 245/1998. Interrelationship between Investment Flows and Technology Trans- fer, UN 1992. I. Kasprzyk, Procesy integracyjne oraz dezintegracyjne we współ- czesnej Europie, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, 1995. C. Kowalczyk, Integration in Goods and Factors, „Regional Science and Urban Economics”, 23/1993, North Holland Elsevier. J. Kundera, Liberalizacja obrotów gospodarczych w strefach wolnego handlu, Uniwersytet Wrocławski 1996. S. Ładyka, Z teorii integracji gospodarczej: teoretyczne aspekty korzyści z międzynarodowej regionalnej integracji gospodarczej, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2001. M. Maurel, The Cost of Disintegration of The Ex Austro-Hungarian Empire in Interwar Period, doc. 95-25, Delta, Paris 1995. W. Molle, Ekonomika integracji europejskiej: teoria, praktyka, polityka-, Fundacja Solidmość, Gdańsk 1995. L. T. Orłowski, Disintegration of Ruble Zone, Inst, tur Weltwirtschaft an der Univ. Kiel., Kiel 1993. W. Orłowski, Droga do Europy — makroekonomia wstępowania do Unii Europejskiej, GUS, 1996. L. Rivera-Batiz, D. Xie, Integration among unequals,„Regional Sci- ence and Urban Economics”, North Holland-Elsevier, 3/1993. D. Salvatore, International Economics, Prentice Hall 1995. T. Sporek, Dylematy międzynarodowej integracji gospodarczej, AE im. Oskara Langego we Wrocławiu, Katowice 1995. A. Stępniak, Integracja regionalna i transfer kapitału, Uniw. Gdański, Gdańsk 1996. Streszczenie Zjawiskiem zmierzającym w odwrotnym kierunku aniżeli procesy inte- gracyjne są procesy dezintegracyjne, polegające na przechodzeniu od wyż- szych do niższych form integracji lub prowadzące do całkowitego rozpadu tego typu powiązań. Dezintegracja jest realnym zjawiskiem ekonomicznym. Jako przykłady dezintegracji można wymienić m.in. rozpad monarchii austro-węgierskiej, Związku Radzieckiego, Jugosławii czy Czechosłowacji. Do pewnego stop- nia można tu też zaliczyć rozwiązanie RWPG oraz przekształcenia CEFTA w wyniku akcesji członków tego ugrupowania do UE. W referacie przedstawiono próbę analizy teoretycznej wpływu dezin- tegracji na gospodarkę w dwóch podstawowych ujęciach - wpływu dezin- tegracji na handel zagraniczny (dezintegracja unii celnej) oraz wpływu dez- integracji na przepływy czynników produkcji (dezintegracja wspólnego ryn- ku). Summary Opposite processes to integration is disintegration, which may be understood as process of moving from more to less advanced forms of integration. Disintegration - in its extreme form may also lead to the total decomposition of existing relationships. Disintegration is a real economic issue as it is influencing world eco- nomy. The examples of disintegration include - disintegration of Austrian- Hungarian Empire, Soviet Union, Yugoslavia or Czechoslovakia. As a some kind of disintegration may be characterised process of decomposition of CMEA and transformation of CEFTA once its members access EU. The paper concentrates on theoretical analysis of disintegration processes and their impact on the economy, in particular foreign trade (disintegration of customs union) and production factors flows (disinte- gration of common market). Polityka regionalna w aspekcie globalizacji Procesy zachodzące w świecie cechuje nietypowa dynamika i zakres zmian. Pojęcie globalizacji jest różnie interpretowane, często używane w życiu codziennym. Wszyscy mówią o globalizacji, choć niewielu precyzyjnie ją definiuje, przez co zauważa się wiele interpre- tacji tego pojęcia. Według słownikowej terminologii globalizacja to trend zacieśnienia się powiązań społecznych, ekonomicznych, ekolo- gicznych i innych w skali światowej. W zarządzaniu przedsiębior- stwem, w programowaniu rozwoju regionalnego globalizacja oznacza potrzebę uwzględnienia w strategii działania szeroko rozumianych uwarunkowań zewnętrznych o wymiarze światowym. Zasadniczym nośnikiem globalizacji jest przyśpieszenie przepływu informacji.1 W obecnym czasie, gdy przyjrzymy się od środka, np. społecz- nym przyczynom i następstwom tego zjawiska, staje się oczywiste, że skutki procesu globalizacji nie wykazują zakładanej od początku jednorodności. Okazuje się, że globalizacja w równym stopniu zarów- no dzieli, jak i jednoczy zwolenników oraz przeciwników. Kiedy biznes, finanse i handel nabierają wymiaru światowego, a przepływ informacji odbywa się na skalę ogólnoświatową, zaczyna działać proces lokalizacji, który zmierza do precyzyjnego zdefiniowania prze- strzeni i osadzenia jej w konkretnym miejscu. Pomiędzy globalizacją a regionalizacją dochodzi do zdecydowanego zróżnicowania warun- ków życia całych populacji. To, co jedni uważająza globalizację, dla innych oznaczać będzie lokalizację. Chcąc nie chcąc jesteśmy w nieustannym ruchu, ponieważ w świecie, w którym cały czas 1 M. Kozak, A. Pyszkowski, R. Szewczyk, Słownik Rozwoju Regionalne- go, Polska Agencja Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2000. zachodzą zmiany, bezruch jest nierealny. Nowa rzeczywistość, w któ- rej postępujący proces globalizacji powoduje, iż następuje podział na zwolenników globalizacji oraz jednocześnie zwolenników wspierania swej lokalności, w świecie, w którym globaliści nadają ton i ustalają reguły, nie jest położeniem dobrym.2 Globalizacja jest bardzo szero- kim i złożonym procesem toczącym się tak w sferze ekonomicznej, jak i społecznej. Jest to fundament zmian dokonujących się obecnie na świecie, które wpływają na rozwój i przyszłość świata.3 Perspektywa wejścia Polski do Unii Europejskiej stworzy szan- sę rozwoju gospodarczego, ale także wymaga w najbliższej przyszło- ści wyrównania dysproporcji w poziomie rozwoju regionów kraju.4 Należy się zastanowić, co jest nazywane regionem i polityką regio- nalną. Region to podporządkowana bezpośrednio szczeblowi central- nemu jednostka terytorialna, posiadająca reprezentację polityczną. W Polsce po reformie terytorialnej kraju, 16 województw rządowo- -samorządowych spełnia kryteria Zgromadzenia Regionów Europy.5 W perspektywie czasu można uznać, że w pełni wykształcony region powinien posiadać: - wspólnotę interesów gospodarczych, - reprezentację polityczną pochodzącą z wyboru, - więź społeczną opartą na poczuciu wspólnej tożsamości, - bezpośrednie podporządkowanie szczeblowi centralnemu. Polityka regionalna jest rozumiana jako świadoma i celowa działalność organów władzy publicznej zmierzającej do rozwoju re- gionalnego, która ma na celu optymalne wykorzystanie zasobów regionalnych dla trwałego wzrostu gospodarczego i podnoszenia ich konkurencyjności.6 2 Por. Z. Bauman, Globalizacja, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warsza- wa 2000. 3 Por. A. Żorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodo- wych i w gospodarce światowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998. 4 Por. E. Jakubowski, Polityka Regionalna Unii Europejskiej, Ziemia Kłodz- ka nr 131-132, 2001, s. 41 5 M. Kozak, A. Pyszkowski op. cit. 6 Ibidem. Zapoczątkowanie takiego procesu i przygotowanie gruntu przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej jest dużym wyzwaniem dla rządu oraz wszystkich organów administracyjnych, samorządo- wych uczestniczących w tworzeniu polityki strukturalnej. Przemiany, jakie zachodzą na drodze ekonomicznej, gospodarczej, kulturowej i społecznej oraz zapoczątkowana transformacja systemowa w Pol- sce, pokazują wzrost znaczenia takich pojęć jak region, regionalizacja i zarazem polityka regionalna, oraz globalizacja. W Polsce w ostatnim czasie, wzrosło znaczenie oraz zaintereso- wanie problematyką regionu i regionalizacji. Regionalizacja stała się jednym z ważniejszych problemów politycznych i jest wykorzystywana jako hasło wyborcze. Upowszechniła się także po wprowadzeniu reformy systemu politycznego, społecznego i gospodarczego kraju. Wzrost zainteresowania problematyką regionalizacji spowodo- wany jest dwoma odmiennymi tendencjami, takimi jak: - rosnąca integracja i likwidowanie barier międzypaństwowych, - wzrost dążeń separatystycznych i nacjonalizmu oraz odręb- ności etniczno-kulturowych. W takich przypadkach przyczynia się to do zwiększania roli społeczności regionalnych i lokalnych oraz ich samorządności. Pomi- mo osiągnięcia znacznego postępu w przepływie kapitałów i ekspan- sji wolnego handlu, zakres faktycznej globalizacji i rzeczywistej inte- gracji różnych, wciąż istniejących lokalnych, narodowych i regional- nych rynków w jeden światowy organizm pozostaje znikomy. Zacho- dzące zmiany, które wszyscy obserwują, to przede wszystkim coraz bardziej intensywne procesy integracji regionalnych. Rynki integrują się najpierw między bliskimi sąsiadami, ze względu na bliskość źródeł zaopatrzenia i zbytu oraz niższe koszty magazynowania i transportu, ze względu na podobieństwa kulturowe, tradycję, język. Jeśli takie procesy nie zachodzą, może być to spowodowane najczęściej barie- rami politycznymi. Różne są integracje i różne koszty oraz korzyści płynące dla społeczeństwa w poszczególnych krajach, jak i pomiędzy nimi. In- tegracja pełna i nieprowadząca do dalszego społecznego zróżnico- wania wymaga zrównania poziomów rozwoju oraz ujednolicenia rozwiązań instytucjonalnych. Przy integracji nie są ważne poziomy rozwoju w momencie startu, ale ważne jest, aby uruchomić procesy niwelujące różnice - zbliżające regiony, co powoduje szybszy postęp na terenach mniej zaawansowanych w rozwoju. Globalizacja pojmowana jako kształtowanie się światowego systemu kapitalistycznego, który obejmuje wszystkie regiony i kraje, to rozwój regionalizacji i regionalizmu. Takie pojmowanie pojęcia nie stoi w sprzeczności z regionalizmem. Wszystkie organizacje świato- we oraz regionalne działające na danych rynkach w jakimś stopniu przyczyniają się do rozprzestrzeniania się globalizacji. Można uznać, że współczesny regionalizm jest swoistym wehikułem promującym globalizację, a nie barierą na drodze jej rozwoju.7 Aby wszystkie te procesy były ze sobą powiązane przez dłuższy czas, konieczny jest dalszy postęp globalizacji, czyli regionalizacji na skalę światową. Integracja rynków światowych nie stoi na przeszkodzie coraz bardziej intensywnemu procesowi regionalizacji, co pobudza procesy integracyjne i na siebie oddziałuje. Najbardziej jest to wyraźne w procesach konkurencji, zbliżania się, przenikania oraz postępowa- nia integracyjnego największych rynków gospodarczych i tym sa- mym ich najbliższych handlowych, finansowych i inwestycyjnych partnerów - Unia Europejska, NAFTA i Japonia. Najszybciej w wyżej wymienionych ugrupowaniach gospodarczych rosną ich wewnętrzne obroty oraz z sąsiadami, z którymi utrzymują stosunki ekonomiczne, jak np.: UE z krajami Europy Wschodniej.8 Drugą stroną globalizacji jest zacieśnienie się powiązań ekono- micznych powodujących, że podmioty gospodarcze stają się bardziej wrażliwe i podatne na przejawy kryzysów gospodarczych, rozprze- strzeniających się z jednych regionów świata do innych. Takim przy- kładem może być tu rynek finansowy w Azji w latach 1997-1998.9 7 Por. G. W. Kołodko, Materiały pokonferencyjne. Globalizacja a transfor- macja, Warszawa 2001, s. 10-12. 8 Por. ibidem, s. 14-16. 9 Por. M. Pietraś, Istota i zakres procesów globalizacji, „Sprawy międzyna- rodowe” 1V-VI 2002, nr 2, s. 19-20. Nawiązując do polityki regionalnej Unii Europejskiej, która jest też nazywana regionalną polityką strukturalną, ważnym celem tej polityki jest zwiększenie spójności ekonomicznej i społecznej w Unii. Pomagając słabiej rozwiniętym regionom i sektorom gospodarek państw członkowskich, dąży się do zmniejszenia różnic w poziomie rozwoju i w poziomie życia w regionach UE. Polityka strukturalna realizowana jest przez UE wspólnie z rządami państw członkow- skich, które uczestniczą w jej finansowaniu. W skład Unii wchodzą regiony dobrze rozwinięte, takie jak południowa Anglia, okolice Paryża czy Holandia oraz te, których poziom rozwoju znacznie odbiega od „średniej europejskiej”. Są nimi Grecja, Irlandia, Portugalia, Północna Finlandia i Południowa Italia. W szczególności polityka strukturalna ma pomóc władzom central- nym i regionalnym słabiej rozwiniętych regionów w rozwiązaniu ich najważniejszych problemów gospodarczych. Podstawowymi instrumentami polityki regionalnej są fundusze strukturalne i Fundusz Spójności (Kohezji). Fundusze Strukturalne pogrupowane są wokół celów polityki strukturalnej i działają według odrębnych zasad. Z ich budżetu przeznacza się na finansowanie programów krajowych około 95% oraz 5% na inicjatywy wspólno- towe. Budżet Funduszy na lata 2000-2006 wynosi 195 mld euro (w latach 1994-1999 wynosił 154,4 mld euro).10 Cele polityki strukturalnej w latach 2000-2006: CEL 1 - obejmuje on regiony zapóźnione w rozwoju; - Podstawowym kryterium jest dochód PKB na mieszkańca poniżej 75%; dodatkowo zostaną tym celem objęte tereny słabo zaludnione (poniżej 8 mieszkańców najeden km kwadratowy) oraz obszary ultra peryferyjne (najbardziej oddalone). - Niemal 70% wszystkich środków funduszy strukturalnych jest przeznaczane na działania w ramach tego celu. - Regiony objęte celem 1 nie mogą być objęte żadnym innym celem. 10 Centrum Integracji Europejskiej UKIE, http://wwwl.ukie.gov.p1/uk.nsf/0/ B55ACAB200786285C1256C380034190D/$File/21 -02-01 .pdf CEL 2 - w jego ramach prowadzone są działania prowadzące do odbudowy terenów silnie uzależnionych od upadających gałęzi gospodarki; - Na realizację tego celu przeznaczonych jest 11 % wszystkich środków funduszy strukturalnych. CEL 3 - w jego ramach udzielana pomoc ma służyć moderni- zacji rynku pracy poprzez szkolenia zawodowe, lokalne inicjatywy w zakresie zatrudnienia oraz poprawę dostępu do miejsc pracy; - Na realizację tego celu przeznaczonych jest 12% wszystkich środków funduszy strukturalnych.11 35 ťí І : 30 K i 20 Y I 15 І" i i 10 f j I 5-K i I 0 us 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 ■ Fundusze strukturalne ■ Fundusz spójności QNowe państwa członkowskie □ Pomoc przedwstąpieniowa Unia Europejska na politykę regionalną przeznacza ogromne środki w celu zniwelowania różnic a tym samym podniesienia kon- kurencyjności regionów. " Centrum Integracji Europejskiej UKIE, http://wwwl.ukie.gov.p1/uk.nsf/0/ 417B882071920DA7C1256C3800341950/$File/21-01-01 .pdf Przewidywane wydatki na cele strukturalne w latach 2000-2006, min euro Cel 1999 2000 2001 2002 2003 Rok Fundusze 32,73 29,43 28,84 28,25 27,67 strukturalne Fundusz spójności 3,00 2,61 2,61 2,61 2,61 Nowe państwa 0,00 0,00 3,75 5,83 członkowskie Pomoc przed- 1,04 1,04 1,04 1,04 wstąpieniowa 2004 2005 2006 2000-2006 Fundusze 27,08 27,08 26,66 195,00 strukturalne Fundusz spójności 2,51 2,51 2,51 18,00 Nowe państwa 7,92 10,00 12,08 39,58 członkowskie Pomoc przed- 1,04 1,04 1,04 7,28 wstąpieniowa Źródło: Piotr Jasiński, Europa jako szansa: polityka regionalna UE i jej instrumenty a władze lokalne i regionalne, “Samorząd terytorialny a UE” nr 5,2000, s. 47. Środki wydawane przez UE na zmniejszenie różnic pomiędzy regionami są ogromne, ale widać, że część z nich jest przeznaczana i sukcesywnie zwiększana na przyjęcie nowych państw członkow- skich do wspólnoty krajów UE. Przyglądając się np. wielkości handlu wewnątrzregionalnego i jego dynamice wzrostu w porównaniu z rozwojem handlu światowego zauważa się, że najbardziej rozwinię- ty handel wewnątrzregionalny występował w Europie (lata 80. i 90.). Odsetek światowej produkcji podlegającej wymianie handlo- wej w 2000 roku wynosił do 23 %. Światowa Organizacja Handlowa przewiduje, że w miarę liberalizacji handlu światowego odsetek ten może osiągnąć 50% w 2020 roku.12 Wyzwania, jakie niesie ze sobą globalizacja są poważniejsze od tych, które powoduje regionalizacja współpracy gospodarczej. Re- gionalizacja współpracy gospodarczej jest tendencją w dużym stop- niu wymuszoną i zdominowaną przez współczesną globalizację oraz stanowi stosunkowo wygodną formę przystosowania się wielu kra- jów i społeczeństw do warunków życia w erze globalizacji. Izolowa- nie się państw od wydarzeń, jakie zachodzą na rynku globalnym, powoduje niekorzystną sytuację, która może prowadzić do pogłębia- nia się zacofania gospodarczego tych państw. W dzisiejszym czasie najlepszym sposobem rozwiązywania problemów lokalnych i utrzy- manie kontroli nad gospodarką krajową nie jest izolowanie, lecz działanie w skali globalnej, co powoduje zwiększanie konkurencyjno- ści i postęp danego kraju.13 12 Por. J. Pretty, O rozwoju gospodarki lokalnej, Warszawa 2000, s. 11. 13 Por. A. Gwiazda, Globalizacja i regionalizacja gospodarki światowej, Toruń 1998, s. 83-84, 160-161. Spółka europejska jako czynnik integracji gospodarczej Powstanie unii celnej i wspólnego rynku stanowiło już cel Eu- ropejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Już w 1969 roku zniesione zostały cła i ograniczenia ilościowe w wymianie towarowej pomię- dzy państwami członkowskimi. Nie spełniły się jednak nadzieje tych, którzy oczekiwali powstania otwartego rynku, pozbawionego kontroli celnych. Cła zostały zastąpione innymi przeszkodami wymiany to- warowej, skomplikowanymi procedurami i kolejkami na granicach. Spowodowały je: pobór podatku VAT, dopłata graniczna do produk- tów rolnych, kontrole weterynaryjne oraz drobiazgowe zbieranie danych statystycznych. Można sądzić, że te doświadczenia spowo- dowały pogłębienie integracji gospodarczej w ówczesnej Wspólnocie Europejskiej. Był to niewątpliwie impuls dla zniesienia istniejących jeszcze barier w handlu pomiędzy państwami członkowskimi Wspól- noty oraz do stworzenia jednolitego obszaru gospodarczego ze wspól- nymi granicami zewnętrznymi i otwartymi granicami wewnętrznymi. Jednolity Akt Europejski obowiązujący od 1 stycznia 1993 roku zlikwidował wszelkie ograniczenia między państwami Unii Europej- skiej.1 W szczególności zmiany procedur procesu stanowienia prawa przyspieszyły podejmowanie decyzji: • pierwsza dotyczyła podejmowania decyzji na mocy większo- ści oddanych głosów w Radzie Ministrów,2 co umożliwiło przyspie- szenie decyzji z dziesięciu, a nawet dwudziestu lat do jednego, najwyżej dwóch lat; ' J. Kaczmarek, Unia Europejska. Rozwój i zagrożenia, ALTA 2, Wrocław 2001, s. 172. 2 Poprzednio obowiązywała zasada jednomyślności w podejmowaniu decy- zji. • druga dotyczyła współudziału Parlamentu Europejskiego w procesie tworzenia prawa. Konstrukcja zjednoczonej Europy opiera się na podstawowych zasadach, takich jak trwały pokój, jedność, równość, wolność, bez- pieczeństwo i solidarność. Unia Europejska zbudowana jest na po- szanowaniu wolności, demokracji i praworządności. Wiele porozu- mień międzynarodowych, wśród których wyjątkowe znaczenie ma Europejska Konwencja Ochrony Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, ma fundamentalne znaczenie dla dzisiejszego rozumienia zjednoczonej Europy. Zgodnie z postanowieniami Traktatu o Wspólnotach Europej- skich, podstawowym pojęciem dla warunków gospodarowania jest pojecie rynku wewnętrznego, obejmującego obszar bez granic we- wnętrznych, na którym zostaje zapewniony swobodny przepływ to- warów, osób, usług i kapitałów.3 Przedsiębiorczość, będąca podstawą rozwoju społecznego i gospodarczego, jest rozumiana jako cecha osobowościowa i sposób zachowania osoby przedsiębiorczej, specjalizującej się w podejmo- waniu rozstrzygających decyzji dotyczących lokalizacji, formy i uży- cia towarów, surowców lub organizacji i biorącej za nie odpowie- dzialność,4 a także jako pogoń za okazjami bez uwzględnienia ogra- niczeń stwarzanych przez aktualnie kontrolowane zasoby.5 Przedsiębiorczość określana też bywa jako proces kreowania czegoś odmiennego z uwagi na jego wartość, w którego ramach poświęca się konieczny do realizacji tego celu czas i wysiłek, zakła- dając towarzyszące mu finansowe, psychiczne i społeczne ryzyko i oczekując uzyskania nagrody finansowej i osobistej satysfakcji.6 3 J. Boczewski, M. Groń, Warunki zakładania i prowadzenia działalności gospodarczej tv> krajach Unii Europejskiej, PARP, Rzeszów 2001, s. 6 i nast. 4 R. F. Herbert, A. N. Link, The Enterpreneur: Mainstream Views and Radical Critiques, 2nd ed., Praeger Publishers, New York 1988, s. 155. 5 H. H. Stevenson, M. J. Roberts, H. 1. Grousbeck, New Business Ventures and the Enterpreneur, IRWIN, 1994, s. 5. 6 R. D. Hisrich, M. P. Peters, Entrepreneurship. Starting, Developing and Managing a New Enterprise, 2nd ed., IRWING, Boston 1992, s. 10. Przedsiębiorczość jest więc formą aktywności człowieka zmie- rzającą do oceny szans, podjęcia decyzji i realizacji w fazach roz- poczęcia, prowadzenia i uzyskania korzystnych efektów przedsięwzięć gospodarczych. Czynnościąkonstytuującą, kreującą nowego przedsię- biorcę jest utworzenie organizacji prowadzącej działalność zarobkową. W ujęciu Unii Europejskiej prowadzenie działalności gospodar- czej oznacza podjęcie i prowadzenie samodzielnej działalności zarob- kowej przez obywatela jednego z państw członkowskich na teryto- rium każdego z pozostałych państw - członków Unii Europejskiej, a także do prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby fi- zyczne i osoby prawne. Wyróżnia się: • działalność pierwotną, • działalność wtórną, polegającą na założeniu przedstawiciel- stwa lub oddziału przedsiębiorcy już istniejącego na terytorium inne- go państwa członkowskiego. Z prawem do swobodnego prowadzenia działalności gospodar- czej w krajach Unii Europejskiej wiąże się zakaz dyskryminacji obywateli państw członkowskich, czyli obywatele Unii Europejskiej nie mogą być pozbawieni: • prawa do zawierania umów o dzieło, najmu, dzierżawy i innych umów, • prawa do składania ofert i uczestnictwa w zamówieniach publicznych, • prawa do uzyskiwania koncesji i zezwoleń, • prawa do nabywania, korzystania i dysponowania prawami oraz majątkiem ruchomym i nieruchomym. Dla tak zdefiniowanej swobody państwa członkowskie zobo- wiązały się do stopniowego uchylania ograniczeń w możliwościach uruchomiania i prowadzenia działalności gospodarczej przez obywa- teli jednego z państw na terytorium innego państwa7, zwracając w szczególności uwagę na: 7 A. Żuk-Iwanowska, M. Sikorska, Warunki prowadzenia działalności go- spodarczej przez MSP w Polsce i krajach Unii Europejskiej, PARP, Warszawa 2002, s. 136. • zapewnienie współpracy między właściwymi organami admi- nistracji państw członkowskich w celu uzyskiwania bieżących infor- macji o sytuacji w poszczególnych dziedzinach działalności, • uchylanie procedur i praktyk administracyjnych wynikających z przepisów prawa wewnętrznego lub wcześniej zawartych umów między państwami członkowskimi, których utrzymanie w mocy sta- nowiłoby przeszkodę w swobodnym podejmowaniu działalności, • umożliwienie nabycia i korzystania z własności gruntu na terytorium któregokolwiek z państw członkowskich, jeżeli nie prowa- dzi to do naruszenia zasad związanych z gospodarką rolną, • doprowadzenie do stopniowego uchylenia wszelkich przepi- sów ograniczających swobodę prowadzenia działalności we wszyst- kich dziedzinach dotyczących warunków tworzenia agencji, oddzia- łów i filii na terytorium państwa członkowskiego, • zapewnienia, że warunki prowadzenia działalności nie będą naruszone przez pomoc świadczoną przez rządy państw członkow- skich. Przepisy te nie sprzeciwiają się stosowaniu przepisów praw- nych i administracyjnych przewidujących szczególną regulację w stosunku do cudzoziemców ze względów porządku, bezpieczeń- stwa lub zdrowia publicznego. Prawne ramy prowadzenia działalności gospodarczej służą w Unii Europejskiej zbudowaniu wspólnej platformy umożliwiającej funkcjonowanie firm narodowych w warunkach Jednolitego Rynku.8 Zgodnie z prawem polskim działalność gospodarczą zawodowo i we własnym imieniu, w sposób zorganizowany i ciągły podejmuje i prowadzi przedsiębiorca.9 Jest nim osoba fizyczna, osoba prawna lub spółka prawa handlowego, która nie ma osobowości prawnej. W niektórych sytuacjach przepisy prawa rozszerzają pojęcie przedsiębiorcy poza zakres definicji zawartej w prawie działalności gospodarczej. Na przykład dla potrzeb kontroli koncentracji prowa- 8 Ibidem, s. 135. 9 Ustawa z dnia 19 listopada 1999 r. Prawo działalności gospodarczej (Dz. U. nr 101, poz. 1178 ze zm.), art. 2. dzącej do antykonkurencyjnej zmiany układu sił na danym rynku, przepisy ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów objęły poję- ciem „przedsiębiorca” również osoby fizyczne nieprowadzące dzia- łalności gospodarczej, jeżeli sprawują kontrolę nad innym przedsię- biorcą lub przysługuje im co najmniej 25% głosów w organach innego przedsiębiorcy. Przedsiębiorca rozpoczyna działalność z chwilą wpisu do reje- stru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego.10 Krajowy Rejestr Sądowy prowadzony jest przez Wydziały Gospodarcze 20 wyznaczonych sądów rejonowych, głównie mających siedzibę w miastach wojewódzkich." Wniosek o wpis wraz z załącznikami składa się na urzędowych formularzach. Należy podać dane identy- fikacyjne oraz przedmiot działalności12 i poświadczone wzory podpi- sów osób uprawnionych do reprezentowania przedsiębiorcy, a także uiścić opłatę sądową.13 Drugim rejestrem, do którego wpis mają obowiązek uzyskać osoby prawne, jednostki organizacyjne, które nie mają osobowości prawnej oraz osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, jest rejestr podmiotów gospodarki narodowej REGON prowadzony przez Główny Urząd Statystyczny14. 10 Do końca 2000 r. za równoważną wpisowi do Krajowego Rejestru Sądo- wego była koncesja, zezwolenie, a także wpis przedsiębiorstw państwowych, uczelni wyższych itp. do rejestrów przewidzianych przepisami właściwych ustaw, natomiast do końca 2003 r. - wpis osoby fizycznej do ewidencji działalności gospodarczej prowadzonej przez wójta lub burmistrza. " Białystok, Bielsko-Biała, Bydgoszcz, Gdynia, Gliwice, Katowice, Kielce, Koszalin, Kraków, Lublin, Łódź, Olsztyn, Opole, Poznań, Rzeszów, Szczecin, Toruń, Warszawa, Wrocław, Zielona Góra. 12 Według Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD), opisującej przedmiot działalności na poszczególnych poziomach, od najbardziej ogólnego do najbardziej szczegółowego. Do wpisu wystarczy poziom działu oznaczony kodem dwucy- frowym. 13 Opłata sądowa od wpisu do rejestru przedsiębiorców wynosi 1000 zł. 14 Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej (Dz. U. nr 88, poz.439 ze zm.). Podkreślić należy, że zarówno wpis do Krajowego Rejestru Sądowego, jak i do rejestru podmiotów gospodarki narodowej (RE- GON) są jawne i dostępne na indywidualne odpłatne zamówienia. Każdy też może otrzymać poświadczone odpisy, wyciągi i zaświad- czenia o danych zawartych w Rejestrze.15 W rejestrach nie mogą znaleźć się przedsiębiorcy o tej samej nazwie. Nie dotyczy to jednak przedsiębiorców pozostających przej- ściowo poza Krajowym Rejestrem Sądowym, to znaczy osób fizycz- nych. Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą pod swoim nazwiskiem oraz podmioty działające w formie spółki cywilnej nie identyfikuje firma (nazwa fantazyjna), tylko nazwisko osoby fizycz- nej. Obywatele państw obcych, którzy otrzymali zezwolenie na osie- dlenie się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, korzystają w za- kresie podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej w Polsce z takich samych praw, jak przedsiębiorcy polscy. Zrównano również zasady podejmowania i wykonywania działalności gospo- darczej dla przedsiębiorców zagranicznych i polskich, z tym że w przypadku braku wzajemności prawo to ograniczono do spółek komandytowych i spółek kapitałowych. Istotą podmiotowego pojęcia przedsiębiorstwa jest wyodrębnie- nie pewnej masy majątkowej i powiązanie jej z określoną osobą prawną występującą w obrocie prawnym samodzielnie, będącą pod- miotem stosunków prawnych. W takiej roli występuje przedsiębior- stwo państwowe będące samodzielnym, samorządnym i samofinan- sującym się podmiotem gospodarczym posiadającym osobowość prawną, gospodarującym wydzielonym mu i nabytym mieniem.16 W znaczeniu funkcjonalnym przedsiębiorstwo jest jednostką gospodarczą wyodrębnioną pod względem ekonomicznym, organi- 15 Zob. Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej (Dz. U. nr 88, poz. 439 ze zm.), art. 45, oraz: Ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz. U. nr 121, poz. 769 ze zm.), art. 8. 16 Ustawa z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych, (j.t. z 1991 r. Dz. U. nr 18, poz. 80, ze zm.), art. 1 i 46 ust. 2. zacyjnym i prawnym.17 Odrębność ekonomiczna przedsiębiorstwa ozna- cza wydzielenie określonego majątku, pokrywanie wydatków z wła- snych przychodów, posiadanie w banku odrębnego rachunku rozlicze- niowego. Odrębność organizacyjna polega na sprawowaniu zarządza- nia przez kierownictwo według zasad ustalonych w statucie i regulami- nach przedsiębiorstwa. Odrębność prawna polega na posiadaniu oso- bowości prawnej, tj. zdolności do czynności prawnych, zawierania umów i wstępowania w stosunki cywilnoprawne z innymi podmiotami.18 Według tej doktryny przedsiębiorstwo jest tożsame z pojęciem prawnym przedsiębiorcy oznaczającym prowadzenie określonej ce- lowej działalności zarobkowej, wykonywanej w sposób zorganizowa- ny i ciągły, o charakterze zawodowym i w imieniu własnym.19 W tym znaczeniu do istnienia przedsiębiorstwa niekonieczny jest substrát materialny i cechy zorganizowania. Przedsiębiorcą bowiem jest tak- że osoba fizyczna prowadzącą działalność gospodarczą wyłącznie osobiście, np. jako agent ubezpieczeniowy, korepetytor języków ob- cych, tłumacz przysięgły, prywatny detektyw, instruktor nauki tańca itp. Jest jednostką organizacyjnie wyodrębnioną, chociaż brak mu cech organizacyjnych. Jednak ta tożsamość przedsiębiorcy i przed- siębiorstwa jest niejednoznaczna: jedno przedsiębiorstwo wyodręb- nione ekonomicznie i prawnie może być prowadzone przez dwóch i więcej wspólników spółki cywilnej, z których każdy jest uważany za odrębnego przedsiębiorcę. Jeden przedsiębiorca może też prowadzić kilka przedsiębiorstw odrębnych ekonomicznie (prowadzących od- rębną dokumentację księgową) i organizacyjnie. Znaczenie przedmiotowe, odnosi się do kwestii, czy przedsię- biorstwo może być samodzielnym przedmiotem obrotu gospodarcze- go. Zgodnie z przepisami kodeksu handlowego, przez przedsiębior- 17 Por.: Mala encyklopedia ekonomiczna, PWE Warszawa 1974, s. 658. 18 Por. A. Krajewska, Podstawy teorii przedsiębiorstwa, [w:] Podstawy eko- nomii, red. naukowa Roman Milewski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 163. 19 Zob. Ustawa z dnia 19 listopada 1999 r. Prawo działalności gospodarczej (Dz. U. nr 101, poz. 1178 ze zm.), art. 2. stwo rozumie się zorganizowany kompleks majątkowy przeznaczony do prowadzenia działalności wytwórczej, handlowej lub usługowej, który obejmuje agregat praw majątkowych, majątkowo-osobistych (np. firmę) oraz takie wartości ekonomiczne, które mogą być przed- miotem odrębnego obrotu, a także okoliczności wpływające na war- tość przedsiębiorstwa, ale takie, które nie są przedmiotem odrębnego od niego obrotu.20 Aktywa przedsiębiorstwa, które traktowane są w obrocie tak jak prawa przedmiotowe lub prawem chronione inte- resy, mogą być przedmiotem samodzielnego obrotu gospodarczego niezależnie od zbycia przedsiębiorstwa. Natomiast inne wartości i okoliczności wpływające dodatnio lub ujemnie na wartość rynkową przedsiębiorstwa nie mogą być przedmiotem obrotu w oderwaniu od zorganizowanego kompleksu majątkowego. Będą to na przykład lokalizacja, wiarygodność, reputacja, dostęp do kredytu itp. W rozumieniu kodeksu cywilnego przedsiębiorstwo jako zespół składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do reali- zacji określonych zadań gospodarczych obejmuje wszystko, co wcho- dzi w skład przedsiębiorstwa, w szczególności21: • firmę (nazwę), znaki towarowe i inne oznaczenia indywiduali- zujące przedsiębiorstwo, • księgi handlowe, • nieruchomości i ruchomości należące do przedsiębiorstwa, w tym produkty i materiały, • patenty, wzory użytkowe i zdobnicze, • zobowiązania i obciążenia związane z prowadzeniem przedsię- biorstwa, • prawa wynikające z najmu i dzierżawy lokali zajmowanych przez przedsiębiorstwo.22 20 Zob. S. Sołtysiński, Podstawowe konstrukcje prawa spółek handlowych, [w:] S. Sołtysiński, A. Sząjkowski, J. Szwaja, Kodeks handlowy. Komentarz, t. I, Warszawa 1994, s. 32, 33 i 38. 21 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. nr 16, poz. 93 ze zm.), art. 55. 22 Ibidem. W literaturze można spotkać też zasadne określenie, że przed- siębiorstwo jest to wyodrębniony prawnie i finansowo podmiot go- spodarczy działający w trzech sferach: • marketingu, przygotowania i zakupu czynników produkcji, • organizacji przetwarzania czynników produkcji w wyroby gotowe lub usługi, • sprzedaży i serwisowej obsługi klientów.23 Klasyczna, harwardzka definicja przedsiębiorstwa głosi, że „przedsiębiorstwo istnieje po to, by tworzyć i dostarczać wartości, które przynoszą zysk i zadowalają nabywcę”.24 Obecnie najczęściej można spotkać przedsiębiorstwa formułujące swoje cele w katego- riach tworzenia i dostarczania nowych wartości, rentowności, udzia- łu w rynku i jakości. Spośród 3162 tys. zarejestrowanych w Polsce w 2000 r. pod- miotów gospodarczych aktywność przejawiało 1766 tys. czyli 55,8% przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwa aktywne to przedsiębiorstwa pro- wadzące rzeczywiście działalność gospodarczą w odróżnieniu od nieaktywnych, które zawiesiły lub zaprzestały działalności i nie zgło- siły tego faktu do Głównego Urzędu Statystycznego (GUS).25 Taka wysoka rozbieżność pomiędzy statystyką firm zarejestro- wanych i aktywnych wskazuje na brak racjonalnego uzasadnienia funkcjonowania wielu systemów rejestracji (Krajowego Rejestru Sądowego, systemu statystycznego REGON, podatkowego NIP, ubezpieczeniowego ZUS itp.) skoro prawie połowa firm formalnie istniejących nie prowadzi działalności. 23 I. Durlik, Inżynieria zarządzania. Strategia i projektowanie systemów produkcyjnych, Agencja Wydawnicza „PLACET” Warszawa 2000, s. 10. 24 J. Machaczka, Podstawy zarządzania, Wydawnictwo Akademii Ekono- micznej, Kraków 1999, s. 37. 25 Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2000-2001. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2002, s. 25, przypis 9. Przedstawione dane wskazują, że już od 1998 roku rozpoczął się spadek wskaźnika aktywności przedsiębiorstw, przy czym w 2000 roku spadła także liczba bezwzględna przedsiębiorstw aktywnych. W takich warunkach będzie rozpoczynać byt prawny i faktycz- ny nowy podmiot - spółka europejska, która ma umożliwić przedsię- biorcom europejskim połączenie ich potencjałów gospodarczych lub przeprowadzenie reorganizacji działalności w skali całej Wspólnoty, przy wykorzystaniu instrumentów, jakie oferuje prawo spółek i pra- wo rynku kapitałowego. Jest to jedyna forma spółki kapitałowej, dla której podstawą istnienia jest nie prawo narodowe, lecz rozporządze- nie Rady Unii, aczkolwiek z licznymi odesłaniami do przepisów prawa krajowego państwa, w którym będzie statutowa siedziba spółki. Spółka kapitałowa (tzn. spółka z ograniczoną odpowiedzialno- ścią lub spółka akcyjna) z chwilą wpisu do rejestru uzyskuje osobo- wość prawną, natomiast wcześniej, z chwilą zawarcia umowy (za- wiązania spółki) powstaje spółka w organizacji, która może we własnym imieniu nabywać prawa, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywana.26 Pod względem organizacyjnym osoby prawne stanowią jedność elementów majątkowych, ludzkich i struktury orga- nizacyjnej. Osoba prawna dokonuje czynności prawnych za pomocą organów, czyli osoby lub kilku osób fizycznych, które zgodnie z przepisami określającymi ustrój danej osoby prawnej tworzą, urze- czywistniają i wyjawiają jej wolę. W niektórych przypadkach wystę- puje wymóg reprezentacji łącznej, polegającej na tym, że do skutecz- ności czynności prawnej konieczne jest współdziałanie kilku osób. Organ wchodzi w skład osoby prawnej, jest jej częścią i działa na podstawie uprawnień wynikających z jej ustroju. Czym innym niż organ spółki jest pełnomocnik, który jest samodzielnym podmiotem prawa, a dokonuje czynności prawnych w imieniu i na rzecz osoby 26 Szczegółowe przepisy dotyczące spółek kapitałowych zawiera ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych..., op. cit., art. 11-21 oraz art. 151-633. prawnej na podstawie pełnomocnictwa. Firma spółki jest nazwą, pod którą kupiec rejestrowy (tak kiedyś określało się przedsiębiorcę prowadzącego działalność na podstawie kodeksu handlowego) pro- wadzi przedsiębiorstwo.27 Podczas organizacji oraz likwidacji firma spółki zawiera dodatek „w organizacji” lub „w likwidacji”. Za zobo- wiązania spółki w organizacji odpowiadają spółka i osoby, które działały w jej imieniu. Spółka akcyjna28 według prawa polskiego może być zawiązana przez jedną29 albo więcej osób. Kapitał zakładowy powinien wynosić co najmniej 500 000 złotych; wartość nominalna akcji nie może być niższa niż 1 zł. Firma spółki może być obrana dowolnie, powinna jednak zawierać dodatkowe oznaczenie „spółka akcyjna” lub „S.A.”. Spółka może wydawać imienne akcje uprzywilejowane. Szcze- gólne uprawnienia mogą dotyczyć prawa głosu (nie więcej niż dwa głosy na akcję), prawa do dywidendy (przewyższającej nie więcej niż 0 połowę dywidendę przeznaczoną do wypłaty z akcji nieuprzywile- jowanych) lub podziału majątku w przypadku likwidacji spółki, a także osobiste uprawnienia indywidualnie oznaczonemu akcjona- riuszowi. Każdy akcjonariusz może przeglądać księgę akcyjną 1 żądać odpisu za zwrotem kosztów jego sporządzenia. Akcjonariusz ma prawo do udziału w zysku wykazanym w sprawozdaniu finansowym, zbadanym przez biegłego rewidenta, który został przeznaczony przez walne zgromadzenie do wypłaty akcjonariuszom. Zysk rozdziela się w stosunku do liczby akcji. Ak- cjonariuszom nie wolno pobierać odsetek od wniesionych wkładów jak również od posiadanych akcji. Zarząd prowadzi sprawy spółki i ją reprezentuje. Zarząd składa się z jednego albo większej liczby członków powoływanych i odwo- ływanych przez radę nadzorczą spośród akcjonariuszy lub spoza ich 27 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. Kodeks handlowy..., op. cit., art. 26. 28 ang. ioint-stock company. 29 Spółka akcyjna nie może być zawiązana wyłącznie przez jednoosobową spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością. grona. Zarząd obowiązany jest prowadzić księgą akcji imiennych i świadectw tymczasowych (księga akcyjna), do której należy wpi- sywać nazwisko i imię albo firmę (nazwą) oraz siedzibą i adres akcjonariusza albo adres do doręczeń, wysokość dokonanych wpłat, a także, na wniosek osoby uprawnionej, wpis o przeniesieniu akcji na inną osobę wraz z datą wpisu. Jeżeli zarząd jest wieloosobowy, wszyscy jego członkowie są obowiązani i uprawnieni do wspólnego prowadzenia spraw spółki (chyba że statut stanowi inaczej). Prawo członka zarządu do reprezentowania spółki dotyczy wszystkich czyn- ności sądowych i pozasądowych, i prawa tego nie można ograniczyć. Uchwały zarządu zapadają bezwzględną większością głosów, ale statut spółki może stanowić inaczej (np. że w przypadku równości głosów decyduje głos prezesa zarządu). Do składania oświadczeń woli w imieniu spółki wymagane jest współdziałanie dwóch członków zarządu albo jednego członka za- rządu łącznie z prokurentem, chyba że statut spółki zawiera inne postanowienia w tym zakresie. W umowie między spółką a członkiem zarządu jak również w sporze z nim spółkę reprezentuje rada nadzorcza albo pełnomocnik powołany uchwałą walnego zgromadzenia. Rada nadzorcza składa się co najmniej z trzech członków powoływanych i odwoływanych przez walne zgromadzenie. Rada nadzorcza sprawuje stały nadzór nad działalnością spółki, ale nie ma prawa wydawania zarządowi wiążących poleceń dotyczących pro- wadzenia spraw spółki. Uchwały rady nadzorczej zapadają bez- względną większością głosów, chyba że statut stanowi inaczej. Walne zgromadzenie wspólników zwołuje zarząd w siedzibie spółki nie później, niż do sześciu miesiący po upływie roku obrachun- kowego. Uchwały zapadają bezwzględną większością głosów w głosowaniu jawnym (tajne głosowanie zarządza się przy wyborach oraz na żądanie choćby jednego akcjonariusza), przy czym akcja daje prawo do jednego głosu. W szczególności uchwała wspólników jest niezbędna w sprawach: • rozpatrzenia i zatwierdzenia sprawozdania zarządu z działalno- ści spółki i sprawozdania finansowego za ubiegły rok obrotowy, • udzielenia absolutorium członkom organów spółki, • zbycia i wydzierżawienia przedsiębiorstwa, jego zorganizowa- nej części lub nieruchomości. Akcjonariusze nie odpowiadają za zobowiązania spółki. Czło- nek zarządu, rady nadzorczej oraz likwidator odpowiada wobec spółki za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecz- nym z prawem, chyba że nie ponosi winy. Członkowie zarządu odpowiadają solidarnie za zaległości podatkowe, jeżeli egzekucja przeciwko spółce okazała się bezskuteczna, chyba że członek zarzą- du wykaże, że we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości, wszczęto postępowanie układowe, albo że nie było jego winy bądź wskaże mienie, z którego egzekucja jest możliwa. Spółka akcyjna kończy działalność poprzez: • zaistnienie przyczyny przewidzianej w statucie spółki, • rozwiązanie spółki uchwałą walnego zgromadzenia, • ogłoszenie upadłości, • rozwiązanie orzeczeniem sądowym. Rozwiązanie spółki następuje po przeprowadzeniu likwidacji, z chwilą wykreślenia spółki z rejestru. W Unii Europejskiej przygotowywany jest jednolity statut spó- łek europejskich działających według jednolitego prawa we wszyst- kich państwach Unii z prawem wyboru na siedzibę spółki tego kraju, który oferuje najkorzystniejsze warunki podatkowe. Przygotowywa- ny jednolity statut spółek działających w Unii Europejskiej według jednolitego prawa we wszystkich państwach Unii przewiduje prawo wyboru na siedzibę spółki tego kraju, który oferuje najkorzystniejsze warunki podatkowe. Będzie to miało ogromne konsekwencje dla organizacji i funkcjonowania europejskiego rynku, gdyż warunki po- datkowe w poszczególnych państwach są bardzo zróżnicowane. Aktualnie w Polsce obowiązuje podatek dochodowy od osób fizycz- nych 19, 30 i 40%, a od osób prawnych 27%, w Czechach - 31%, gdy w Słowacji od 2004 roku będzie obowiązywać podatek liniowy od dochodów osób fizycznych i firm w wysokości 19%. Zapowiedź tak atrakcyjnych warunków już spowodowała zapowiedzi przeno- szenia siedziby firm z Czech i Polski do Słowacji.30 Istotnymi cechami normatywnymi, odróżniającymi spółkę euro- pejską od spółki akcyjnej założonej według prawa narodowego, są: • szczególne sposoby zakładania spółki europejskiej, w które zaangażowane muszą być podmioty posiadające siedzibę statutową w różnych państwach członkowskich lub prowadzące działalność w skali całej Wspólnoty przez spółki zależne lub oddziały, • możliwość przeniesienia siedziby spółki europejskiej do innego państwa członkowskiego z zachowaniem jej tożsamości podmioto- wej, bez potrzeby uprzedniej likwidacji spółki, • możliwość wyboru przez założycieli dualistycznego (rada nad- zorcza plus zarząd) lub monistycznego (jeden organ kierujący) spo- sobu zarządzania spółką, • szczególna regulacja udziału pracowników w zarządzaniu spółką. Spółka europejska jest spółką kapitałową, której podzielony na akcje kapitał powinien wynosić co najmniej 120 000 euro. Spółka posiada osobowość prawną i występuje w obrocie pod własną firmą, która powinna zawierać dodatkowe oznaczenie „So- cietas Europaea” lub „S.E.”. Siedziba statutowa musi leżeć na tere- nie Wspólnoty, koniecznie w tym państwie członkowskim, w którym znajduje się jej główny zarząd. Powstanie spółki europejskiej będzie możliwe na kilka sposo- bów przez: • połączenie co najmniej dwóch spółek akcyjnych, założonych według prawa państwa członkowskiego, z siedzibą statutową oraz siedzibą zarządu na terenie Wspólnoty i podlegających prawu co najmniej dwóch różnych państw członkowskich; • utworzenie spółki holdingowej w formie spółki europejskiej z co najmniej dwóch spółek kapitałowych (akcyjnych, z ograniczoną 30 B. Sierszuła, Radykalna reforma na Słowacji, „Rzeczpospolita” 28.05.2003. odpowiedzialnością) założonych według prawa państwa członkow- skiego, z siedzibą i zarządem głównym na terenie Wspólnoty, które alternatywnie: - podlegają prawu co najmniej dwóch różnych państw człon- kowskich, - lub przynajmniej od dwóch lat posiadają spółkę córkę podlega- jącą prawu innego państwa Unii lub oddział w innym państwie Unii; • utworzenie wspólnej spółki córki w rozumieniu art. 48 ust. 2 traktatu rzymskiego lub osoby prawa prywatnego, lub publicznego, które utworzone zostały według prawa państwa członkowskiego, mają swoją siedzibę statutową i zarząd główny na terenie Wspólnoty i które alternatywnie: - podlegają prawu co najmniej dwóch różnych państw człon- kowskich, - lub przynajmniej od dwóch lat posiadają spółkę córkę podle- gającą prawu innego państwa Unii, lub oddział w innym państwie Unii; • przekształcenie w spółkę europejską spółki akcyjnej, założo- nej według prawa jednego z państw członkowskich, z siedzibą sta- tutową i zarządem głównym na terytorium Wspólnoty, jeżeli przynaj- mniej od dwóch lat posiada ona spółkę córkę podlegającą prawu innego państwa członkowskiego; • utworzenie jednoosobowej spółki córki w formie spółki euro- pejskiej przez już istniejącą spółkę europejską. Pracownicy spółek uczestniczących w założeniach spółki euro- pejskiej mają takie same prawa w podejmowaniu decyzji o losach przedsiębiorstwa, jakie mieli w spółkach zakładających spółkę euro- pejską.31 Model uczestnictwa pracowników w zarządzaniu spółką europejską wypracowywany jest w toku negocjacji pomiędzy zarzą- dami zakładających podmiotów a specjalnym zespołem negocjacyj- nym reprezentującym pracowników. Przepisy32 ograniczają czas trwa- 31 ang. Before-and-after principle, zasada przed i po. 32 Postanowienia dotyczące uczestnictwa pracowników w zarządzaniu spółką europejską oraz dyrektywa nr 2001/86/WE uzupełniająca rozporządzenie Rady nia negocjacji do 6 miesięcy. W przypadku niepowodzenia negocjacji stosuje się tzw. reguły modelowe, zawarte w trzyczęściowym za- łączniku do dyrektywy, który również wymaga włączenia do prawa narodowego. Gdy pracownicy w żadnym podmiocie zakładającym nie byli uprawnieni do uczestnictwa w organach nadzorczych lub administrujących, to w spółce europejskiej przysługuje im tylko pra- wo do informowania i konsultacji.33 Spółki kapitałowe, do której należy także spółka europejska, pojawiły się w handlu już w XVII wieku, a w XIX wieku rozpo- wszechniły się w innych gałęziach gospodarki.34 Istniejące przedsię- biorstwa przemysłowe lub domy bankowe w celu powiększenia własnych kapitałów wypuszczały na rynek papiery wartościowe zwane akcjami, które dawały nabywcom prawo do współwłasności, partycypowania w dochodach i zarządzie przedsiębiorstwa propor- cjonalnie do liczby posiadanych akcji. W ten sposób oszczędności pojedynczych osób, lokowane w akcjach zwiększały podstawy kapi- tałowe nowoczesnej gospodarki, a dywidenda, zazwyczaj wyższa niż oprocentowanie wkładu w bankach, stanowiła dochód akcjonariu- szy. Rozwojowi spółek kapitałowych i giełdzie powstałej dla obrotu akcji spółek towarzyszyły od samego początku zjawiska negatywne - spekulacje. Także współcześnie negatywne zjawiska towarzyszą- ce spółkom akcyjnym wstrząsają gospodarką. Dlatego w pełni za- sadne wydają się postulaty monitorowania i analizowania nowego podmiotu prawno-organizacyjnego - spółki europejskiej w warun- kach swobodnego przepływu towarów, osób, usług i kapitałów w granicach europejskiego rynku wewnętrznego. Ministrów Unii Europejskiej z dnia 8 października 2001 r. nr 2157 o europejskiej spółce akcyjnej. 33 Por. K. Oplustil, J. Sokołowski, Europejska Spółka Akcyjna: zadanie dla polskiego ustawodawcy, „Rzeczpospolita”, 21.06.2002. 34 J. Ciepielewski, I. Kostrowicka, Z. Landau, J. Tomaszewski, Dzieje go- spodarcze świata do roku 1980, PWE, Warszawa 1987, s. 84. Bibliografia J. Boczewski, M. Groń, Warunki zakładania i prowadzenia działal- ności gospodarczej w krajach Unii Europejskiej, PARP, Rzeszów 2001. J. Ciepielewski, I. Kostrowicka, Z. Landau, J. Tomaszewski, Dzieje gospodarcze świata do roku 1980, PWE, Warszawa 1987. Dyrektywa nr 2001/86/WE uzupełniająca rozporządzenie Rady Mini- strów Unii Europejskiej z dnia 8 października 2001 r. nr 2157 o europejskiej spółce akcyjnej. I. Durlik, Inżynieria zarządzania. Strategia i projektowanie systemów produkcyjnych, Agencja Wydawnicza „PLACET” Warszawa 2000, s. 10. H. I. Grousbeck, New Business Ventures and the Entrepreneur, IR- WIN, 1994. IRWING, Boston 1992. R. F. Herbert, A. N. Link, The Enterpreneur: Mainstream Views and Radical Critiques, 2nd ed., Praeger Publishers, New York 1988. R. D. Hisrich, M. P. Peters, Entrepreneurship. Starting, Developing and Managing a New Enterprise, 2nd ed., J. Kaczmarek, Unia Europejska. Rozwój i zagrożenia, ALTA 2, Wroclaw 2001. A. Krajewska, Podstawy teorii przedsiębiorstwa, [w:] Podstawy eko- nomii, red. naukowa Roman Milewski, Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa 2002. J. Machaczka, Podstawy zarządzania, Wydawnictwo Akademii Eko- nomicznej w Krakowie, Kraków 1999. Mała encyklopedia ekonomiczna, PWE, Warszawa 1974. K. Oplustil, J. Sokołowski, Europejska Spółka Akcyjna: zadanie dla polskiego ustawodawcy, „Rzeczpospolita”, 21.06.2002. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Pol- sce w latach 2000-2001, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2002. Sierszuła B., Radykalna reforma na Słowacji, „Rzeczpospolita” 28.05.2003. S. Sołtysiński, Podstawowe konstrukcje prawa spółek handlowych, [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, J. Szwaja, Kodeks handlowy. Komen- tarz, 1.1, Warszawa 1994. H. H. Stevenson, M. J. Roberts, H. I. Grousbeck, New Business Ven- tures and the Entrepreneur, IRWIN, 1994. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. nr 16, poz. 93 zezm.). Ustawa z dnia 19 listopada 1999 r. Prawo działalności gospodarczej (Dz. U. nr 101, poz. 1178 ze zm.). Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej (Dz. U. nr 88, poz. 439 ze zm.) Ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz. U. nr 121, poz. 769 zezm.), art. 8. Ustawa z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych, (j.t. z 1991 r. Dz. U. nr 18,poz. 80,zezm.). A. Zuk-Iwanowska, M. Sikorska, Warunki prowadzenia działalności gospodarczej przez MSP w Polsce i krajach Unii Europejskiej, PARP, Warszawa 2002. Streszczenie Omówienie podstawowych zasad Unii Europejskiej i na tym tle anali- za warunków prowadzenia działalności gospodarczej i szeroko rozumianej przedsiębiorczości. Analiza form organizacyjno-prawnych, z którymi Polska przystępuje do zjednoczonej Europy oraz projektu Spółki Europejskiej, jako podstawowej formy aktywizacji wielkich kapitałów w Unii Europejskiej. Dotychczasowe prace wskazują, że oferta ta będzie trudno dostępna dla przedsiębiorców polskich. Pomoc Unii Europejskiej w ramach programu Phare Program Phare (Poland-Hungary - Assistance to Restructur- ing of the Economy, czyli Polska-Węgry - Pomoc w Przebudowie Gospodarki) został uruchomiony w grudniu 1989 r. przez Wspólnotę Europejską w celu wspierania transformacji systemowej w Polsce i na Węgrzech.1 Jednakże w miarę postępowania procesu przemian systemowych w całej Europie Środkowo-Wschodniej, pomoc Phare zaczęła obejmować także inne państwa tego regionu. Program Phare to największe źródło bezzwrotnej pomocy, jaką otrzymywały i otrzymują nadal kraje Europy Środkowo-Wschodniej. W latach 1990-1994 budżet jego wyniósł 4,2 mld euro. Na lata 1995-1999 zaplanowane było 6,7 mld euro.2 Natomiast na okres 2000-2006 przeznaczono 1,5 mld euro rocznie.3 1 Komentarz do Układu Europejskiego ustanawiającego stowarzyszenie mię- dzy Rzeczpospolitą Polską z jednej strony a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi z drugiej strony, sporządzono w Brukseli dnia 16 grud- nia 199 lr., redakcja naukowa: dr C. Banasiński i dr J. A. Wojciechowski, ARTO Agencja Wydawniczo-Reklamowa, Warszawa 1994, s.291-292, także Operacja Pha- re, „Rzeczpospolita” z dnia 19.12.1991, s.4, A. Evans, P. Falk, Prawo integracji Europejskiej, część druga, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1996, s. 339, J. Kiss, SO PHARE SO GOOD? (Hungarian experience with the Phare-Program- me), Institute for World Economics of the Hungarian Academy of Sciences, Buda- pest 1996, Programme and contract information 1995 Hungary, European Commis- sion, Brussels 1996. 2 Unia Europejska, Integracja Polski z Unią Europejską, red. H. Szumow- ska, lKiCHZ Warszawa 1996, s.449, także Strategia przedwstąpieniowa Unii Eu- ropejskiej dla państw stowarzyszonych Europy Środkowej, Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Stosunków Zewnętrznych (DG IA), Bruksela 1996. 3 Nota Informacyjna, Nowa Orientacja Programu Phare w ramach pomocy przedczłonkowskiej, Komisja Europejska, Bruksela 26.03.1997, s. 2, także New Projektując program Phare, założono wstępnie, że będzie dzia- łał do końca 1992 r. Następnie przedłużono jego funkcjonowanie o siedem lat.4 Podobnie, w miarę upływu czasu, ewoluowały założe- nia programu: w latach 1990-1994 koncentrował się on głównie na pomocy dla transformacji systemowej i restrukturyzacji gospodarek krajów-beneficjentów, później zdecydowano, że ze środków Phare finansowane będą również działania wspierające proces integracji krajów ESW ze Wspólnotami Europejskimi. Z czasem stało się to celem nadrzędnym w stosunku do restrukturyzacji. W latach 1990-1997 program Phare miał charakter sektoro- wy, tzn. jego działanie ukierunkowane było na potrzeby wyodrębnio- nych priorytetowych sektorów gospodarki (w większości identycz- nych dla wszystkich krajów-beneficjentów). Fundusze kierowane na wsparcie poszczególnych działań w tych sektorach ujmowane były w ramy tworzonych odpowiednio programów, stanowiących w zasa- dzie podprogramy funkcjonujące w ramach Phare, jak np.5: • Program TOURIN wspierający rozwój turystyki w Polsce, • Program Rozwoju Przedsiębiorczości w Polsce STEP 1, • TRANSNET - program modernizacji transportu na terenie Polski, • Program Promocji Eksportu Małych i Średnich Przedsię- biorstw EXPROM itd. Biorąc powyższe pod uwagę można powiedzieć, że Phare to określona pula środków udostępnianych na pewnych ogólnych zasa- Orientations for Phare, Non Papers on: Accession Partnership, Phare Investment Support, Phare Institution Building, European Commission, Brussels, 24.07.1997 r. 4 Po roku 1999 działa nadal, ale w zupełnie nowej formie. Zagraniczna pomoc dla samorządów, opracowanie J. Warda, MUNICIPIUM SA, Warszawa 1998, także Komentarz do Układu Europejskiego ustanawiającego stowarzyszenie między Rzeczpospolitą Polską z jednej strony a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi z drugiej strony, sporządzono w Brukseli dnia 16 grudnia 1991r., redakcja naukowa: dr C. Banasiński i dr J. A. Wojciechowski, op. cit. 5 Program Phare w Polsce, opracowanie Centrum Korespondencyjne Euro Info, Warszawa 1997. dach, a wszelkie uszczegółowienia typu: konkretny cel, działania do niego prowadzące i kwoty przeznaczone na ich realizację, ujmuje się w ramach wspomnianych (pod)programów Phare. W okresie 1990-1994 programowanie Phare oparte było na corocznym negocjowaniu, natomiast od roku 1995 wprowadzono programowanie wieloletnie - powstał tzw. Wieloletni Program Indy- katywny 1995-1999. Polska stała się beneficjentem programu Phare na podstawie Umowy Ramowej podpisanej w maju 1990 r. pomiędzy Rządem Polski a Komisją Europejską. Później zapis o pomocy bezzwrotnej Phare znalazł się w Układzie Europejskim podpisanym przez Polskę w 1992 roku. Działanie programu Phare w Polsce można podzielić na kilka etapów. Pierwszy przypada na rok 1990. Udzielana wówczas pomoc odpowiadała podstawowemu priorytetowi polityki gospodarczej pań- stwa w tym okresie, którym była stabilizacja rynku. Dwie początko- we akcje finansowane z Phare polegały na dostawach środków ochrony roślin i pasz dla rolnictwa (o łącznej wartości 70 min euro). Dodatkowo Polska otrzymała wtedy jeszcze leki i żywność. Drugi etap trwający od roku 1991 do końca 1992 to przede wszystkim pomoc techniczna w postaci wszelkiego rodzaju doradztwa ze strony zagranicznych ekspertów (np. pomoc w przeprowadzaniu analiz ekonomicznych, opracowywaniu planów biznesu, studiów wykonal- ności projektów itp.) oraz organizowania szkoleń dla polskich pra- cowników. Etap trzeci to lata 1993-1997. Po podpisaniu przez Polskę Układu Europejskiego i przyjęciu przez Radę Wspólnot Europejskich polskich postulatów w postaci dokumentu „Wnioski dotyczące pro- gramu Phare”, Komisja WE zgodziła się zainicjować częściowe odejście od pomocy technicznej jako formy dominującej i w wyniku tego do końca roku 1997 pomoc Phare koncentrowała się na wspie- raniu inwestycji, zwłaszcza związanych z rozwojem infrastruktury. Uruchomiono wtedy m.in. wspominany już program promocji pol- skiego eksportu EXPROM. Ponadto w grudniu 1994 roku na szczy- cie Rady Europejskiej w Essen, w związku z planowanym członko- Sektor 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 Administracja publiczna 10,0 7,5 9,2 27,0 21,5 2,0 0,0 20,5 Rolnictwo 100,0 17,0 18,0 30,0 2,5 13,0 8,0 8,0 Edukacja, szkolenia, badania 2,8 14,5 42,0 45,0 39,0 37,0 30,0 20,0 Ochrona środowiska, bezpieczeństwo 22,0 35,0 18,0 0,0 12,0 22,0 3,0 0,0 nuklearne Sektor finansowy 2,0 16,0 4,7 21,0 22,0 0,0 0,0 0,0 Infrastruktura 6,0 10,0 26,4 63,0 93,8 91,0 98,7 84,4 Ochrona konsumenta 0,0 0,0 0,0 5,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Restrukturyzacja przedsiębiorstw, sektor 38,0 56,0 74,5 7,0 9,0 9,0 24,3 15,0 prywatny Zatrudnienie oraz rozwój systemu 0,0 18,0 7,2 0,0 9,0 0,0 0,0 0,0 socjalnego Ochrona zdrowia 0,0 20,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Pozostałe 0,0 3,0 0,0 27,0 0,0 0,0 0,0 1,5 Źródło: Program Phare w Polsce w okresie 1990-1997, posiedzenie Komitetu Integracji Europejskiej w dniu 28 września 1998, Warszawa, załącznik 3 stwem Polski w Unii Europejskiej, postanowiono, że program Phare, oprócz wspierania transformacji, będzie też wspierał proces integra- cji Polski z Unią Europejską. 10% środków przyznawanych dla Polski miało być przeznaczane na bezpośrednie działania dostosowawcze. Podział środków przyznanych Polsce pomiędzy poszczególne sektory w latach 1990-1997 przedstawia tabela 4.1. Jednak naprawdę znaczące zmiany w charakterze programu Phare zaczęły się dopiero od 1997 roku. W maju tego roku Polska otrzymała od Komisji Europejskiej dokument „Nowa orientacja pro- gramu Phare w ramach pomocy przedczłonkowskiej” mówiący o tym, że pomoc przekazywana od tego momentu będzie podporząd- kowana wyłącznie potrzebom przygotowania Polski do członkostwa w UE. Priorytetami stały się dostosowanie polskiego prawodawstwa do acquis communautaire (tj. prawodawstwa UE) oraz inwestycje w infrastrukturę6. Na powstanie tzw. Nowej Orientacji Phare wpłynęło wiele różnych okoliczności. Jedną z nich była krytyka dotychczasowego kształtu Phare ze strony Parlamentu Europejskiego. Negatywnie oceniał on7: ciągłe ukierunkowanie pomocy prawie wyłącznie na budowanie podstaw gospodarki rynkowej mimo znacznej poprawy sytuacji gospodarczej państw, istnienie dużej liczby małych progra- mów o niewielkiej skali oddziaływania, a dużych kosztach admini- stracyjnych, kilkakrotne przedłużanie czasu realizacji programów, ociężały mechanizm uruchamiania środków powodujący duże opóź- nienia realizacyjne i niepełne wykorzystanie przydzielonych kwot 6 P. Sarnecki, Pomoc Wspólnot Europejskich dla Polski, [w:] Polska w pro- cesie integracji ze Wspólnotami Europejskimi, pod red. Z. Wysokińskiej, op. cit., także Informacja o pomocy Unii Europejskiej dla Polski, opracowanie: Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 1997, E. Wojciechowska, Zagraniczna pomoc dla Polski, Instytut Nauk Ekonomicznych, Polska Akademia Nauk, Zeszyt nr 5, Program Phare w Polsce w okresie 1990-1997, posiedzenie Komitetu Inte- gracji Europejskiej w dniu 28 września 1998, Warszawa, Załącznik 3, Zagraniczna pomoc dla samorządów, opracowanie J. Warda, op. cit., Rzeczpospolita Polska, Phare, Wieloletni Program Indykatywny (WPI) 1995-1999, listopad 1995. 1 Zagraniczna pomoc dla samorządów, opracowanie J. Warda, op. cit. (por. tabela 4.2 poniżej), konieczność pokrywania przez Komisję Europejską kosztów operacyjnych poszczególnych programów. Tabela 2. Stan zakontraktowania środków Phare (jako procent kwoty przyznanej) Rok 1990 1991 1992 1993 1994 Zakontraktowanie 100 100 100 100 99 Rok 1995 1996 1997 1998 Zakontraktowanie 86 64 17 56 Źródło: Program Phare w Polsce w okresie 1990-1997, posiedzenie Komitetu Integracji Europejskiej w dniu 28 września 1998, Warszawa, Załącznik 3. Innymi okolicznościami, które miały wpływ na potrzebę zrewi- dowania założeń Phare, były kolejne etapy procesu integracji euro- pejskiej, a mianowicie spotkania w Kopenhadze i Essen: • szczyt w Kopenhadze w czerwcu 1993 r. przyniósł przełomo- we postanowienie Rady Europejskiej o możliwości przystąpienia państw Europy Środkowej i Wschodniej do Unii, oczywiście po spełnieniu warunków politycznych i ekonomicznych wymaganych dla członkostwa; • konsekwencją ustaleń kopenhaskich było przyjęcie podczas szczytu w Essen w grudniu 1994 r. strategii przedczłonkowskiej, w której Unia Europejska wyraziła wolę intensyfikacji współpracy z państwami stowarzyszonymi oraz wsparcia ich procesów dostoso- wawczych.8 Uchwalenie Nowej Orientacji było też odpowiedzią na postula- ty krajów Europy Środkowo-Wschodniej, dotyczące dostosowania programu Phare do aktualnego etapu transformacji oraz planowane- go członkostwa w UE.9 8 Rzeczpospolita Polska, Narodowy Program Przygotowania do Członko- stwa w Unii Europejskiej, Warszawa 23.06.1998. 9 Zagraniczna pomoc dla samorządów, J. Warda, op. cit. W marcu 1998 roku zaprezentowano nowe priorytety Phare10: • institution building, czyli stworzenie aparatu administracji publicznej gwarantującego skuteczne wprowadzenie i efektywną realizację dorobku prawnego Wspólnoty (acquis communautaire) w państwach kandydujących do członkostwa; • Investment support, czyli dostosowanie przemysłu i zasadni- czej infrastruktury do standardów istniejących na obszarze Unii poprzez realizację niezbędnych inwestycji dotyczących głównie ochro- ny środowiska, rozwoju sektora transportu i przekształceń w prze- myśle. W 1997 roku przeznaczono na finansowanie projektów związa- nych z przygotowaniem administracji polskiej do wstąpienia do Unii Europejskiej 20,5 min euro, a w 1998 roku 17,52 min euro. Natomiast na rozwój infrastruktury w tych latach zaplanowano odpowiednio 17 min euro i 40 min euro.11 Docelowo - zgodnie z Nową Orientacją Phare - na projekty inwestycyjne w zakresie infrastruktury ma być przeznaczane 70% wszystkich środków, a pozostałe 30% na wspar- cie i budowę instytucji. Dla właściwej realizacji dwóch nowych celów priorytetowych Phare niezbędna stała się reforma zarządzania tym programem. Dotychczas podstawę alokacji środków stanowiły projekty przedsta- wiane przez kraje-beneficjentów dotyczące potrzeb poszczególnych sektorów (tzw. demand driven - nastawienie na popyt). Nowa Orientacja skierowała Phare na najpilniejsze potrzeby związane ze wstąpieniem państw stowarzyszonych do Unii Europejskiej (tzw. accession driven - nastawienie na członkostwo), więc sposób ustalania przeznaczenia środków został zmieniony. Priorytetowe działania w tym zakresie zostały ustalone przez Komisję Europejską oddzielnie dla każdego państwa w dokumencie zwanym „Partner- stwo dla Członkostwa” (PDC) - ogólnym planie działań na kilka 10 Nota Informacyjna, Nowa Orientacja Programu Phare w ramach pomocy przcdczłonkowskiej, op. cit. 11 http://www.delpol.pl, 10.03.2003 r. (Strona Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej w Polsce). kolejnych lat, określającym przedsięwzięcia, które w całości lub w części będą finansowane przez Phare. Natomiast szczegółowe wytyczne działań zawarte zostały tzw. „Narodowym Programie Przygotowania do Członkostwa” (NPPC) opracowanym samodziel- nie przez poszczególne państwa-kandydatów na podstawie PDC. Ponadto środki na sfinansowanie zaplanowanych działań zapewniać ma podpisywana co roku umowa pomiędzy Komisją Europejską a krajem kandydującym, tzw. Memorandum Finansowe. Ponadto zamiast dużej liczby małych projektów o niewielkiej skali oddziały- wania, a wysokich kosztach operacyjnych, realizowane będą tylko większe projekty o wartości 2-3 min euro minimum.12 Dodatkowo, aby usprawnić zarządzanie finansami programu, środki niewykorzy- stane mają być przeznaczane po prostu na inne cele. W przypadku funduszy najdłużej niezagospodarowanych umożliwiono anulowanie decyzji o ich uruchomieniu lub zmniejszenie kwot przyznawanych danemu krajowi i przeznaczenie ich na programy horyzontalne. Rów- nocześnie zobowiązania wobec biorcy mają zostać uznane za nieby- łe, jeśli kontrakty na realizacje projektów nie będą zawarte w ciągu dwóch lat od daty podpisania Memorandum. Wprowadzono również, funkcjonującą już w przypadku Funduszy Strukturalnych, zasadę współfinansowania projektów z własnych środków budżetowych przez kraje-beneficjantów13 oraz zasadę bardziej zdecentralizowane- go zarządzania projektami (będzie ono stopniowo przekazywane odpowiednim władzom krajów-kandydatów, ale Komisja Europejska zachowa prawo do ogólnego nadzoru).14 W związku z tym powołano do życia: 1) Narodowego Koordynatora Pomocy (National Aid Co- ordinator). Funkcję tę pełni szef Urzędu Komitetu Integracji Euro- pejskiej; jest on odpowiedzialny za przygotowanie programów; 12 Nota Informacyjna, Nowa Orientacja Programu Phare w ramach pomocy przedczłonkowskiej, op. cit. 13 Ibidem. 14 Ibidem. 2) Narodowy Fundusz Środków Finansowych (National Fund), czyli Departament Obsługi Funduszy Pomocowych w Mini- sterstwie Finansów. Zajmuje się zarządzaniem środkami Phare oraz nadzorem finansowym; 3) Pełnomocnika Rządu ds. Obsługi Środków Pomoco- wych pochodzących z Unii Europejskiej (National Authorising Officer), który stoi na czele Narodowego Funduszu Środków Pomo- cowych; 4) Jednostki Realizujące Projekty (Implementing Agen- cies) zajmują się realizacją projektów dotyczących wsparcia inwe- stycji w poszczególnych sektorach gospodarki; 5) Centralną Jednostkę Finansująco-Kontraktującą (Cen- tral Finance and Contracts Unit), która powstała w ramach Fun- duszu Współpracy {Co-operation Fund) i jest odpowiedzialna za projekty związane z rozwojem instytucjonalnym; 6) Komitet Zarządzający Phare {Management Committee) składający się z przedstawicieli państw członkowskich. Opiniuje projekty Phare przedkładane Komisji Europejskiej; 7) Wspólny Komitet Monitorujący (Joint Monitoring Com- mittee), który jest zwoływany co pół roku przez Narodowego Koor- dynatora Pomocy. Monitoruje wykorzystanie funduszy Phare. W skład Komitetu wchodzą: Narodowy Koordynator Pomocy, Peł- nomocnik Rządu ds. Obsługi Środków Pochodzących z Unii Europej- skiej oraz przedstawiciele Komisji Europejskiej. Od 1998 roku projekty ze środków Phare są również kontrolo- wane przez Najwyższą Izbę Kontroli (NIK) oraz Europejski Trybu- nał Obrachunkowy. W ramach Nowej Orientacji Phare zmianie uległy również kwoty udostępnione przez Wspólnoty Europejskie - od roku 2000 transfery z Brukseli to około trzy razy więcej niż poprzednio. W okresie do momentu akcesji, Unia Europejska zaplanowała do- starczyć te środki pomocowe państwom kandydującym w ramach: zreformowanego funduszu Phare - tzw. Phare 2, oraz w ramach dwóch innych funduszy działających na rzecz wyrównania poziomu rozwoju pomiędzy państwami członkowskimi a stowarzyszonymi w zakresie: (1) infrastruktury transportowej i ochrony środowiska - program ISPA oraz (2) rolnictwa - program SAPARD.15 Pomocą przedakcesyjną, oprócz Polski, zostały objęte: Czechy, Węgry, Sło- wacja, Litwa, Łotwa, Estonia, Słowenia Rumunia i Bułgaria. Rocznie na realizację tej pomocy Unia Europejska ma przeznaczać około 3120 min euro. Wysokość alokacji środków Phare dla danego kraju kandydują- cego zależy od: liczby ludności, wysokości Produktu Narodowego Brutto, zdolności absorpcyjnej kraju oraz postępów we wdrażaniu Partnerstwa dla Członkostwa.16 W 2000 roku na podstawie dokumentu „Agenda 2000”, pro- gram Phare 2000 poszerzono o dodatkowy element, którym jest wsparcie na rzecz spójności społeczno-gospodarczej. W rezultacie w latach 2000-2006 Phare skupia się na następujących zasadni- czych obszarach17. Budowa instytucji i wsparcie inwestycyjne. Ten program realizuje głównie projekty mające wspierać proces integracji Polski z UE. Część z nich to umowy twinningowe (porozumienia bliźniacze o współpracy, które są zawierane pomiędzy instytucjami o podobnym charakterze z kraju członkowskiego oraz starającego się o akcesję, np. polskie Ministerstwo Infrastruktury i Ministerstwo Transportu Finlandii). Ponadto finansowane są inwestycje bezpośrednio związa- ne z wdrażaniem acquis communautaire (dorobku prawnego Wspól- not Europejskich) oraz norm i standardów unijnych np. jeśli chodzi o bezpieczeństwo i higienę pracy, wymiar sprawiedliwości i spraw 15 K. J. Ners, Reforma finansowania Phare i tworzenie systemu zarządzania finansową pomocą przedakcesyjną i funduszami strukturalnymi, Memoriał, Mini- sterstwo Finansów, Warszawa 20.03.1998. 16 Ogólne zasady funkcjonowania Programu Phare, Departament Koordyna- cji i Monitorowania Pomocy Zagranicznej, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, http://www.cie.gov.pl/fundusze/phare/opracowania/analizy/phare_zasady_ukie.pdf, 23.03.2003. 17 http://europa.eu.int/comm/enlargment/pas/phare/intro.htm, 23.02.2003. Jednostka odpowiedzialna Działania Uwagi Czas Komisja Europejska decyzja o wielkości wsparcia - finansowego Minister właściwy ds. rozwoju wybór regionów i określenie na podst. Wstępnego Narodowego regionalnego poszczególnych alokacji Planu Rozwoju Regionalne władze samorządowe przekazanie informacji - o możliwościach wsparcia i kryteriach Beneficjenci przygotowanie projektów (wraz beneficjenci mogą otrzymać z niezbędnymi dokumentami) pomoc m.in. ze strony agencji wdrażającej program Zarządy Wojewódzkie na wybór projektów 1,5 roku podstawie rekomendacji Regionalnego Komitetu Sterującego Komisja Europejska przedstawienie projektów/ negocjacje istnieje możliwość uzupełniania, i władze regionalne poprawy lub zmiany projektów Komisja Europejska podpisanie Memorandum Finansowego - i Rząd Polski Beneficjenci kontraktowanie jednocześnie Komisja Europejska 2 lata Beneficjenci wydatkowanie i strona polska prowadzą 1 rok monitoring wdrażania projektów wewnętrznych i inne. Projekty muszą być zgodne z Narodowym Programem Przygotowania do Członkostwa w UE. Pomoc finanso- wa kierowana jest głównie do wszelkich instytucji zaangażowanych w proces integracji z Unią, np. resorty, służby kontrolne, samorządy, zaś propozycje finansowania składane są przez odpowiednie resorty. Najniższa wartość projektu powinna wynosić 2 min euro. Obecnie większość województw ma podpisane umowy twinningowe, w któ- rych ramach organizowane są szkolenia tematyczne związane z przygotowaniem do członkostwa, wizyty studyjne oraz pomoc w opracowaniu wojewódzkich programów operacyjnych, które będą stanowić część Narodowego Planu Rozwoju. Instytucjami odpowie- dzialnymi za realizację projektów są Urzędy Marszałkowskie. W roku 2002 na terenie wszystkich województw organizowano szkolenia dla samorządów lokalnych w ramach jednej z umów Pro- gramu Phare, podpisanej przez Urząd Komitetu Integracji Europej- skiej. Kontakt - Urzędy Wojewódzkie. Inwestycje w zakresie spójności społeczno-gospodarczej (eco- nomic and social cohesion) to działania na rzecz niwelowania różnic społeczno-gospodarczych między regionami. Można wyróżnić trzy integralne części tego komponentu18: 1. Inwestycje Strukturalne obejmujące rozbudowę infrastruk- tury związanej z prowadzeniem działalności gospodarczej (duże pro- jekty - powyżej 2 min EURO - związane z rozbudową szlaków komunikacyjnych, rozwojem przedsiębiorczości, ochroną środowiska itp.) w województwach wyszczególnionych we Wstępnym Narodo- wym Planie Rozwoju. Pomoc trafia zazwyczaj do samorządów (choć mogą to być także inne instytucje). Projekty składane są do Minister- stwa Gospodarki raz w roku przez samorządy wojewódzkie. Plano- wanie odbywa się co roku i może dotyczyć różnych regionów, np.: - rok 2000 - województwa: warmińsko-mazurskie, podla- skie, śląskie, podkarpackie, lubelskie; 18 http://wwwl.gazeta.p1/ue/0,36392.html, 11.05.2003, http:/www.parp.gov.pl/ , 11.05.2003http://www.cie. gov.pl/fundusze/phare/aktual/rnain.html, 11.05.2003. - rok 2001 - województwa: wannińsko-mazurskie, podla- skie, śląskie, podkarpackie, lubelskie, świętokrzyskie, łódzkie, kujaw- sko-pomorskie; - rok 2002 - województwa: warmińsko-mazurskie, podla- skie, dolnośląskie, podkarpackie, lubelskie, świętokrzyskie, łódzkie, kujawsko-pomorskie, pomorskie, zachodniopomorskie, lubuskie, opol- skie, małopolskie (projekty realizowane od 2003 r.); - rok 2003 - pomocą objęto wszystkie województwa. 2. Krajowy Program Rozwoju Małych i Średnich Przed- siębiorstw (MŚP) obejmuje swoim zasięgiem cały kraj i jest zróż- nicowany w poszczególnych województwach. Projekty składa się w Regionalnych Instytucjach Finansujących (RIF). Przykładowe programy dla Małych i Średnich Przedsiębiorstw, istniejące w ra- mach Phare 2000, które są koordynowane przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP): - „Fundusz Dotacji Inwestycyjnych” stworzony dla woje- wództw warmińsko-mazurskiego, podlaskiego, lubelskiego, podkar- packiego i śląskiego. Ukierunkowany jest on na pomoc MŚP w zwiększeniu ich konkurencyjności na rynku poprzez wsparcie opracowywania i realizacji projektów inwestycyjnych; - „Program Rozwoju Przedsiębiorstw Eksportowych” skie- rowany do sektora MŚP województw: lubelskiego, podkarpackiego, śląskiego. Jego celem jest rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, zwiększanie ich konkurencyjności i efektywności na rynkach ekspor- towych oraz tworzenie nowych miejsc pracy; - Program „Przygotowanie do działania na rynku europej- skim” dotyczy przedsiębiorstw prywatyzowanych metodą leasingu pracowniczego. Obejmuje projekty związane ze szkoleniami i do- radztwem w zakresie zarządzania, marketingu, zasobów ludzkich, finansów i rachunkowości, produkcji, jakości oraz innowacji i trans- feru technologii; - Program „Innowacje i technologie dla rozwoju przedsię- biorstw” skupia się na rozwoju technologicznym przedsiębiorstw. Projekty obejmują m.in.: przygotowanie do wdrożenia rozwiązań innowacyjnych i nowych technologii, wdrożenie pozyskanych tech- nologii, wdrożenie własnych rozwiązań technologicznych; - Program „Wstęp do jakości” związany jest z wdrażaniem systemów jakości. Jego cele to: przygotowanie kadry małych i średnich przedsiębiorstw do zarządzania jakością, uzyskanie certy- fikatów zgodności dla wyrobów, usług, surowców, maszyn i urzą- dzeń, aparatury kontrolno-pomiarowej i personelu, ocena zgodności wyrobów z dyrektywami Unii Europejskiej, nadawanie wyrobom znaku CE umożliwiającego dostęp do rynków Unii Europejskiej, uzyskanie certyfikatu specyficznych systemów jakości w niektórych sektorach przemysłu; - „Wprowadzenie do eksportu” to program, w którego ra- mach udzielane były dotacje na współfinansowanie kosztów uczest- nictwa w szkoleniu „Studium ABC eksportu dla MSP” składającym się z dwóch modułów tematycznych: „Marketing eksportowy” oraz „Transakcje eksportowe”; - Program „Promocji Eksportu” wspomagał realizację pro- jektów eksportowych obejmujących następujące działania: badania rynkowe, kojarzenie partnerów, promocja produktu, wyjazdy studial- ne, uczestnictwo w zagranicznych targach i wystawach.19 3. Program „Rozwoju Zasobów Ludzkich” skupia się na zapobieganiu bezrobociu i skierowany jest zarówno do bezrobotnych, jak i organizacji pozarządowych oraz przedsiębiorstw. Projekty doty- czą głównie organizacji szkoleń, doradztwa personalnego i innych działań na rzecz rozwoju zatrudnienia. Nadzór merytoryczny spra- wują Wojewódzkie Urzędy Pracy. Oprócz powyżej wymienionych komponentów, środki programu Phare są przeznaczane na finansowanie20: 1. Programów Współpracy Przygranicznej (Cross-border Co-operation - CBC), mających na celu łagodzenie różnic oraz wzmacnianie współpracy transgranicznej. Programy Współpracy Przygranicznej dzielą się na: 19 http://www.parp.gov.pl, 03.04.2003. 20 http://www.ukie.gov.pl, 25.02.2003. - Duże Projekty - o wartości co najmniej 300 tys. euro, dotyczą głównie infrastruktury drogowej, środowiska lub innej dzie- dziny związanej z rozwojem gospodarczym pogranicza. Obejmują obszary przylegające do granic: polsko-niemieckiej, polsko-czeskiej, polsko-słowackiej oraz Morza Bałtyckiego. Odbiorcami pomocy są głównie samorządy lub związki komunalne21; - Małe Projekty - o wartości do 50 tys. euro - dotyczą głównie współpracy kulturalnej, sportowej, gospodarczej, przełamy- wania barier oraz ochrony środowiska. Obejmują tereny przylegają- ce do granic: polsko-niemieckiej, polsko-czeskiej, polsko-słowackiej oraz Morza Bałtyckiego, także tereny należące do euroregionu danego pogranicza. Niekiedy organizowane są również konkursy dotyczące pogranicza wschodniego. Projekty składane są do władz euroregionalnych przez organizacje pozarządowe i samorządy na konkurs, który ogłaszany jest raz w roku zwykle na przełomie roku (grudzień-luty). Terminy składania projektów mogą być różne dla poszczególnych euroregionów. Konkursy są ogłaszane na stronach Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej - http://www.europa.del- pol.pl. 2. Grantów Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej prze- znaczonych na inicjatywy dotyczące informowania o Unii Europej- skiej. Projekty mogą zgłaszać organizacje non-profit z sektora niepu- blicznego, samorządy oraz organizacje pozarządowe; wartość jedne- go projektu nie może przekroczyć 15 tys. euro. 3. Projektów w zakresie programu Phare Access mają- cych na celu ochronę środowiska, rozwój gospodarczy i społeczny, które są składane w ramach ogłoszonego konkursu przez organizacje pozarządowe. Projekty Phare Access dzielą się na: - Małe Dotacje - do 50 tys. euro; - Duże Dotacje - do 100 tys. euro; - Dofinansowanie uczestnictwa przedstawicieli polskich orga- nizacji pozarządowych w spotkaniach na poziomie europejskim. 21 Dokładny zasięg programu opisany jest na stronie: http://www. wwpwp.it.pl/maps, 11.05.2003. Urząd Komitetu Integracji Europejskiej powierzył zarządzanie Programem Access Zespołowi ds. Dotacji, działającemu w ramach Centralnej Jednostki Finansuj ąco-Kontraktującej w Funduszu Współ- pracy (Co-operation Fund). W procesie realizacji konkursu o Duże i Małe Dotacje, Zespół współdziała z firmą Policy&Action Group sp. z o.o. (PAG), która odpowiada za promocją programu i kontakty z wnioskodawcami oraz zebranie wniosków i pomoc w ich ewaluacji. Firma PAG jest także odpowiedzialna za przeprowadzenie monitorin- gu i oceny dofinansowanych projektów. Na stronie internetowej Funduszu Współpracy22 znajdują się dokładne informacje na temat warunków uczestnictwa w konkursie o Duże i Małe Dotacje oraz formaty niezbędnych dokumentów.23 Projekty w ramach Programów Współpracy Przygranicznej, Grantów Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej oraz Phare Ac- cess wyłaniane są w drodze konkursu ogłaszanego na stronach Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej: http://www.europa.delpol.pl Tabela 4. Stan realizacji programów Phare 1998-2002 na dzień 31.12.2002 r. Rok Wartość Wartość Wartość Liczba według zakontraktowana wydatkowana projektów Memorandum w min euro w min euro w trakcie Finansowego realizacji w min euro 1998 195,191 191,986 (98%) 172,651 (88%) 2 1999 302,977 277,017 (91%) 210,808 (70%) 27 2000 484,361 460,640 (95%) 131,429 (27%) 79 2001 468,447 101,204 (22%) 50,612(11%) 92 2002 451,700 0 (0%) 0 (0%) 100 Razem 1902,676 1030,829 (54%) 565,500 (30%) 300 Źródło: http://fundusze.ukie.gov.pl/pp.nsf, 25.02.2003 r. 22 http://www.cofund.org.pl/access2000/dofinansowanie.html, 03.04.2003. 23 http://www.parp.gov.pl, 03.04.2003. Tabela 4 ukazuje realizacją programów Phare w przedziale czasowym od 1998-2002 roku. Ze względu na zasiąg terytorialny, programy Phare można podzielić na: programy krajowe (national programmes), programy dla wielu beneficjentów (multibenefitiary programmes), Programy Współpracy Przygranicznej (Cross-Border Co-opertion Program- mes). Programy krajowe dotyczą zawsze jednego konkretnego kra- ju i służą przygotowaniu do członkostwa w UE. Ponieważ są reali- zowane na podstawie corocznego planu, ich zakres merytoryczny zmienia się z roku na rok i w dużej mierze zależy od zdefiniowanych wcześniej priorytetów. Tabela 5 pokazuje, jak ewoluował Krajowy Program Phare w okresie od 1999 r. do 2002 r. Programy dla wielu beneficjentów zastąpiły programy wie- lonarodowe i horyzontalne funkcjonujące do 1999 roku. Mają one charakter nieinwestycyjny i koncentrują się na rozwiązywaniu pro- blemów przekraczających obszar jednego kraju oraz zacieśnianiu współpracy pomiędzy państwami - kandydatami do UE. Obszary kluczowe dla tych programów to: ochrona środowiska, rozwój infra- struktury, pomoc dla małych i średnich przedsiębiorstw, rozwój admi- nistracji publicznej, zwalczanie przestępczości itp.24 Istnieje szereg wymogów (zarówno formalnych, jak i meryto- rycznych) w stosunku do projektów, które państwa kandydujące przedstawiają do sfinansowania z funduszy Phare. Przede wszyst- kim powinny być one gotowe do realizacji w momencie ich złożenia, czyli posiadać studium wykonalności (potwierdzenie prawidłowości projektu pod względem administracyjnym, technicznym, finansowym, prawnym i ekonomicznym) oraz ocenę oddziaływania na środowi- sko. Ponadto zgodnie z wymogami Komisji Europejskiej, projekty mająbyć składane w języku angielskim, w postaci fiszki projektowej. Beneficjenci ponoszą pełne koszty związane z przygotowaniem pro- jektu. Minimalna wielkość projektu inwestycyjnego wynosi 2 min 24 Phare w Polsce - opis, http://www.delpol.pl/index.php, 12.03.2003. Phare’ 99 Phare 2002 Cel Budżet w min euro Cel Budżet w min euro Cel l:Reforma gospodarcza 31,00 - - i restrukturyzacja przemysłu Cel 2: Zwiększenie możliwości 38,00 Cel 1: Wzmocnienie zdolności 52,44 instytucjonalnych instytucjonalnych i administracyjnych i administracyjnych Cel 3: Rynek wewnętrzny 10,40 Cel 2: Rynek wewnętrzny 26,80 - - Cel 3: Wymiar sprawiedliwości 63,30 i sprawy wewnętrzne Cel 4: Rolnictwo 27,55 Cel 4: Rolnictwo i rybołówstwo 34,73 Cel 5: Środowisko naturalne 26,20 Cel 5: Środowisko 14,99 Cel 6: Transport 64,00 - - Cel 7: Polityka regionalna 12,15 Cel 6: Spójność społeczna 171,41 i spójność społeczno-gospodarcza i gospodarcza Cel 8: Uczestnictwo w programach 77,80 Cel 7: Udział w programach 30,33 wspólnotowych i innych wspólnotowych i agencjach Całkowity wkład Phare 287,10 Całkowity wkład Phare 394,00 (w min euro) (w min euro) Źródło: Opracowanie własne na podstawie: http://fundusze.ukie.gov.pl/pp.nsf, 25.02.2003 r. i http://www.cie.gov.pl/ fundusz/phare/phare99/main.html, 12.03.2003 r. euro, wysokość dofinansowania z Phare jest zróżnicowana i wynosi do 75% kosztów, gdy beneficjentem jest jednostka z sektora finan- sów publicznych. Beneficjent z sektora prywatnego pokrywa 75% kosztów, a pozostałe 25% jest dofinansowywana z funduszu Phare i środków publicznych. Dodatkowo projekty współfinansowane ze środków Phare muszą spełniać następujące warunki25: • efekt katalityczny - wsparcie Phare ma się skupiać na prio- rytetach akcesyjnych i przyspieszać działanie programów związa- nych z przystąpieniem Polski do UE; • współfinansowanie - projekty ze środków Phare muszą być częściowo finansowane ze środków publicznych kraju beneficjenta oraz innych źródeł. Pomoc Wspólnoty może wynosić 75% całkowi- tych wydatków publicznych; • koordynacja - za identyfikację priorytetowych projektów oraz koordynację działań odpowiedzialna jest Komisja Europejska we współpracy z Europejskim Bankiem Inwestycyjnym i międzynarodo- wymi instytucjami finansowymi; • dodatkowość - środki Phare nie mogą zastępować innych źródeł finansowania (pochodzących z sektora prywatnego lub z międzynarodowych instytucji finansowych); • możliwość kontynuacji projektu - wszystkie projekty muszą mieć zapewnioną kontynuację (przede wszystkim finansowanie) po wygaśnięciu bezzwrotnej pomocy zagranicznej. W 2000 roku utworzono Wspólny Komitet Nadzorujący oraz Sektorowe Podkomitety Monitorujące Phare, które miały za zadanie monitorowanie programów Phare. Wspólny Komitet Monitorujący jest ciałem nadrzędnym i składa się z następujących organów: Na- rodowego Koordynatora Pomocy, Krajowego Urzędnika Zatwier- dzającego oraz służb Komisji Europejskiej. Skupia się on na ocenie projektów Phare, sprawdzając stopień realizacji założonych wcześ- 25 Ogólne zasady funkcjonowania Programu Phare, Departament Koordyna- cji i Monitorowania Pomocy Zagranicznej, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, http://www.cie.gov.pl/fundusze/phare/opracowania/analizy/phare_zasady_ukie.pdf, 23.03.2003. niej celów oraz zgodność z postanowieniami zawartymi w Partner- stwie dla Członkostwa i Narodowego Programu Przygotowania do Członkostwa. Sektorowe Podkomitety Monitorujące Phare są zwo- ływane raz na pół roku, aby dokonać okresowej oceny realizacji programów i projektów. Zidentyfikowane zagrożenia i ewentualne rekomendacje działań naprawczych są następnie przedstawiane Wspólnemu Komitetowi Monitorującemu. W posiedzeniach Podko- mitetów udział biorą: Narodowy Koordynator Pomocy, Krajowy Urzędnik Zatwierdzający (Ministerstwo Finansów), Pełnomocnicy ds. Realizacji Projektów, Jednostki Wdrażające oraz służby Komisji Europejskiej.26 W 2002 roku rozpoczęto pierwszy etap rozszerzonej decentra- lizacji systemu wdrażania programu Phare (EDIS - Extended De- centralised Implementation System) w Polsce. System ten jest integralną częścią przygotowania krajów kandydujących do przy- szłego korzystania z unijnych funduszy strukturalnych. Decentraliza- cja oznacza przede wszystkim przekazanie administracji poszczegól- nych krajów zadań kontrolnych ex-ante dotyczących realizacji pro- jektów Phare. Głównie są to zadania związane z zarządzaniem finansowym i kontrolą-między innymi zatwierdzanie dokumentacji przetargowej i kontraktów z wykonawcami. Procedury decentraliza- cji systemu są w dużym stopniu zbliżone do metod wykorzystywa- nych w odniesieniu do Funduszy Strukturalnych, choć równocześnie muszą być podporządkowane ograniczeniom związanym z unijnym Rozporządzeniem Finansowym w zakresie pomocy zewnętrznej.27 Uważa się28, że rozszerzona decentralizacja doprowadzi do spraw- niejszej realizacji programów Phare, ze względu na przeniesienie części obowiązków z instytucji unijnych na kraj kandydujący i pozo- stawienie Komisji Europejskiej wyłącznie kontroli ex-post. 26 Aktualności Phare, http://fundusze.ukie.gov.pl/pp.nsf, 23.02.2003 27 Phare 2000 - Przegląd, Wzmocnienie Przygotowania do Członkostwa, Komunikat Guntera Verheugena, 27.10.2000. 28 Aktualności Phare, http://fundusze.ukie.gov.pl/pp.nsf, 23.02.2003. Pomoc Unii Europejskiej wydaje się mieć korzystny charakter dla państw Europy Środkowo-Wschodniej. Otrzymane środki wspar- ły kiedyś proces transfonnacji systemowej, a obecnie ułatwiają dostosowania przedakcesyjne. Ponadto ustalone zasady korzystania ze środków pomocowych mobilizują kraje do własnego wysiłku i rozwoju - według Nowej Orientacji Phare warunkuje się przydzie- lenie kolejnych kwot efektywnym wykorzystaniem dotychczasowych oraz osiągnięciem ustalonych celów pośrednich. Również dzięki stop- niowemu dostosowywaniu zasad korzystania z pomocy programu Phare do unijnych zasad finansowania rozwoju regionalnego z Fun- duszy Strukturalnych, których działanie obejmie obecne kraje stowa- rzyszone po uzyskaniu członkostwa w UE, państwa kandydujące będą lepiej przygotowane do efektywnego uczestnictwa w polityce regionalnej Wspólnot. Udzielanie pomocy przez UE w ramach funduszy przedakcesyj- nych było początkowo przewidziane na lata 2000-2006. Jednakże pomoc w ramach Phare zakończy się na Phare 2003.29 Wynika to przypuszczalnie z dwóch faktów. Po pierwsze data wstąpienia do UE państw kandydujących została wyznaczona na rok 2003. Po drugie w wyniku wielu przeszkód natury administracyjnej w roku 2003 reali- zowane są dopiero projekty Phare 2000 i 2001, a Phare 2002 zacznie być realizowane w połowie 2004, czyli w zasadzie już równolegle z Funduszami Strukturalnymi, które wtedy teoretycznie będąjuż dostęp- ne dla Polski. Poniżej przedstawiono zawartość poszczególnych pro- gramów Phare, zaplanowanych na kolejne lata 2000-2003. Phare 2000. Memoranda Finansowe dla programów Phare 2000 zostały podpisane w grudniu 2000 r. Całkowita wartość pomo- cy Unii Europejskiej dla Polski w ramach budżetu 2000 wynosi 484,36 min euro.30 29 Informacja okresowa nt. pomocy przedakcesyjnej Phare, ISPA, SAPARD oraz przygotowań do Funduszy Strukturalnych i Funduszu Spójności, kwiecień- maj 2002, Departament Koordynacji i Monitorowania Pomocy Zagranicznej, UKIE. 30 http://www.cie.gov.pl/fundusze/phare/dokumenty/phare_2000_2006.html, 12.05.2003. Nazwa Kwota Kwota Kwota Alokowana zakontraktowana zakontraktowana w min euro w min euro w % PL0003-PL0007 Program Krajowy cz. I, w tym: 183,000 178,068 97% PL0003-PL0007 Projekty rozwoju instytucjonalnego 133,095 131,263 99% PL0003.12 Krajowy rozwój eksportu 6,890 6,756 98% PL0005.02-06 i 08 Sprawiedliwość i sprawy wewnętrzne 43,015 40,049 93% PL0008 Program Krajowy cz. 11 (Spójność Społeczna 130,000 129,624 100% i Gospodarcza) PL0009 Program Współpracy Przygranicznej Polska-Niemcy 44,000 43,780 99% PL0010 Program Współpracy Przygranicznej Polska-Słowacja 4,000 3,919 98% PL0011 Program Współpracy Przygranicznej Polska-Czechy 5,000 4,992 100% PL0013 Dodatkowe działania inwestycyjne na granicy 40,700 22,525 55% wschodniej PL0014 Działania specjalne dla Regionu Morza Bałtyckiego 1,000 0,979 98% PL0015 Program Współpracy Przygranicznej Polska-Region 2,000 2,000 100% Morza Bałtyckiego RAZEM 409,700 385,127 94% Tabela 6 przedstawia projekty realizowane w ramach Phare 2000 oraz poziom zakontraktowania programu Phare 2000 według stanu na dzień 31 grudnia 2002 r. Phare 2001. W związku z zakończeniem procesu programo- wania Phare 2001, w grudniu 2001 r. zostały podpisane następujące Memoranda Finansowe3’: 1) Odbudowa 11-15 min euro, 2) Krajowy Program Phare 2001 - 396 min euro, 3) Program Współpracy Przygranicznej Phare Polska-Region Morza Bałtyckiego - 3 min euro, 4) Program Współpracy Przygranicznej Phare Polska-Niemcy - 44 min euro, 5) Program Współpracy Przygranicznej Phare Polska-Czechy- 5 min euro, 6) Program Współpracy Przygranicznej Phare Polska-Słowa- cja - 4 min euro, 7) Horyzontalny Program Wsparcia Wspólnoty w Dziedzinie Bezpieczeństwa Nuklearnego dla Polski 2001 - 1,45 min euro, Całkowity budżet Phare 2001 dla Polski wynosi 468,45 min EURO. Phare 2002. Do końca grudnia 2002 roku podpisano wszystkie Memoranda Finansowe dla alokacji Phare 2002. Łączna wartość alokacji Phare 2002 wynosi 451,7 min euro. Tabela 7 zawiera infor- macje na temat wartości poszczególnych Memorandów oraz dat ich podpisania. Krajowy Program dla Polski Phare 2002, część I, II i III koncentruje się na projektach z zakresu rozwoju instytucjonalnego oraz inwestycjach, których celem jest wzmocnienie zdolności Polski w zakresie przyjęcia i wdrożenia acquis w dziedzinie rolnictwa, środowiska, transportu, wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrz- nych, finansów, pracy, rynku wewnętrznego i gospodarki. Budżet 31 http://www.cie.gov.pl/fundusze/phare/aktual/main.html, 5.05.2003 http:// www.dsconsulting.com.pl/srgg/swidwin/e_l_l .html, 5.05.2003. Tabela 7. Programy dostępne w ramach Phare 2002 Nazwa Programu Wartość w min euro Krajowy Program dla Polski Phare 2002, część I 57,87 Rozszerzona decentralizacja systemu wdrażania (EDIS) 1,0 Krajowy Program dla Polski Phare 2002, część 11 252,26 Krajowy Program dla Polski Phare 2002, część III 83,87 Program Współpracy Przygranicznej Phare Polska-Niemcy 44,0 2002 Program Współpracy Przygranicznej Phare Polska-Czechy 5,0 2002 Program Współpracy Przygranicznej Phare Polska-Słowacja 4,0 2002 Program Współpracy w Regionie Morza Bałtyckiego 2002 3,0 Bezpieczeństwo nuklearne 0,7 .Łącznie 451,7 Źródło: Aktualności Phare, http://fundusze.ukie.gov.pl/pp.nsf, 23.02.2002. 394 min euro w ramach Krajowego Programu dla Polski Phare 2002 część I, II i III został przeznaczony na realizację działań w 5 priorytetowych obszarach, które przedstawia tabela 4.8 poniżej.32 Phare 2003. Przewiduje się, iż wartość środków dostępnych dla Polski w ramach alokacji 2003 wyniesie ok. 450 min euro. W sierpniu 2002 r. Zespół Przygotowawczego Komitetu Integracji Europejskiej przyjął zakres merytoryczny programu Phare 2003. We wrześniu Urząd Komitetu Integracji Europejskiej przekazał do Komi- sji Europejskiej pierwszą wersję projektów Phare 2003 zgłoszonych 32 http://www.cie.gov.pl/fundusze/aktual/inf_prasa_02.html, 26.04.2003. Aktualności Phare, http://fundusze.ukie.gov.pl/pp.nsf, 23.02.20. Tytuł Budżet Phare Rozwój instytucjonalny Inwestycje ogółem w min euro w min euro w min euro Cel 1: Wzmocnienie zdolności instytucjonalnych 52,44 41,98 10,45 i administracyjnych Cel 2: Rynek wewnętrzny 26,80 15,82 10,98 Cel 3: Wymiar sprawiedliwości i sprawy wewnętrzne 63,30 6,00 57,30 Cel 4: Rolnictwo i Rybołówstwo 34,73 5,86 28,87 Cel 5: Środowisko 14,99 9,96 5,04 Cel 6: Spójność Społeczna i Gospodarcza 171,41 2,74 168,67 Cel 7: Udział w programach wspólnotowych 30,33 _ 30,33 i agencjach Ogólny wkład Phare (w min euro) 394,00 82,36 311,64 Źródło: Aktualności Phare, http://fundusze.ukie.gov.pl/pp.nsf, 23.02.2002. przez poszczególne resorty i instytucje centralne. W październiku 2002 r. Komisja Europejska przekazała ogólne uwagi do propozycji projektów w ramach Phare 2003, natomiast uwagi szczegółowe dla projektów sektorowych były przekazywane w pierwszej połowie listopada 2002 r. Pod koniec stycznia 2003r. Komisja Europejska przekazała projekt Propozycji Finansowej dotyczącej I części Krajo- wego Programu Phare 2003 o wartości ok. 255 min euro. Strona polska przekazała Komisji Europejskiej swoje uwagi do Propozycji Finansowej w dniu 17 stycznia 2003r. Dokument był przedmiotem posiedzenia Komitetu Zarządzającego Phare w dniu 11 kwietnia 2002. Po zakończeniu negocjacji z KE oraz po zatwierdzeniu wszyst- kich projektów przez Komitet Zarządzający Phare, sukcesywnie w 2003 r. będą podpisywane Memoranda Finansowe. Pomoc przedakcesyjna Unii Europejskiej udzielana Polsce w ramach programu Phare powinna zakończyć się z dniem przystą- pienia Polski do Unii Europejskiej, czyli 30 kwietnia 2004 r. Jednakże po tej dacie z pewnością będą jeszcze trwały prace związane z realizowaniem projektów, na które dotacje zostaną przydzielone w ostatnich miesiącach przed akcesją. Bibliografia L. Ciamaga, E. Latoszek, K. Michałowska-Gorywoda, L. Oręziak, E. Teichman, Unia Europejska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997. Co to jest Phare?, Komisja Europejska, Biuro informacyjne Phare, Dyrekcja Generalna ds. Zewnętrznych Stosunków Gospodarczych, Brukse- la 1994. Z. M. Doliwa-Klepacki, Europejska integracja gospodarcza, Temida 2, Białystok 1996. A. Evans, P. Falk, Prawo integracji EUROpejskiej, cz. druga, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1996. Informacja o pomocy Unii Europejskiej dla Polski, opracowanie Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 1997. J. Kiss, SO Phare SO GOOD? (Hungarian experience with the Phare- Programme), Institute for World Economics of the Hungarian Academy of Sciences, Budapest 1996. Komentarz do Układu Europejskiego ustanawiającego stowarzy- szenie między Rzeczpospolitą Polską z jednej strony, a Wspólnotami Eu- ropejskimi i ich państwami członkowskimi z drugiej strony, sporządzono w Brukseli dnia 16 grudnia I991r., redakcja naukowa: dr C. Banasiński i dr J. A. Wojciechowski, ARTO Agencja Wydawniczo-Reklamowa, War- szawa 1994. Kto wyda Phare, „Gazeta Wyborcza” z 16.05.1998. Monitor Integracji Europejskiej, Raport z wykonania programu dzia- łań dostosowujących polską gospodarkę i system prawny do wymagań Układu Europejskiego oraz przyszłego członkostwa RP w Unii Europejskiej w 1995 roku, Urząd Rady Ministrów, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Inte- gracji Europejskiej oraz Pomocy Zagranicznej, Warszawa 1996. Multi-Country Programmes, Internet, strona Komisji Europejskiej - European Commission: DG 1 A, 4.09.1997. K. J. Ners, Reforma finansowania Phare i tworzenie systemu zarzą- dzania finansową pomocą przedakcesyjną i funduszami strukturalnymi, Memoriał, Ministerstwo Finansów, Warszawa 20.03.1998. New orientations for Phare Programme: focus on accession, Euro- pean Commission IP/97/234, Brussels 19.03.1997. New Orientations for Phare, Non Papers on: Accession Partnership, Phare Investment Support, Phare Institution Building, European Commis- sion, Brussels, 24.07.1997. Nota Informacyjna, Nowa Orientacja Programu Phare w ramach pomocyprzedczlonkowskiej, Komisja Europejska, Bruksela 26.03.1997. Obfite Phare, „Gazeta Wyborcza” z 28.12.1998. M. Olszewski, Fundusze Przedakcesyjne, Centrum Informacji Euro- pejskiej, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa wrzesień 1999. Operacja Phare, „Rzeczpospolita” z 9.12.1991. Phare-Operational programmes 1994, European Commission, Update n° 1 - Update n°4 wydane w 1994, Update n°5 - Update n°6 wydane w 1995. Phare Annual Report from the European Commission, Brussels 20.07.1995. Phare multi-country programmes, European Commission, Brussels 1996. Program Phare w Polsce w okresie 1990—1997, posiedzenie Komi- tetu Integracji Europejskiej w dniu 28 września 1998, Warszawa. Programme and contract information 1995 Hungary, European Com- mission, Brussels 1996. Programme and contract information 1995 Slovakia, European Commission, Brussels 1996. Programme and contract information 1995, Multi-country and cross- border programmes №2, European Commission, Brussels 1996. Programmes Types, Internet, strona Komisji Europejskiej - European Commission: DG 1 A, 4.09.1997. Rozporządzenie Rady UE nr 1628/96. Rzeczpospolita Polska, Narodowy Program Przygotowania do Człon- kostwa w Unii Europejskiej, Warszawa 23.06.1998. P. Sarnecki, Pomoc Wspólnot Europejskich dla Polski, [w:] Polska w procesie integracji ze Wspólnotami Europejskimi, Wydawnictwo Na- ukowe PWN, Warszawa-Łódź 1994. Strategia przedwstąpieniowa Unii Europejskiej dla państw stowa- rzyszonych Europy Środkowej, Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Stosunków Zewnętrznych (DG IA), Bruksela 1996. Szumowska H., Unia Europejska, Integracja Polski z Unią Europej- ską, IKiCHZ Warszawa 1996. Tyszko M., Programy Phare w Polsce, Uniwersytet Warszawski - Centrum Europejskie, Warszawa 1995. Warda J., Zagraniczna pomoc dla samorządów, MUN1CIPIUM SA, Warszawa 1998. Wojciechowska E., Zagraniczna pomoc dla Polski, Instytut Nauk Ekonomicznych, Polska Akademia Nauk, Zeszyt nr 5. Strony Internetowe Working with us, European Commission DG 1 A, 4.09.1997 http://eu- ropa.eu.int/comm/dg 1 a/work/index.htm http://wwwl .gazeta.pl/ue/0,36392.html, 26.04.2003 http://www.parp. gov.pl/, http://www.cie.gov.pl/fundusze/phare/aktual/main.html http://www.dsconsulting.com.pl/srgg/swidwin/e_l_l.html http://www.delpol.pl/index.php http://www.cofund.org.pl/access2000/dofinansowanie.html Otwarcie gospodarek europejskich poddanych transformacji na napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych Kraje Europy Środkowej i Wschodniej w początkach lat 90. dwudziestego wieku poddane zostały trojakiego rodzaju procesom, wynikającym z przyczyn wewnętrznych i zewnętrznych. Wcześniej ukształtowane ich struktury gospodarcze - określane często jako zacofane o ograniczonym charakterze otwartości - zostały naruszone pod wpływem transformacji systemowej, procesów regionalno- -integracyjnych (głównie z Unią Europejską) oraz procesów global- nych. Okoliczności te, z jednej strony - wywołały wiele negatyw- nych skutków w sferze społecznej (bezrobocie) i gospodarczej (re- gres produkcji, zerwanie więzi kooperacyjnych), z drugiej strony - stworzyły dla tych krajów teoretyczne szanse na zmniejszenie w długim okresie cywilizacyjnego dystansu dzielącego je od krajów wysoko rozwiniętych. Jednym z przejawów przemian była restrukturyzacja organiza- cyjna i własnościowa gospodarek, która m. in. nadal dokonuje się poprzez reprywatyzację i prywatyzacją majątku narodowego przy aktywnym udziale kapitału zagranicznego. Rodzi się pytanie, czy mogła być inna droga do integracji z gospodarką krajów wysoko rozwiniętych? Sądzę, że możliwości włączenia się do procesów integracyjnych regionalnych, globalnych były bardzo ograniczone, z uwagi na nieprzystosowanie Europy Środkowej i Wschodniej do gospodarki konkurencyjnej, a przede wszystkim z uwagi na dotkliwy brak kapitałów rodzimych mogących skutecznie współtworzyć nową gospodarkę. Jak wynika z historii tych krajów, nie tylko zresztą najnowszej, nie miały one nigdy - poza Czechami i częściowo Węgrami - poważniejszych doświadczeń oraz osiągnięć w gospodarce rynkowej i tworzeniu rodzimych zasobów finansowych (J. Gliniecka, 1992). Czy i w jakim zakresie uda się stworzyć w Europie Środkowej i Wschodniej nowoczesną, efektywną strukturę gospodarczą, zależy teraz w poważnym stopniu od umacniania się rodzimego kapitału w oparciu o małą i średnią przedsiębiorczość oraz dopływ kapitału zagranicznego. Stąd też przedmiotem mojego wystąpienia uczyniłam bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ). Opierając się na wy- dawnictwach WORLD Investment Raport oraz Państwowej Agen- cji Inwestycji Zagranicznych pod uwagę wzięłam te firmy, które zainwestowały powyżej 1 min dolarów w kraju goszczącym inwestora. Statystyki dotyczące BIZ na świecie prowadzi się w niektórych krajach od blisko pół wieku, ale ożywienie w przepływie inwestycji nastąpiło w drugiej połowie lat 80. Związane to było z przyspieszo- nym procesem globalizacji, a następnie z transformacją systemową w Europie i Azji. Przepływy (napływ, odpływ) BIZ w świecie w latach 1983-1987 wynosiły 154 mld dolarów, w roku 2000 osią- gnęły wartość 2420 mld, czyli nastąpił blisko 16-krotny ich wzrost w skali świata. Głównymi odbiorcami i zarazem inwestorami BIZ były i są w układzie światowym kraje wysoko rozwinięte, do których w 2000 r. napłynęło 79% inwestycji, do krajów rozwijających się 19%, a do Europy Środkowej i Wschodniej tylko 2% (tabela 1). Cechą charakterystyczną napływu BIZ do interesującego nas regionu jest zmienna intensywność tego zjawiska. Przyczyn fluktu- acji w napływie inwestycji upatrywać należy w nieustabilizowanej sytuacji politycznej niektórych państw, w ograniczonym postępie restrukturyzacji i prywatyzacji gospodarek narodowych, szczególnie w krajach Wspólnoty Niepodległych Państw. Inną sytuacją odnoto- wać można na Węgrzech, w Czechach i w krajach bałtyckich, gdzie proces prywatyzacji jest daleko już zaawansowany (Z. Chrupek, 2000). Zasoby bezpośrednich inwestycji zagranicznych pozyskanych od początku transformacji do 2000 r. włącznie przekroczyły w regio- nie 130 mld dolarów. Największy w nich udział posiada Polska (28,5%), a następnie Czechy (16,2%), Węgry (15,2%) i Rosja (14,8). Mając do dyspozycji skumulowane zasoby BIZ od początku transformacji do końca 2000 r. oraz wskaźniki przeliczone na Tabela 1. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w latach 1983-2000 Lata Przepływy W tym Struktura napływu w % do krajów: Europy rozwijają¬ wysoko Środkowej cych się rozwi¬ i Wschodniej niętych 1983- 153,9 0,02 0,02 24,0 76,0 1987 1988- 385,8 1,36 0,07 21,3 78,6 1992 1993 433,4 5,59 2,70 35,0 62,3 1995 655,2 14,31* 4,50 30,4 65,1 1996 696,0 12,30 3,50 36,9 59,6 1997 939,4 18,50 4,00 37,1 58,9 1998 1292,8 17,50 2,70 25,8 71,5 2000 2420,4 26,60 2,00 18,9 79,1 * łącznie z krajami WNP Źródło: opracowano na podstawie: E. Bednarska, 1995; S. Ładyka, 1997; U. Kopec, 1998,2002. 1 mieszkańca danego kraju, dokonałam ich uporządkowania. Wyróż- niłam trzy grupy państw: 1) o niskim poziomie BIZ do 380 dolarów na jednego mieszkań- ca (Ukraina, Mołdowa, Białoruś, Rosja, Albania, Macedonia, Rumu- nia), 2) o średnim poziomie od 380 do 760 dolarów (Bułgaria, Litwa, Słowacja), 3) o wysokim poziomie powyżej 760 dolarów (Chorwacja, Czechy, Estonia, Łotwa, Polska, Słowenia, Węgry). Region Europy Środkowej i Wschodniej w 2000 r. największy strumień tych inwestycji - mianowicie 26 mld dolarów - pozyskał z Unii Europejskiej (blisko 72%). Krajami unijnymi, z których napły- nęło najwięcej środków były: Francja, Holandia, Szwecja i Austria (U. Kopeć, 2002). Tradycyjnie ważnym inwestorem z udziałem 17% były Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. W trój sektorowym podziale gospodarek głównym kierunkiem lokat inwestycyjnych do końca 1993 r. był sektor przetwórczy, w którym ulokowano ponad 60% kapitału zagranicznego, następnie sektor usług z wyraźnie wzrostowym trendem w drugiej połowie lat 90. Przy rozpatrywaniu tego problemu w odniesieniu do gałęzi gospodarki widać, że w pierwszym okresie transformacji (lata 1990- 93) najwięcej kapitału przeznaczono na przemysł żywnościowy, tyto- niowy, napojów, motoryzacyjny i chemiczny oraz handel. W 2000 r. na sektor usług przypadało już blisko 55%, sektor przetwórczy 43%. Na sektor surowcowy (tzw. pierwotny) przypadało tylko 2% pozyskanych zasobów BIZ. Ogólnie stwierdzić można, że sektor przetwórczy w regionie Europy Środkowej i Wschodniej - pod wpływem BIZ - podlega przebudowie technologicznej i modernizacji, ale najczęściej jego pro- dukcja ukierunkowana jest na rynki wewnętrzne - często na bazie importowanych komponentów albo wyznaczonych limitów surow- ców, półfabrykatów z krajów goszczących inwestorów. Równocze- śnie podkreślić należy, że rozwijają się głównie gałęzie kapitałochłon- ne, a nie pracochłonne, co w konsekwencji zwiększa bezrobocie i ujemny bilans handlu zagranicznego. We wszystkich krajach transformujących się w Europie - z wy- łączeniem Rosji, w której wartość eksportu przewyższała wartość importu o 56 mld dolarów - bilans handlowy zagraniczny w 2000 r. był ujemny. Na przykład w Polsce różnica między wartością importu i eksportu wynosiła 17 mld dolarów, na Węgrzech, Chorwacji, Rumu- nii, Cyprze po około 3 mld dolarów, a w wielu krajach bezrobocie przekraczało 15% (Słowacja 19%, Polska 17%, Chorwacja i Bułga- ria po 16%). Występują znaczne różnice strukturalne BIZ w sektorze prze- twórczym w układzie makroekonomicznym. Na przykład na Wę- Kraje Napływ roczny BIZ w min USD Skumulowana wielkość BIZ 1993 1997 1998 2000 1998 rok 2000 rok ogółem w na 1 ogółem w na 1 min USD mieszkańca min USD mieszkańca w USD w USD 1. Albania 20a) 48 45 143 394 104 568 182 2. Białoruś - 200 144 90 466 46 1243 124 3. Bułgaria 101a) 505 401 1002 1352 164 3404 418 4. Chorwacja 16a) 503 873 899 2365 526 4927 1060 5. Czechy 2703 1301 2540 4595 13457 1307 21095 2055 6. Estonia 59a) 267 581 398 1822 1254 2640 1891 7. Litwa 74a) 355 926 379 1625 439 2334 636 8. Łotwa 33а» 521 274 400 1488 612 2081 884 9. Macedonia - 17 119 170 181 82 380 188 10. Mołdowa 0,5 72 85 128 265 61 444 103 11. Polska 991 4908 5129 9342 21722 562 33603 870 12. Rosja 2100 6243 2183 2704 13389 91 19243 133 13. Rumunia 133a) 1129 2063 1041 4250 189 6551 292 14. Słowacja 492 117 466 2075 2062 383 3692 683 15. Słowenia 292 321 165 276 2359 1190 3808 1411 16. Ukraina 198 624 743 595 2801 56 3843 78 17. Węgry 5576 2085 1935 1700 18552 1809 19883 1984 Ogółem Europa _ 19376 18672 26008 88253 270 130071 385 Śr.-Wsch. a) 1992 r. Źródło: opracowano na podstawie: Economic Survey of Europe in 1996-1997, Economic Commission for Europe, Geneva 1997; World Investment Report 1999, UNCTAD, UN, New York - Geneva 1999; U. Kopeć 1998, 2002; „Wprost” nr 26,2000. grzech - gdzie praktycznie zakończył się proces prywatyzacji - największe rozmiary inwestycji typu green field wchłonął przemysł maszynowy, elektroniczny, wyposażenie telekomunikacji, produkcja środków transportu. Przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicz- nego (U. Kopeć, 2002) stanowią ponad 15% wszystkich przedsię- biorstw zarejestrowanych w tym kraju i zatrudniają około 30% siły roboczej Węgier. Udział obcego kapitału w całej gospodarce wynosi około 38%. Korporacje ponadnarodowe odgrywają dominującą rolę w węgierskim eksporcie - w 2000 r. przypadało na nie 82% tego eksportu. Zatem stwierdzić można, że ich produkcja w dużym stopniu jest proeksportowa, co znacznie wyróżnia Węgry na tle innych krajów Europy Środkowej i Wschodniej. W Czechach w 2000 r. prawie 70% pozyskanych środków napłynęło do sektora usług, z czego najwięcej do branży finansowej (około 28%), poprzez zakończenie prywatyzacji czeskich banków, a następnie do komunikacji (17%) oraz handlu (12%). Sektor prze- twórczy przyciągnął w tymże roku około 29% inwestycji. Na kraje Unii Europejskiej przypadało aż 88% całej wartości BIZ pozyska- nych przez Czechy (Niemcy, Francja, Holandia, Austria). Natomiast w 2001 r. największym przedsięwzięciem green field (budowa no- wych zupełnie przedsiębiorstw, albo inwestycje przeznaczone na rozwój już istniejących środków trwałych) o wartości 1,5 mld euro była budowa przez japońsko-francuskie konsorcjum Toyota-Peugeot fabryki małolitrażowych samochodów w Kolinie. O pozyskanie tej inwestycji starały się również Polska i Węgry. Wartość czeskich zasobów BIZ na koniec 2000 r. była szaco- wana na 21 mld dolarów, a w 2001 r. już na 26,7 mld. Oznacza to, że wartość tych zasobów na 1 mieszkańca osiągnęła ponad 2000 dolarów, zdecydowanie umacniając pierwszą pod tym względem pozycję Czech w Europie Środkowej i Wschodniej. W pozyskanych przez Czechy zasobach BIZ dominuje sfera usług (ok. 60%), w tym handel (głównie poprzez budowę hipermarketów) i finanse (poprzez zakończnie procesu prywatyzacji czeskich banków). W sektorze przetwórczym z udziałem 38% najwięcej zainwestowano w przemy- śle petrochemicznym, chemicznym i gumowym. W Słowenii, Łotwie - oprócz sektora usług - najwięcej zagra- nicznych środków kapitałowych wchłonął sektor przetwórczy, w tym przemysł drzewno-papiemiczy, samochodowy, w Rosji prze- mysł paliwowo-energetyczny i spożywczy. Niekorzystnym zjawiskiem jest to, iż korporacje ponadnarodo- we zagraniczne najchętniej lokują swoje środki kapitałowe i działal- ność usługową w dużych aglomeracjach miejskich i regionach silniej już zagospodarowanych (A.R Wierzbicki, 2000), utrwalając w ten sposób zastałą strukturę przestrzenną potencjału gospodarczego sprzed okresu przemian systemowych. Taka polityka inwestycyjna korzystna dla inwestora - ze względu na wykształcone rynki pracy i zbytu produkcji - nie sprzyja aktywizacji obszarów słabiej zagospo- darowanych. W Estonii w Tallinie skoncentrowane jest aż 80% wszystkich zasobów BIZ. W Polsce 52% kapitału zagranicznego zlokalizowano w województwie mazowieckim (głównie Warszawa), 9,5% w województwie wielkopolskim, a np. tylko 0,5% w podlaskim (I. Zagoździńska, 2002). Podobnie kwestia ta wygląda na Węgrzech, gdzie najsilniej rozwinięty Region Centralny ze stolicą Węgier kon- centruje 51% pozyskanych zagranicznych kapitałów, a rolniczy Re- gion Północny tylko 5%. Dużą koncentrację przestrzenną omawia- nych inwestycji obserwuje się także w Rosji. Na Region Centralny (głównie Moskwa) przypada 43% inwestycji zagranicznych, a na największy Region Dalekiego Wschodu - o powierzchni ponad 6 min km2, przypada tylko 5% zainwestowanego kapitału zagranicznego, przy czym ogromna jego część zlokalizowana jest w jednym tylko obwodzie, a mianowicie sachalińskim. Zamykając analizę podjętego problemu, można sformułować kilka ogólniejszych opinii. Na podstawie przywoływanych materiałów statystycznych i opracowań stwierdzić można, że wszystkie kraje Europy Środkowej i Wschodniej znajdujące się w okresie transformacji systemowej, od początku lat 90. radykalnie zmieniły orientacje polityki gospodarczej na prorynkową, otwartą. Bezpośrednim jej efektem był napływ kapitału zagranicznego do różnych sektorów działalności gospodar- czej. Jak już wcześniej wspomniano, w początkowym okresie szcze- gólnym zainteresowaniem kapitału zagranicznego darzony był sektor przetwórczy, a pod koniec lat 90. usługowy. Należy podkreślić, iż niewielkim - jak dotychczas - zainteresowaniem inwestorów cieszy się sektor surowcowy. Częściowo jest to spowodowane ogranicze- niami prawnymi, jakie występują w krajach regionu, a odnoszą się one zwłaszcza do wykupu ziemi, i co szczególnie istotne w tym przypadku - ziemi pod nieruchomości. W latach 1998-1999 przyja- zne dla BIZ regulacje prawne wprowadziły w tym zakresie Rosja, Ukraina. Oprócz różnych ulg, wprowadzono możliwości nabywania gruntów z Państwowego Funduszu Ziemi. Okoliczności te mogą - przy założeniu, że nastąpi proces re- strukturyzacji wielkich przedsiębiorstw oraz ograniczenie korupcji - znacznie skorygować przestrzenny rozkład napływu kapitału w tej części Europy. Dotychczasowi liderzy pod względem skumulowanych BIZ li- czonych na 1 mieszkańca (Czechy, Węgry, Estonia, Słowenia) najprawdopodobniej utrzymają do 2005 r. dominującą pozycję, ale w liczbach bezwzględnych największy wzrost napływu kapitału za- granicznego przypuszczalnie wchłoną Rosja, Ukraina, Polska, m.in. ze względu na wielkość krajów, rynków zbytu i potencjał demogra- ficzny (Z. Chrupek, 2000). Część krajów Europy Środkowej i Wschodniej poprzez sprze- daż prywatyzowanych przedsiębiorstw państwowych i nowe zachę- ty preferencyjne dla inwestorów (np. Bułgaria, Słowacja, Rumunia) może oczekiwać zwiększonych dopływów BIZ, w większości przy- padków w formie jonit ventures. Na podstawie porównań z krajami Azji Południowo-Wschod- niej i Wschodniej można sądzić, że mało prawdopodobne jest, aby w perspektywie krótkiej i dalszej (do 2020 r.) mógł zaangażować się kapitał zagraniczny w sektor surowcowy, np. w górnictwo (z wyłą- czeniem ropy naftowej, gazu). Górnictwo zostanie przypuszczalnie w zarządzaniu spółek akcyjnych kapitału państwowo-prywatnego rodzimego. W krótkiej perspektywie do 2005 r. - niezależnie od postępu reform, kapitał zagraniczny umacniać się będzie nadal w sektorze przetwórczym i większą jeszcze ekspansję wykaże w usługach. Mało jednak zainteresowany będzie przemysłem hutniczym. Do- tychczas kapitał amerykański wykupił zakłady w Koszycach na Słowacji, a kapitał południowokoreański zakłady hutnicze w Otelinox w Rumunii. Nabrzmiałe problemy tej branży rozwiązywane być muszą przez rządy poszczególnych krajów, stosowanie przez nie mądrej polityki gospodarczej; może w dalszej perspektywie część produkcji tego przemysłu prowadzona będzie w kooperacji z firmami zagranicznymi zlokalizowanymi na obszarach krajów objętych trans- formacją. W roku 2002 m.in. Polska, Czechy, Kazachstan złożyły ofertę udziałową do firmy o najbardziej globalnym zasięgu na świecie w przemyśle stalowym - The LNM Group. Na rozwój branż wysokiej technologii - bez zaplecza badaw- czego - trudno liczyć w omawianym regionie. W tych dziedzinach wyjątkowo większym zaufaniem inwestorów zagranicznych - jak dotychczas - obdarzone zostały Czechy. W 2000 r. podjęta została decyzja o budowie w tym kraju drugiej co do wielkości fabryki kineskopów na świecie, finansowana przez holenderski Philips Elec- tric (największy zakład kineskopów zlokalizowany jest w Eindhom w Holandii). Będzie to największa inwestycja typu green field w Czechach. Zakład ten docelowo ma zatrudniać około 3200 pra- cowników i dać dodatkowo pracę około 6000 osób w przedsiębior- stwach kooperujących (U. Kopeć, 2000). W sferze zainteresowań kapitału zagranicznego pozostanie jesz- cze przemysł środków transportu (np. niemiecki BMW na Wę- grzech), farmaceutyczny. W złożonej strukturze branżowej sektora usług nadal umacniać się będzie kapitał obcy w łączności, bankowo- ści, ubezpieczeniach, hotelarstwie, nieruchomościach - wskazują na to doświadczenia niektórych krajów Ameryki Łacińskiej. Na bazie restrukturyzacji przedsiębiorstw państwowych nastąpi w bliskiej perspektywie zwiększony napływ kapitału do podsekcji dystrybucji energii i gazu (w Czechach w 1997 r. kapitał zagraniczny przejął kontrolę nad energetyką, w Słowenii elektrownię atomową w Krško przejął kapitał chorwacki (U. Kopeć, 2000)). Pewne jest, że procesy integracyjne, globalne - oparte głównie na dopływie kapitału do krajów transformujących się - nie obejmą wszystkich obszarów i wszystkich dziedzin gospodarki. Niektóre z nich nadal poddane będą procesom gospodarczym o charakterze państwowo-prywatnym (J. Kleer, 2000), zależnym przede wszystkim od inicjatyw krajowych, przedsiębiorczości prywatnej i inicjatyw rządowych czy nawet wąsko regionalnych (np. rolnictwo i z nim związane niektóre branże przemysłu, budownictwo mieszkaniowe, usługi drobne publiczne, górnictwo, hutnictwo). Stąd też zapewne pojawią się dosyć silne dysproporcje między tym co globalne, pań- stwowe i regionalne. Oznaczać to będzie, że w gospodarkach oma- wianych krajów utrwalą się ośrodki, strefy wysoko i mniej rozwinię- te, czy wręcz zacofane, mogą też narastać rozpiętości dochodowe między poszczególnymi grupami pracowników i mieszkańcami nie- których regionów. Dla rozwiązywania takich i innych problemów, zrównoważe- nia rozwoju, poprawy warunków życia ludności konieczna jest większa rozwaga i stanowczość rządów i społeczeństw omawia- nych krajów w: - przeprowadzaniu prywatyzacji majątku narodowego, - zwiększaniu nakładów inwestycyjnych na modernizację go- spodarki, - popieraniu średniej i drobnej przedsiębiorczości, - zwiększaniu nakładów na edukację i badania naukowo-roz- wojowe, a wszystko to zależy od wzrostu produktu krajowego brutto. Znaczenie dla realizacji takich priorytetów będzie miało rozszerzenie Unii Europejskiej o kraje Europy Środkowej. Streszczenie Celem artykułu jest określenie tendencji i kierunków napływu bezpo- Bibliografia E. Bednarska, Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w gospodarce światowej, [w:l Inwestycje zagraniczne w Polsce, pod redakcją B. Durka, IKiCHZ, Warszawa 1995. Z. Chrupek, Ocena możliwości napływu kapitału zagranicznego w okresie do roku 2020, [w:] Strategia rozwoju Polski do roku 2020, tom I, Diagnoza ogólnych uwarunkowań rozwojowych, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN, Warszawa 2000. Economic Survey of Europe in 1996-1997, Economic Commision for Europe, Geneva 1998. J. Gliniecka, Inwestycje zagraniczne w świetle prawa finansowego, Wydawnictwo Prawnicze i Ekonomiczne, LEX”, Gdańsk 1992. J. Kleer, Koniunktura światowa i procesy globalne, [w:] Strategia rozwoju Polski do roku 2020, tom I, Diagnoza ogólnych uwarunkowań rozwojowych, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN, Warszawa 2000. U. Kopeć, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce. Raport jubileuszowy, pod red. B. Durka, IKiCHZ, Warszawa 1998. U. Kopeć, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w wybranych kra- jach Europy Środkowej i Wschodniej, pod red. B. Durka, IKiCHZ, Warsza- wa 2002. S. Ładyka, Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w gospodarce świa- towej, [w:] Inwestycje zagraniczne w Polsce, pod red. B. Durka, IKiCHZ, Warszawa 1997. Regiony Rassiji, Moskwa 2001. Statistical Yearbook of Hungary 2000, Budapest 2001. Statistical Yearbook of Ukraine for 1997, Kijev 1999. Wierzbicki A.P., 2000, Wpływ megatrendów cywilizacji informacyj- nej na sytuację w Polsce, [w:] Strategia rozwoju Polski do roku 2020, tom I, Diagnoza ogólnych uwarunkowań rozwojowych, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN, Warszawa. World Investment Report 1999, UNCTAD, UN, New York - Geneva 1999. „Wprost” 2000, nr 26. I. Zagoździńska, Podmioty z kapitałem zagranicznym w Polsce w 2001 r. (według danych GUS), [w:] Inwestycje zagraniczne, pod red. B. Durki, IKiCHZ, Warszawa 2002. Streszczenie Celem artykułu jest określenie tendencji i kierunków napływu bezpo- średnich inwestycji zagranicznych (BIZ) do krajów europejskich, objętych transformacją systemową. Przedstawiono zmienność dopływu BIZ (od początku lat 90. do koń- ca 2000 r.) oraz ich ogólne zasoby wyrażone w min USD w poszczególnych państwach. Zwrócono uwagę na pochodzenie kapitału zagranicznego (głów- nie z krajów Unii Europejskiej i Stanów Zjednoczonych) w sektorach go- spodarki. W pierwszym etapie transformacji (1990-1993) najwięcej inwestycji ulokowanych zostało w przemyśle spożywczym, tytoniowym i napojów, samochodowym i chemicznym oraz w handlu. Od połowy lat 90. w sferze szczególnych zainteresowań znalazły się usługi - głównie telekomunikacja, bankowość, ubezpieczenia. W krótkiej (do 2005), jak i dalszej perspektywie (do 2020 r.) - chyba niezależnie od postępu prywatyzacji i restrukturyzacji gospodarek w kra- jach Europy Środkowej i Wschodniej - kapitał zagraniczny umacniać się będzie nadal w sektorze przetwórczym i jeszcze większą ekspansję wykaże w usługach. Mało zainteresowany będzie górnictwem i rolnictwem. Na- brzmiałe problemy w tych branżach będą musiały być rozwiązywane przy dużym zaangażowaniu rządów poszczególnych krajów i współdziałaniu róż- nych partnerów. Może dopiero w dalszej perspektywie, poprzez umocnie- nie się rodzimego kapitału - w oparciu o małą i średnią przedsiębiorczość, przy współudziale firm państwowych - bardziej znaczące niż obecnie - część produkcji przemysłowej będzie się odbywać w kooperacji z firmami zagranicznymi, zlokalizowanymi na obszarze krajów objętych transformacją. Nieodzownym warunkiem powodzenia - w trwającym procesie integracji, globalizacji - jest wzrost produktu krajowego brutto i zwiększenie nakła- dów na edukację i badania oraz przyspieszenie przemian modernizacyjnych w omawianej części Europy. Lidia Mesjasz Czy integracja rynków finansowych doprowadzi do polaryzacji reżimów kursowych? 1. Wprowadzenie Problem wyboru optymalnego systemu kursu walutowego w gospodarce światowej nabrał ostatnio nowej aktualności. Powo- dem jest postępująca integracja rynków finansowych i towarzysząca jej wysoka mobilność międzynarodowego kapitału. W takich warun- kach pośrednie reżimy kursowe są bardziej podatne na ataki speku- lacyjne niż „czyste” rozwiązania kursowe, tzn. kurs w pełni sztywny (hard peg) lub w pełni płynny (clear float), a przez to trudniejsze do utrzymania na dłuższą metę. Ponadto, obrona stabilności kursu waluty krajowej może być bardzo kosztowna dla gospodarki, co pokazały ostatnie kryzysy finansowe w krajach wschodzących. W związku z powyższym część ekonomistów twierdzi, że w środowisku pełnej swobody przepływów transgranicznego kapita- łu tylko skrajne rozwiązania kursowe są w stanie powstrzymać ataki spekulacyjne.1 Na tej podstawie wysuwają oni hipotezę, że pośrednie reżimy kursowe będą lub powinny stopniowo zanikać. Pogląd ten nazywany jest w literaturze hipotezą „dwóch biegunów” (two poles), „skrajnych rozwiązań” (corner solutions) czy też „zanikającego lub brakującego środka” (vanishing or missing middle). 1 Np. В. Eichengreen, International Monetary Arrangements for the 21s' Century, Brookings Institutions, Washington, D.C. 1994; M. Obstfeld і K.Rogoff, The mirage of fixed exchange rates, „Journal of Economic Perspectives”, Vol.9, No 4, 1995; M. Goldstein, Safeguarding prosperity in a global financial system: The future international financial architecture, Institute for International Economics, Washington, D.C. 1999; L. Summers, Testimony before the Senate Foreign Rela- tions Subcommittee on International Economic Policy and Export/ Trade Promo- tion, U.S. Senate, 106th Congress, Iм Session, January 27, 1999. Hipoteza ta rodzi szereg wątpliwości. Po pierwsze, zakłada, milcząco lub otwarcie, że reżim kursu walutowego jest wybierany raz i na zawsze. Tymczasem doświadczenia licznych krajów pokazują, że system kursu walutowego ulega zmianom i jest dostosowywany do zmieniających się priorytetów polityki gospodarczej i/lub warun- ków otoczenia. Po drugie, argumenty wysuwane przez zwolenników tej hipotezy, choć niewątpliwie słuszne, nie są oparte na żadnej kompleksowej teorii. Po trzecie, wielu autorów krytycznie ocenia zasadność wpro- wadzenia w życie zaleceń tej hipotezy, zwłaszcza w krajach rozwi- jających się. Zasygnalizowane wyżej problemy zostaną teraz szerzej omówio- ne. Podstawowym celem referatu jest weryfikacja hipotezy skrajnych rozwiązań kursowych. Weryfikację przeprowadzono na podstawie analizy ewolucji faktycznie stosowanych systemów kursu walutowe- go w krajach członkowskich MFW w latach 1990-2001 (pkt 2). W 3 pkt przedstawiono argumenty wysuwane na rzecz hipotezy „zanika- jącego środka” oraz proponowane teoretyczne jej uzasadnienie. 4 pkt daje ocenę zasadności wprowadzenia w życie „czystych” form kur- su walutowego przez kraje rozwijające się. Referat kończą wnioski. 2. Ewolucja systemów kursu walutowego Analiza ewolucji systemów kursu walutowego została przepro- wadzona w oparciu o system klasyfikacji kursów opracowany przez MFW w 1999 r. System ten obejmuje wszystkie kraje członkowskie MFW i opiera się na polityce kursowej faktycznie stosowanej przez te kraje, w odróżnieniu od systemu obowiązującego do 1998 r., który opierał się na kursach oficjalnie deklarowanych.2 Nowy system identyfikuje 10 rodzajów reżimów kursowych, które można podzielić na trzy podstawowe grypy: 2 Szerzej na ten temat zob. Exchange rate arrangements and currency co- nvertibility: Development and issues, „World Economic and Financial Surveys”, 1999, IMF, Washington, D.C. 1999. 1) kursy w pełni sztywne (hard pegs), do których zalicza się: system izby walutowej (currency board), jednostronne wprowadze- nie do obiegu waluty obcej (dolaryzacja lub euroizacja) oraz unię walutową; 2) kursy pośrednie, które obejmują „miękkie” kursy stałe (softpegs), do których zalicza się: konwencjonalny kurs stały oparty na jednej walucie lub koszyku walutowym (conventional fixed peg), kurs pełzający (crawlingpeg), kurs pełzającego pasma (craw- ling band) oraz kurs o ustalonym korytarzu wahań (horizontal band) oraz ściśle kierowane kursy płynne (tightly managed floats)', 3) kursy płynne, niezależne (independent float) lub luźno kierowane (loosly managed floats). Zarówno ściśle, jak i luźno kierowane kursy płynne nie mają z góry określonej ścieżki kursowej. Różnią się tym, że kurs płynny ściśle kierowany jest na bieżąco, monitorowany i utrzymywany na stabilnym poziomie. A to oznacza, że może być wykorzystany jako nominalna kotwica dla polityki monetarnej. Natomiast w systemie kursu płynnego luźno kierowanego interwencje walutowe są rzadkie i mają na celu jedynie łagodzenie „nadmiernych” wahań kursu, co upodabnia go do kursu płynnego niezależnego. W latach 1990-2001 proporcja krajów stosujących reżimy po- średnie zmniejszyła się z prawie 70% do 39%. Natomiast wzrosła liczba krajów stosujących kursy w pełni płynne (z 15% do 35,5%) oraz kursy w pełni sztywne (z 16% do 26%). Pośrednie reżimy kursowe były zastępowane przede wszystkim kursami płynnymi, w mniejszym stopniu sztywnymi (por. tab. 1). Przedstawiona ewolucja reżimów kursowych wydaje się potwierdzać hipotezę zakładającą odchodzenie od pośrednich reżimów kursowych na rzecz rozwiązań skrajnych. Polaryzacja reżimów kursowych w największym stopniu doty- czyła krajów silnie zintegrowanych z międzynarodowymi rynkami kapitałowymi, tj. wysoko rozwiniętych oraz wschodzących.3 W kra- 3 Por. także S. Fischer, Exchange rate regimes: Is the biopolar view correct? „Journal of Economic Perspectives”, Vol. 15, No 2, 2001. Kurs Rok 1990 1992 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Wszystkie kraje 15,7 19.4 16,2 16,2 16,2 18,3 18,3 24,2 24,7 25,8 Kursy sztywne 69,2 56,1 56,8 58.9 58.4 53,2 48,9 40.9 41,4 38,7 Kursy pośrednie 15,1 24.4 27,0 24.9 25.4 28,5 32,8 34.9 33,9 35,5 Kursy płynne Kraje rozwinięte 0,0 4,2 4,2 4,2 4,2 4,2 4,2 50,0 50,0 54,2 Kursy sztywne 73,9 50,0 54,2 54,2 62,5 58,3 58,3 12.5 12.5 4,2 Kursy pośrednie 26,1 45,8 41,7 41,7 33,3 37,5 37,5 37.5 37.5 41,7 Kursy płynne Kraje wschodzącel; 6,7 9,7 9,4 9.4 9,4 12,5 12,5 12.5 15,6 15,6 Kursy sztywne 76.7 64,5 68,8 81,3 78,1 56.3 53,1 40.6 37,5 34,4 Kursy pośrednie 16.7 25,8 21,9 9.4 12,5 31.3 34,4 46,9 46,9 50,0 Kursy płynne Kraje rozwijające się bez 21,7 24,8 20,2 20,2 20,2 22,3 22,3 22,3 22,3 23.1 wschodzących 66,0 55,2 54,3 54,3 52,7 51,5 46,2 46,2 47,7 46.2 Kursy sztywne 12,3 49,6 25,6 25,6 27,1 26,2 31,5 31,5 30,0 30,8 Kursy pośrednie Kursy płynne 1 Obejmują 32 kraje: Argentyna, Brazylia, Bułgaria, Chile, Chiny, Kolumbia, Rep. Czech, Egipt, Ekwador, Hongkong, Węgry, Indie, Indonezja, Izrael, Jordan, Korea, Malezja, Meksyk, Maroko, Nigeria, Pakistan, Panama, Peru, Filipiny, Polska, Rosja, Singapur, Południowa Afryka, Sri Lanka, Tajlandia, Turcja i Wenezuela. Źródło: Bubula A., Otker-Robe I., The evolution of exchange rate regimes since 1990: Evidence from de facto policies, „IMF Working Paper”, No 155, 2002. jach wysoko rozwiniętych kursy pośrednie prawie zanikły, na co duży wpływ miało utworzenie unii monetarnej w Europie. W grupie krajów wschodzących nastąpiło przesunięcie głównie w kierunku kursów płynnych luźnie kierowanych. Niektóre kraje upłynniły kursy w następstwie ataków spekulacyjnych na ich waluty (np. Meksyk, Tajlandia, Korea, Indonezja, Rosja, Brazylia, Turcja), inne, aby wzmoc- nić autonomię polityki pieniężnej (np. Chile, Polska). Nieliczne gospo- darki wschodzące zdecydowały się na wprowadzenie w pełni sztyw- nych kursów walutowych (Argentyna, Estonia, Litwa, Bułgaria, Bośnia, Ekwador i Salwador), całkowicie rezygnując lub poważnie ograniczając stopień autonomicznej polityki pieniężnej w nadziei, że większa dyscyplina, którą te rozwiązania wymuszają, wzmocni ich wiarygodność. Nie ma jednak pewności, że zaobserwowany trend w kierunku polaryzacji systemów kursowych będzie kontynuowany i doprowadzi do całkowitego zaniku pośrednich reżimów kursowych. A jeśli na- wet, to nie ma też pewności, że rozwiązanie dwubiegunowe utrzyma się w dłuższym horyzoncie. Hipotezę „dwóch biegunów” można bowiem uznać za prawdziwą tylko wtedy, gdy prawdopodobieństwo porzucenia krańcowych rozwiązań kursowych na rzecz rozwiązań pośrednich było zerowe, to znaczy, gdyby kraje pozostały na jednym lub drugim „biegunie” na zawsze lub gdyby zmiana polityki kursowej dokonywała się tylko między „biegunami”. W celu oszacowania prawdopodobieństwa przejścia między kursami w pełni sztywnymi, pośrednimi i w pełni płynnymi wykorzy- stano testy statystyczne oparte na łańcuchach Markova. Badania przeprowadzono w odniesieniu do kursów deklarowanych i faktycz- nie stosowanych przez różne kraje i w różnym okresie czasu.4 Analizy wykazały, że prawdopodobieństwo przejścia od skrajnych rozwiązań kursowych do rozwiązań pośrednich jest niezerowe, co oznacza, że pośrednie reżimy kursowe będą istniały nadal lub co najmniej jeszcze długo nie zanikną. 4 P. Masson, Exchange rate regime transition, „IMF Working Paper”, No 134, 2000; A. Bubula, 1. Otker-Robe, The evolution of exchange rate..., op. cit. W praktyce rozwiązanie dwubiegunowe wydaje się mało praw- dopodobne do utrzymania w dłuższym horyzoncie. Trudno sobie na przykład wyobrazić, aby kraje nigdy nie znalazły się, choćby tymcza- sowo, w sytuacji wymagającej zastosowania kursu walutowego jako narzędzia redukowania lub stabilizowania inflacji. 3. Uzasadnienie hipotezy skrajnych rozwiązań kursowych Dla uzasadnienia hipotezy „brakującego środka” jej zwolennicy wysuwają szereg argumentów. Najczęściej próbują ją wyjaśniać w kategoriach dylematu „trójkąta niemożliwości” (impossible trinity). Dylemat ten oznacza, że kraj nie może osiągać jednocześnie trzech celów: stabilności kursu walutowego, niezależnej polityki monetarnej i swobody przepływów kapitałowych. Musi więc z czegoś zrezygno- wać. W warunkach postępującej integracji rynków finansowych kontrola przepływów kapitałowych jest mało skuteczna.5 W takim razie wybór sprowadza się do rezygnacji albo ze stabilności kursu walutowego, albo z niezależnej polityki pieniężnej. Oznacza to, że kraj zmuszony jest przyjąć jeden z dwóch skrajnych wariantów polityki kursowej, albo kurs w pełni płynny, przy zachowaniu własnej polityki pieniężnej, albo kurs w pełni sztywny, co z kolei wiąże się z rezygna- cją z niezależnej polityki pieniężnej.6 Innym argumentem wysuwanym na rzecz hipotezy „zanikają- cego środka” jest niebezpieczeństwo związane z akumulacją dużych niezabezpieczonych zobowiązań w walutach obcych. Zobowiązanie się rządu do obrony stabilności waluty daje podmiotom krajowym złudne poczucie bezpieczeństwa, które powoduje, że zaciągają duże zobowiązania w walutach obcych bez zabezpieczenia się przed ryzy- kiem kursowym. W rezultacie, gdy dochodzi do kryzysu walutowego i dewaluacji waluty krajowej, pojawia się fala bankructw ze wszyst- 5 Szerzej na ten temat zob. np. S. Edwards, How effective are capital con- trols?, „Journal of Economic Perspectives” vol. 13, No 4, 1999. 6 Por. J.A. Frankel, No single currency is right for all countries or at all times, „NBER Working Paper”, No 7338, 1999. kimi tego negatywnymi konsekwencjami dla gospodarki narodowej. Doświadczyły tego kraje Azji Południowo-Wschodniej w latach 1997— 1998. Zwolennicy skrajnych rozwiązań kursowych podkreślają, że tych problemów można by uniknąć, wprowadzając system kursu albo w pełni płynnego, albo w pełni sztywnego. Kurs w pełni płynny, zwiększając ryzyko kursowe skłaniałby banki i firmy krajowe do zabezpieczania się przed nim, a także zapobiegałby nadmiernym przepływom kapitału. Z kolei wprowadzenie kursu w pełni sztywne- go w postaci na przykład systemu currency board, zwiększyłoby wiarygodność polityki monetarnej, co mogłoby zmniejszyć ryzyko ataku spekulacyjnego na walutę. Utworzenie unii walutowej w ogóle eliminuje ryzyko takiego ataku. Trzeci argument wysuwany na rzecz hipotezy „dwóch biegu- nów” związany jest z opóźnianiem przez rząd, ze względów politycz- nych, decyzji o dewaluacji waluty (lub alternatywnie o podwyższeniu stóp procentowych), co w obliczu presji spekulacyjnej na walutę krajową mogłoby zmniejszyć gospodarcze skutki kryzysu walutowe- go. Alternatywnym rozwiązaniem, pozwalającym uniknąć trudnych politycznie decyzji o dewaluacji, byłoby odpowiednio wczesne upłyn- nienie kursu lub wprowadzenie instytucji izby walutowej. Wszystkie trzy przytoczone argumenty na rzecz hipotezy „zani- kającego środka” są niewątpliwie słuszne, ale nie opierają się na głębszych podstawach teoretycznych, co wydaje się konieczne, aby można było uzasadnić „wyższość” skrajnych rozwiązań kursowych nad pośrednimi. Frankel, Fajnzylber, Schmukler i Serven proponują analityczne wyjaśnienie tej hipotezy, które opiera się na pojęciu weryfikowalności (verifiability) polityki kursowej.7 Przez weryfiko- walność cytowani autorzy rozumieją zdolność uczestników rynku do statystycznego wnioskowania, na podstawie obserwacji dostępnych danych, czy ogłoszony reżim kursowy jest rzeczywiście stosowany 7 J. A. Frankel, E. Fajnzylber, S. L. Schmukler, L. Serven, Verifying exchange rate regimes, „Journal of Development Economics”, Vol. 66, No 2, 2001. w praktyce. Weryfikowalność zapewnia przejrzystość kursu, a tym samym jego wiarygodność. Weryfikacji poddano systemy kursu walutowego o różnym stopniu złożoności (kursy o ustalonym parytecie wobec pojedynczej waluty i koszyka walutowego, z pasmem wahań i pełzające, a także kursy płynne). Opierając się na danych empirycznych dotyczących kursów walutowych wybranych krajów wschodzących przeprowadzono analizę statystyczną. Symulacje za pomocą metody Monte Carlo umożliwiły uogólnienie uzyskanych wyników.8 Badania statystyczne wykazały, że proste reżimy kursowe są łatwiejsze do weryfikacji przez uczestników rynku niż reżimy bardziej skomplikowane. Po- średnie reżimy kursowe jako bardziej złożone są trudniejsze do weryfikacji niż reżimy skrajne. Weryfikacja pośrednich rozwiązań kursowych wymaga dużej ilości danych i długich szeregów czaso- wych, a liczba koniecznych informacji wzrasta wraz z poziomem złożoności reżimu, na co wpływa m.in. szerokość pasma i liczba walut w koszyku. Stąd wniosek, że pośrednie reżimy kursowe, jako trudniej weryfikowalne, są mniej przejrzyste, a przez to mniej wiary- godne niż reżimy krańcowe i w związku z tym, powinny zanikać w dłuższym horyzoncie. 4. Ocena zasadności wprowadzenia w życie skrajnych rozwiązań kursowych Z danych przedstawionych w tabeli 1 wynika, że wciąż duża grupa krajów (prawie 39% członków MFW) stosuje pośrednie for- my kursu walutowego, przy czym są to przede wszystkim kraje rozwijające się. Powstaje pytanie, czy powinny one wprowadzić krańcowe rozwiązania kursowe. Przede wszystkim należy podkreślić, że wybór reżimu kursowe- go zależy od charakterystyki danej gospodarki. Jak twierdzi J. Fran- kel „nie ma jednego reżimu kursowego dobrego dla wszystkich 8 Por. J.A. Frankel, S.L. Schmukler, L. Serven, Verifiability and the vanishing intermediate exchange rate regime, „NBER Working Paper”, No 7901, 2000. krajów, a nawet dla tego samego kraju różne reżimy kursowe mogą być dobre w różnym czasie”.9 Biorąc pod uwagę ogromne zróżnico- wanie krajów rozwijających się pod względem poziomu rozwoju gospodarczego i finansowego, a także stopnia otwarcia, zalecanie wszystkim krajom rozwijającym się, aby zrezygnowały z reżimów pośrednich i wprowadziły reżimy skrajne, nie wydaje się zasadne. Kursy w pełni płynne, jako mniej podatne na presje spekulacyj- ne, są dobrym rozwiązaniem dla krajów uprzemysłowionych i tych gospodarek wschodzących, które w pełni zintegrowały się z global- nym rynkiem kapitałowym. Wiele krajów rozwijających się nie spełnia warunków dla wpro- wadzenia „czystego” kursu płynnego, których omówienie przekracza ramy tego referatu. Nie wydaje się, aby system kursu płynnego był na dłuższą metę optymalnym rozwiązaniem dla małych otwartych gospodarek, ze względu na potencjalne ryzyko kursowe, zwiększają- ce koszty transakcyjne w handlu zagranicznym. Nie jest to również dobre rozwiązanie dla krajów realizujących przekształcenia gospo- darcze, ze względu na duże wahania kursów i ich długookresowe odchylanie się od poziomu równowagi, co jest szkodliwe dla realnej sfery gospodarki. Może to utrudniać walkę z inflacją (uporczywe niedowartościowanie kursu) i/lub procesy proeksportowej restruktu- ryzacji gospodarki (trwałe przeszacowanie kursu). Nie wydaje się również zasadne zalecanie „czystych” kursów płynnych krajom cierpiącym na chronicznie wysoką inflację, mają- cym niedawne doświadczenia inflacyjne, cierpiącym na niestabilność polityczną i w sferze finansów publicznych. Wielu autorów kwestio- nuje wykonalność kursu w pełni płynnego w gospodarkach wscho- dzących Ameryki Łacińskiej. Twierdzą, że „obawa przed elastyczno- ścią” (fear of floating) wynika w tych krajach z niskiej wiarygod- ności polityki władz, strachu przed inflacją, a także realnej dolaryzacji krajowych systemów finansowych.10 9 J. A. Frankel, No single currency is right..., op. cit. 10 R. Hausmann, M. Gavin, C. Pages, E. Stein, Financial turmoil and the choice of exchange rate regime, „IADB Research Department Working Paper”, No Zbudowanie w takich krajach wewnętrznego porozumienia na rzecz stabilnej polityki pieniężnej, a także zdobycie przez władzę monetarną oraz krajową walutę dostatecznej wiarygodności mogą trwać wiele lat i być bardzo kosztowne. Lepszym i mniej kosztow- nym rozwiązaniem wydaje się zaimportowanie zewnętrznego pienią- dza i związanej z nim wiarygodności, poprzez bezpośrednie (dolary- zacja lub unia walutowa) lub pośrednie (system currency board) przyłączenie się dojednej z kluczowych walut." Wprowadzenie w pełni sztywnych kursów walutowych obwa- rowane jest jednak rygorystycznymi warunkami i wymaga szerokie- go konsensusu społecznego, co może ograniczać ich wykonalność i nadmiernie krępować niektóre gospodarki wschodzące.12 Ich zasto- sowanie może mieć sens tylko w wyjątkowych sytuacjach. Sztywny kurs i związana z nim rezygnacja z własnej polityki pieniężnej może być właściwym rozwiązaniem w dłuższym horyzon- cie dla krajów transformacji systemowej w Europie Środkowej i Wschodniej, które kandydują do członkostwa w UE i zamierzają przystąpić do EMU. W najbliższym jednakże i średnim horyzoncie czasu wiele argumentów przemawia za elastyczną polityką kursową i niezależną polityką monetarną. Kraje te potrzebują czasu na wzmoc- nienie polityki fiskalnej oraz rozwiązanie problemów słabości sektora finansowego, aby lepiej przygotować się na pełną liberalizację rynku kapitałowego. Według K. Lutkowskiego ważnym argumentem za utrzymaniem okresu przejściowego jest strukturalna odmienność gospodarek akcesyjnych od gospodarek strefy euro.13 Uważa on, że na etapie niedokończonej restrukturyzacji gospodarek akcesyjnych 7993, 2000, s. 11; G. Calvo i C. Reinhart, Fear of floating, Fear of floating, „NBER Working Paper” No 7993, 2000; R. Hausmann, U. Panizza, E. Stein, Why do countries float the way they float? „Journal of Development Economics”, vol. 66, No 2,2001. 11 M. Dąbrowski, Czy w warunkach globalizacji jest miejsce na narodową polityką pieniężną, „Bank i Kredyt”, nr 7-8, 2000, s. 27. 12 M. Goldstein, Safeguarding prosperity..., op. cit., s. 106. 13 K. Lutkowski, Unifikacja walutowa Europy a przyszłość złotego, „Bank i Kredyt”, nr 7-8, 1999. nie należy rezygnować z tak ważnego elementu realnego dostosowa- nia jak kurs walutowy. Na problem ten zwraca również uwagę P. Masson twierdząc, że niedostateczny stopień konwergencji realnej w krajach akcesyjnych czyni je wrażliwymi na szoki zewnętrzne, w tym także ze strony UE14. Elastyczny kurs jest w takich warun- kach lepszym rozwiązaniem. Poza nielicznymi przypadkami krajów charakteryzujących się pewną specyfiką, dla większości dużych, średnich i mniejszych kra- jów rozwijających się i transformacji systemowej, pośrednie typy mechanizmów kursowych mogą lepiej służyć ich potrzebom niż rozwiązania skrajne.15 Jest to dobre rozwiązanie przede wszystkim dla krajów o niskim jeszcze stopniu integracji z międzynarodowymi rynkami kapitałowymi, co czyni je mniej wrażliwymi niż większość gospodarek wschodzących na gwałtowne i zmasowane ataki speku- lacyjne. Dzięki istniejącym barierom uniemożliwiającym swobodny przepływ kapitałów, kraje te mogą jednocześnie realizować dwa cele, tj. stabilny kurs waluty i niezależną politykę pieniężną. Pośred- nie reżimy kursowe mogą też być z pożytkiem stosowane tymczaso- wo w okresach wysokiej inflacji jako narzędzie jej stabilizacji.16 Ważne jest tylko, aby w odpowiednim momencie (np. wzrostu otwar- tości na przepływy kapitału czy pogarszania się międzynarodowej konkurencyjności) uelastycznić kurs. 14 P. Masson, Monetary and exchange rate policy of transition economies tfj' Central and Eastern Europe after the launch of EMU, „IMF Policy Discussion Paper”, No 5, 1999. 15 J. A. Frankel, No single currency..., op. cit.; J. Williamson, Exchange rate regimes for emerging markets: Reviving the intermediate option, HE, Washington, D.C, 2000; S. Fischer, Exchange rate regimes..., op. cit. 16 M. Mussa, P. Masson, A. Swoboda, E. Jadresic, P. Mauro, A. Berg, Exchange rate regimes in an increasingly integrated world economy, „IMF Occa- sional Paper”, No 193, 2000. 5. Podsumowanie Analiza ewolucji reżimów kursu walutowego w krajach człon- kowskich MFW wskazuje na tendencję odchodzenia od pośrednich rozwiązań kursowych w kierunku rozwiązań skrajnych. Wielu eko- nomistów twierdzi, że trend ten jest naturalną konsekwencją postę- pującej integracji rynków finansowych i wysokiej mobilności między- narodowego kapitału, w których to warunkach tylko skrajne rozwią- zania kursowe, jako bardziej przejrzyste, a przez to i bardziej wiary- godne, są w stanie powstrzymać ataki spekulacyjne. Nie oznacza to jednak, że skrajne rozwiązania kursowe rozwiązują wszystkie proble- my, jakie powstają w środowisku zglobalizowanych rynków finanso- wych. Pośrednie reżimy kursowe prawdopodobnie nie zanikną i będą stosowane przez te kraje rozwijające się, które są słabo jeszcze zintegrowane z międzynarodowymi rynkami kapitałowymi, a także jako rozwiązania tymczasowe. W dłuższym horyzoncie optymalnym rozwiązaniem dla gospodarek wschodzących jest jednak wybór mię- dzy kursem w pełni płynnym a w pełni sztywnym. To, jaki reżim ostatecznie przyjmą, zależeć będzie od tego, czy bardziej cenią sobie niezależną politykę monetarną czy też wiarygodność i integrację. Bibliografia A. Bubula, I. Otker-Robe, The Evolution of exchange rate regimes since 1990: Evidence from de facto policies, „IMF Working Paper”, No 155,2002. G. Calvo, C. Reinhart, Fear of floating, „NBER Working Paper”, No 7993,2000. S. Edwards, How effective are capital controls?, „Journal of Econo- mic Perspectives”, Vol. 13, No 4,1999. B. Eichengreen, International Monetary Arrangements for the 21s' Century, Brookings Institutions, Washington, D.C. 1994. Exchange rate arrangements and currency convertibility: Develop- ment and issues, „World Economic and Financial Surveys”, 1999, IMF, Washington, D.C. S. Fischer, Exchange rate regimes: Is the biopolar view correct? „Journal ofEconomic Perspectives”, Vol. 15, No 2,2001. J. A. Frankel, No single currency is right for all countries or at all times, „NBER Working Paper”, No 7338,1999. J. A. Frankel, S. Schmukler, L. Serven, Verifiability and the vani- shing intermediate exchange rate regime, „NBER Working Paper”, No 7901,2000. J. A. Frankel, E. Fajnzylber, S. L. Schmukler, L. Serven, Verifying exchange rate regimes, „Journal of Development Economics”, Vol. 66, No 2,2001. M. Goldstein, Safeguarding prosperity in a global financial system: The future international financial architecture, Institute for International Economics, Washington, D.C. 1999. R. Hausmann, M. Gavin, C. Pages, E. Stein, Financial turmoil and the choice of exchange rate regime, „1ADB Research Department Wor- king Paper”, No 7993,2000. R. Hausmann, U. Panizza, E. Stein, Why do countries float the way they float? „Journal of Development Economics”, Vol. 66, No 2,2001. K. Lutkowski, Unifikacja walutowa Europy a przyszłość złotego, „Bank i Kredyt”, nr 7-8, 1999. P. Masson, Monetary and exchange rate policy of transition econo- mies of Central and Eastern Europe after the launch of EMU, „IMF Poli- cy Discussion Paper”, No 5, 1999. P. Masson, Exchange rate regime transition, „IMF Working Paper”, No 134,2000. M. Obstfeld, K. Rogoff, The mirage of fixed exchange rates, „Journal ofEconomic Perspectives”, Vol.9, No 4,1995. M. Mussa, P. Masson, A. Swoboda, E. Jadresic, P. Mauro, A. Berg, Exchange rate regimes in an increasingly integrated world economy, „IMF Occasional Paper”, No 193,2000. L. Summers, Testimony before the Senate Foreign Relations Sub- committee on International Economic Policy and Export/ Trade Promo- tion, U.S. Senate, 106th Congress, Is' Session, January 27, 1999. J. Williamson, Exchange rate regimes for emerging markets: Revi- ving the intermediate option, Institute for International Economics, Wa- shington, D.C. 2000. Streszczenie W warunkach postępującej integracji rynków finansowych i wyso- kiej mobilności transgranicznego kapitału wybór optymalnego reżimu kur- su walutowego nabrał nowej aktualności. Ostatnie kryzysy finansowe w krajach wschodzących pokazały, że pośrednie rozwiązania kursowe są szcze- gólnie podatne na presję rynku, a obrona kursu może być bardzo kosztow- na dla gospodarki. Powstaje pytanie, czy reżimy pośrednie są możliwe do utrzymania w dłuższym horyzoncie czy też będą lub powinny być zastępo- wanie przez skrajne systemy kursu walutowego, tzn. kursy w pełni sztyw- ne lub w pełni płynne. Analiza ewolucji systemów kursu walutowego sto- sowanych przez kraje członkowskie MFW w latach 1990-2001 wskazuje na postępującą polaryzację reżimów kursowych. Czy to oznacza, że pośrednie reżimy kursowe całkowicie zanikną? Hipoteza skrajnych rozwiązań (corner solution) budzi szereg wątpliwości. Po pierwsze, zakłada statyczność wy- boru reżimu kursowego. Po drugie, nie opiera się na żadnej głębszej teorii. Po trzecie, wątpliwości budzi zasadność wprowadzenia w życie zaleceń tej hipotezy, zwłaszcza w krajach rozwijających się. Will integration of financial markets lead to the biopolar exchange rate arrangements? Summary In the world of increasingly integrated financial markets and high capital mobility, the choice of an optimal exchange rate regimes is the major unresolved issue. Recent currency crises in emerging markets have shown that intermediate exchange rate regimes are especially prone to market pressure and the defence of the parity can be very costly for the economy. A question then emerges whether the intermediate regimes are viable un- der capital mobility and whether countries will or should be replacing them with the comer solutions, such as hard pegs or clear floats. An analysis of the evolution of the exchange rate regimes of the IMF member countries over 1990-2001 seems to support the biopolar view. But does it mean that intermediate regimes will vanish completely? There are some doubts about the two poles hypothesis. Firstly, it assumes that an exchange rate regime is chosen once and for ever. Secondly, the hypothesis is not based on any theoretical rationale. Finally, it seems doubtful that comer solutions are good options for all countries. Przekształcenia polityczne i gospodarcze w obwodzie kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej wobec procesów integrującej się Europy Obwód kaliningradzki,1 rosyjski region nad Bałtykiem, który w wyniku rozpadu Związku Radzieckiego oddzielony został od Rosji terytoriami dwóch niepodległych państw - Polski i Litwy, zajmuje szczególne miejsce na rosyjskiej scenie politycznej. Wynika to nie tylko z jego położenia geograficznego, ale też z rzadkiej, nawet jak na Rosję, sprzeczności interesów między różnymi grupami nacisku wobec obwodu, jak też i w samym Kaliningradzie. Politycy ze środowisk zbliżonych do rządu i do prezydenta trak- tują enklawę jako miejsce ważne ze względów strategicznych.2 Jest 1 Obwód kaliningradzki był zamknięty dla cudzoziemców do 1991 r. Ma on powierzchnią 15,1 tys. km2, i liczy 930 tys. mieszkańców, z czego ludność miej- ska stanowi 79 proc., w tym w mieście Kaliningrad mieszka 400 tys. ludzi. W skład obwodu wchodzi 13 jednostek administracyjnych, 22 miasta i 1151 miejsco- wości wiejskich. Region nie jest samowystarczalny w żadnej dziedzinie. Jeszcze w czasach ZSRR gospodarka obwodu charakteryzowała się wysokim udziałem gałęzi surowcowo chłonnych, przy czym 90 proc. energii, surowców, materiałów i półproduktów dostarczano z innych regionów ZSRR, a ponad 70 proc. towarów trafiało do odbiorców poza jej granicami. Znaczna część - 40-50 proc. - gospo- darki obwodu związana była z wojskiem. (Patrz bliżej: L. Wardomski, A. Jerszow, Międzynarodowa współpraca regionalna. Szanse i perspektywy obwodu kalinin- gradzkiego, Впешиая Таговлия, nr 1-2/1996). Jedynym w swoim rodzaju miej- scowym bogactwem naturalnym jest bursztyn - ok. 180 tys. ton, czyli blisko 80 proc. światowych zasobów tego surowca. Fundusz ziemi obwodu liczy 1,5 min ha, z czego w rolnictwie wykorzystuje sią ponad 50 proc. 2 Wynika to z dążenia Rosji do utrzymania strategicznej pozycji na Bałtyku Środkowym i w Europie Środkowo-Wschodniej. Pozycja Rosji została na tym obszarze zachwiana po wycofaniu jej wojsk z baz morskich wschodniego wy- brzeża Bałtyku - Kłajpedy, Pałągi, Rygi, Tallina. Baza wojskowa w Petersburgu zaś nie zapewnia Rosji przeprowadzania błyskawicznych operacji wojskowych na obszarze północno-wschodniej Polski (granicy NATO). Dlatego też, w obecnej to najdalej na zachód wysunięty punkt Federacji Rosyjskiej, graniczą- cy na dodatek z należącą do NATO Polską i pragnącą przystąpić do Sojuszu Litwą. Podobnego zdania są również wojskowi, dla których ogromną rolę w dziedzinie bezpieczeństwa FR odgrywa znajdująca się na terytorium obwodu główna baza Floty Bałtyckiej w Bałtijsku.3 Właśnie te grupy nacisku sprawiły, że gdy 1 grudnia 1998 r. FR zmniejszała liczbę okręgów wojskowych z ośmiu do siedmiu, w rezultacie powołano 6 ogromnych terytorialnie okręgów i jeden 0 charakterze specjalnym, właśnie w obwodzie kaliningradzkim.4 W interesie krajów sąsiednich, w tym Polski, leżałoby oczywi- ście pomniejszenie wagi wojskowej tego regionu5 i przeniesienie głównych akcentów na rozwój gospodarczy obwodu kaliningradzkie- go, który - za rok, gdy Polska, Litwa, Łotwa i Estonia staną się już sytuacji w Rosji (nastawienie antynatowskie), we wszystkich dokumentach rosyj- skiego rządu i Dumy Państwowej na temat Kaliningradu priorytet mają aspekty militarne. 3 Port w Bałtijsku jest jedynym niezamarzającym portem rosyjskim na Morzu Bałtyckim. Dla celów strategicznych Rosji jego znaczenie jest jednak znacznie osłabione, bowiem dojście morskie do portu jest bardzo płytkie. 4 Według ocen specjalistów rosyjskie siły wojskowe w Kaliningradzie liczą ok. 70 tys. żołnierzy ( w okresie ZSRR stacjonowało tam ok. 200 tys. żołnierzy), choć Rosjanie twierdzą, że „tylko” 20 tysięcy. Spośród tych 70 tys. żołnierzy 40 tys. stanowią siły naziemne (XI Armia Lądowa, Kaliningradzka Grupa Wojsk Ochrony Pogranicza, wojska wewnętrzne podległe MSW, dwie dywizje pancerne 1 dwie zmechanizowane oraz 8 brygad: po jednej pancernej, dwa pułki pocisków antyrakietowych, dwa pułki przeciwpancerne, jedna grupa śmigłowców, 1300 czoł- gów średniej wielkości, 1300 MTLB, 600 dział, 24 SCUD (R-300), 16 SS-21 (toczka-U), 49 śmigłowców Mi-24, około 200 SU-22 i SU-24. W kwietniu 1998 r. zainstalowano tam także - jak podała rosyjska prasa - pierwsze ruchome baterie rakietowe typu S-300 PS (zestawy 4 rakiet dalekiego zasiągu ziemia-powietrze). Istnieje sugestia, że w obwodzie zainstalowano także taktyczną broń jądrową. (Por: Russkij Tieliegraf 11.06.1998) 5 W ocenie specjalistów wojska szybkiego reagowania mogłyby z Kalinin- gradu opanować z morza i lądu Trójmiasto i porty Gdańska i Gdyni w ciągu 90 minut, w ciągu 5-6 godzin zbombardować Warszawę, a w ciągu 12 godzin znaleźć się na przedmieściach Warszawy. W ciągu 12 godzin wojska te mogłyby się też przenieść pod Poznań i Wrocław oraz w kilkadziesiąt minut uderzyć na kraje nadbałtyckie (Litwa, Łotwa, Estonia). członkami Unii Europejskiej - mógłby się stać zarówno dla Warsza- wy i Wilna, jak też dla Brukseli doskonałym pomostem w kierunku nawiązania bliższej współpracy z Rosją. Obwód bowiem, bardziej niż pozostałe rejony FR, przygotowany jest, przynajmniej z punktu wi- dzenia psychologii, do podejmowania decyzji politycznych przez spo- łeczeństwo zajmujące ten obszar, do wprowadzenia odmiennych niż dotychczas obowiązujące w FR, zasad współpracy gospodarczej z zagranicą.6 W Kaliningradzie wyraźnie słyszalne są głosy, że po rozszerze- niu Unii, obwód - aby mógł gospodarczo przetrwać, będzie musiał zabiegać w Moskwie o pozwolenie na szczególne partnerstwo z państwami UE. Nie są to głosy próżne. Wystarczy nadmienić, że w Brukseli w siedzibie UE działa oficjalny przedstawiciel obwodu kaliningradzkiego. Przychylne polityce integracji Kaliningradu z Europą stanowi- sko reprezentują głównie: merostwo miasta Kaliningrad, obwodowa Duma oraz miejscowe sfery gospodarcze, w których interesie leży powiększanie autonomii gospodarczej obwodu i zdobycie większej samodzielności w stosunkach z Moskwą. Środowiska te uważają, iż nadmierna koncentracja wojsk w regionie hamuje rozwój kontaktów gospodarczych, a zwłaszcza komplikuje przyciąganie inwestycji.7 Bez współpracy gospodarczej z zagranicą trudno wyobrazić sobie dalszy rozwój obwodu kaliningradzkiego. Znamienne, że rosyjski kryzys finansowy po sierpniu 1998 r. i będące jego skutkiem załamanie 6 Tylko w 1998 r. w Kaliningradzie przebywały z wizytami ze Szwecji, Litwy, Korei Południowej, Niemiec, Włoch, USA, Danii 24 delegacje zagraniczne, które zapoznawały się z programem Wolnej Strefy Ekonomicznej „Jantar”, obli- czanym na 5 miliardów dolarów. Zorganizowano 16 międzynarodowych wystaw handlowych w których uczestniczyły prawie wszystkie państwa europejskie. W maju 1998 r. odbyły się również polskie wystawy POLEXPORT-98, w któ- rych wzięło udział 80 polskich firm. Władze obwodu ukierunkowane są na współ- pracę z państwami UE, dlatego też prowadzą ogromny lobbing i promocję Kalinin- gradu we Wspólnocie Europejskiej i poszczególnych krajach Europy Zachodniej. W 1998 r. odbyły się „Dni Kaliningradu”, m.in. w Hamburgu i Hanowerze. 7 W latach 1990-1994 inwestorzy zagraniczni odnosili się ze znaczną rezer- wą do możliwości inwestowania w Kaliningradzie. gospodarcze w Rosji, w Kaliningradzie, ze względu na oddalenie od Centrum i silne powiązania z państwami sąsiednimi, zwłaszcza Niem- cami, Litwą i Polską, nie było odczuwalne tak mocno, jak na pozo- stałym terytorium FR.8 Odczuwalne dla gospodarki obwodu stało się natomiast zamknięcie przez Polskę granic w 1997 r.9 Jest to bardzo W 1995 r. w Kaliningradzie zarejestrowanych było już 700 przedsiębiorstw z kapitałem zagranicznym, ale były to firmy małe, a realna wartość wszystkich inwestycji nie przekraczała 10 milionów dolarów. Większość inwestorów zajmo- wała się głównie handlem, pośrednictwem i usługami. Wyjątkiem była firma Ce- pruss z 31 proc. udziałem kapitału niemieckiego, która produkuje celulozę i papier. W 1997 r. w Kaliningradzie inwestowali już przedsiębiorcy z 35 państw, przy czym 65 proc. przypadało na przedsiębiorstwa z kapitałem niemieckim, polskim i litewskim. Firmy usiłowały poprzez Kaliningrad wejść na rynek Rosji Centralnej. W okresie 9 miesięcy 1998 r. (do czasu załamania gospodarki po kryzysie finansowym) napływ inwestycji do Kaliningradu sięgnął 32,3 min USD - blisko 3 razy więcej niż w 1997 r. Głównymi inwestorami byli: Niemcy (55,7 proc.), Szwajcarzy (9,8 proc.) Polacy (7,5 proc.), Estończycy (5,7 proc.), Austriacy (4,8 proc.) Izraelczycy (4,7 proc.), Litwini (3,4 proc.), Szwedzi (2,2 proc.). Z zainwe- stowanych kwot 49 proc. trafiło do przemysłu, 25 proc. do handlu i żywienia zbiorowego, 9 proc. do transportu i łączności, a 8 proc. do budownictwa. Ze- wnętrzny obrót towarowy firm z kapitałem zachodnim i mieszanym wyniósł za 9 miesięcy 1998 r. 91 milionów dolarów, w tym na import na Rosję przypadło 67 proc. a na eksport - 33 proc. 8 W FR spadek produkcji wynosił średnio 25-30 proc., w Kaliningradzie zaś 7 proc. (w mieście tym działa 90 proc. firm z kapitałem obcym), a w innych miastach obwodu o 10 proc. Przedsiębiorstwa duże i małe wyprodukowały o 13 proc. mniej niż w 1997 r. O ile w porównaniu do 1997 r. w Rosji na rynku konsumentów wielkość detaliczna obrotu towarowego zmniejszyła się nawet w niektórych regionach do 30-50 proc., o tyle w Kaliningradzie zaledwie o 4,4 proc. Najbardziej negatywnie kryzys wpłynął na przeładunek towarów w porcie Kaliningrad. W 1997 r. przeładowano tam 6 min 163,2 tys. ton, a w 1998 r. tylko 4 min 457,9 tys. ton, tj. 27,7 proc. mniej. Gros przeładunków z portu Kaliningrad przejęły porty sąsiednie, szczególnie: Ryga [13 min 315,3 tys. ton (118,7 proc.)] i Tallin [21 min 363,6 tys. to (124,7 proc.)]. Spadek przeładunków najbardziej dotknął ładunki przeznaczone na eksport (z 5 min 497,1 tys. ton w 1997 r. do 3 min 831,6 tys. ton w 1998 r.). 9 W 1997 r. granice Polski z Kaliningradem przekroczyło blisko 5 milionów osób ( Polacy - 3,1 min, Rosjanie - 1,7 min, inni cudzoziemcy - 120 tys.). W 1998 r. - 3,1 min osób (Polacy - 1,7 min, Rosjanie 1,2 min, inni -200 tys.), poważny argument, że usytuowany niemal w centrum Europy obwód kaliningradzki powinien zostać zdemiłitaryzowany, by mieć większe szanse na szybki rozwój gospodarczy dzięki roli pośrednika handlo- wego pomiędzy Zachodem a Rosją. Wskazuje się, że między innymi temu właśnie miało służyć przyznanie przed kilkoma laty obwodowi statusu wolnej strefy eko- nomicznej.10 w okresie styczeń-marzec 1999 - ogółem 963 tys. (Polacy - 540 tys., Rosjanie - 400 tys., inni 163 tys.). Według ocen rosyjskich ekspertów, po zamknięciu granic, spadek obrotów w handlu walizkowym z Polski do Rosji (również przez Biało- ruś) wyniósł ok. 13 miliardów dolarów (sic!). Według tych ocen, na handlu waliz- kowym z Rosją Polska zarabiała ok. 15 miliardów dolarów rocznie, z czego 70 proc. zakupionych w Polsce przez Rosjan towarów była wyprodukowana w Polsce (sic!). Polska zamknęła granice z Rosją, bowiem FR nie zgodziła się na podpisanie umowy o readymisji. Istniały jednak zarówno polityczne, jak też mię- dzynarodowe podstawy do tego by w kwestiach Kaliningradu, jako strefy przy- granicznej, granicę zostawić otwartą (podobnie wcześniej było z polskimi gmina- mi przy granicy z Niemcami). 10 Obwód Kaliningradzki (jako jedyny z 89 podmiotów Federacji Rosyjskiej) otrzymał status Specjalnej Strefy Ekonomicznej już w 1990 r. 7 grudnia 1993 r. dekretem prezydenta FR „O Obwodzie Kaliningradzkim” obwodowi przyznano ulgi celne oraz ulgi podatkowe dla przedsiębiorstw, w produkcji, których udział eksportu stanowił nie mniej niż 50 proc. Ulgi celne anulowano dekretem prezyden- ta z 6 marca 1995 r. 15 listopada 1995 r. uchwalono jednak ustawę federalną 0 Specjalnej Strefie Ekonomicznej w Kaliningradzie. Dodatkowo rząd rosyjski wydał 12 stycznia 1996 r. „Traktat o rozgraniczeniu pełnomocnictw między orga- nami władzy państwowej FR a organami władzy obwodu kaliningradzkiego”. 29 września 1997 r. rząd FR uchwalił kolejny „Federalny Program Rozwoju Specjal- nej Strefy Ekonomicznej w obwodzie kaliningradzkim na lata 1998-2005). W marcu 1998 r. rząd Rosji zaakceptował jednak również wniosek admini- stracji obwodu (zgłaszany w różnych wersjach od dwóch lat) i wprowadził na terytorium SSE ilościowe ograniczenia bezcłowego importu 35 rodzajów towarów. Pod pretekstem ochrony miejscowych producentów Specjalna Strefa Ekonomiczna w obwodzie kaliningradzkim dobrowolnie zrezygnowała z części wywalczonych z trudem wolności handlowych. Na liście produktów, których ograniczenie doty- czy, obok artykułów spożywczych (słodycze, mięso, drób, niektóre wędliny, masło 1 tłuszcze zwierzęce, makaron, jaja, napoje alkoholowe i bezalkoholowe) oraz materiałów budowlanych (cegły, konstrukcje żelbetonowe), a także wyrobów z mas plastycznych, znalazły się również towary w obwodzie nieprodukowane, Aby zaistniała strategiczna współpraca pomiędzy obwodem kaliningradzkim a Unią Europejską konieczny jest akt polityczny ze strony Federacji Rosyjskiej. W 2001 r. powstał co prawda projekt ustawy Dumy Państwo- wej FR w sprawie zbliżenia obwodu do Unii Europejskiej," a 5 grudnia 2002 r. grupa robocza FR - UE w Moskwie opracowała jak samochody czy produkty ropopochodne. (Ewa Jastrun, Specjalna Strefa Eko- nomiczna w obwodzie kaliningradzkim, Analizy OSW, Warszawa 1998). Już od początku 1998 r. niepokój wśród kaliningradzkich i zagranicznych obserwatorów budzi możliwość anulowania przynajmniej części przywilejów przyznanych ob- wodowi, co w ostatecznym rezultacie może nawet doprowadzić do likwidacji stre- fy. 29 września 1997 r. rząd FR specjalną uchwalą zatwierdzi! Federalny program rozwoju Specjalnej Strefy Ekonomicznej w obwodzie kaliningradzkim w latach 1998-2005. Program ma służyć realizacji zadań społeczno-gospodarczych oraz gwarantować polityczne i ekonomiczne interesy Rosji w regionie. Przy opracowa- niu programu uwzględniono zatwierdzoną w 1994 r. przez Radę Bezpieczeństwa FR „Koncepcję polityki federalnej wobec obwodu kaliningradzkiego”, a także „Trak- tat o rozgraniczeniu pełnomocnictw między organami władzy państwowej Federa- cji Rosyjskiej i organami władzy państwowej obwodu kaliningradzkiego”. Lektura dokumentu nie pozostawia wątpliwości, że interesy gospodarcze obwodu zostały podporządkowane strategicznym interesom militarnym Rosji w regionie bałtyckim. 11 Projekt zakładał: 1. Zwrócić się do prezydenta FR z propozycjami: a) Nakazać Radzie Bezpieczeństwa FR przeanalizowanie i opracowanie państwowej koncepcji strategicznej w stosunku do Kaliningradu, w pełniej mierze uwzględnia- jąc jego szczególne położenie i konieczność przyspieszenia jego socjalno-ekono- micznego rozwoju jako integralnej części FR w celu przekształcenia go w region współpracy FR z UE; b) nakazać MSZ FR by na rozmowach z UE postawić cel podpisania specjalnego porozumienia pomiędzy FR a UE w kwestiach związa- nych z Kaliningradem, na rozmowach z Polską i Litwą żądać zachowania bezwi- zowego porządku przekraczania granicy O.K. dla mieszkańców O.K i ułatwio- nych przepraw granicznych dla ludzi i towarów, włączając w to wojsko między O.K a pozostałą częścią FR. 2. Zarekomendować rządowi FR: a) przeanalizowa- nie priorytetowego finansowania przez federację całościowego programu rozwoju O.K. na lata do 2010; w czasie sesji wiosennej Dumy Państwowej Rosji 2001 wnieść pod obrady Dumy projekt ustaw federalnych, przewidujących zasady funkcjonowania w O.K. wolnej strefy ekonomicznej i dodatkowych ulg podatko- wych dla mieszkańców O.K, ustanowienia specjalnego porządku celnego, uprosz- czonego porządku rejestracji przedsiębiorstw i wydawania licencji; to jednak naka- zuje: Operatywnie kompensować straty obywateli O.K w kwestii wydatków tran- zytu do FR. 4. Rekomendować administracji O.K.: Przygotować z wykorzysta- koncepcje jednej przestrzeni gospodarczej na przykładzie Kaliningra- du12, ale już wtedy prezydent Federacji Rosyjskiej Władimir Putin publicznie nie dawał temu projektowi żadnych szans.13 Główne punkty programu14: • stworzenie warunków do socjalno-ekonomicznego rozwoju obwodu kaliningradzkiego, • wyrównanie poziomu życia z regionami granicznymi, • zabezpieczenie statusu Kaliningradu jako nierozdzielnej czę- ści FR,15 • rozwój integracyjnych stosunków z innymi podmiotami FR w celu stworzenia jednolitej przestrzeni socjalno-gospodarczej, . • podstawa ideowa funkcjonowania obwodu to Wolna Strefa Ekonomiczna, • podniesienie poziomu życia ludzi na podstawie rozwoju współ- pracy międzynarodowej w dziedzinie wymiany handlowej i naukowej, niem doświadczenia europejskiego systemu ochrony zdrowia, szkolnictwa, dofi- nansowywania nauki i sztuki w celu stworzenia maksymalnie dobrych warunków życia dla obywateli O.K. Opracować kompleks miar pomocy dla podmiotów gospodarczych O.K w nauce norm UE i adaptacji do nich w celu rozszerzenia więzi ekonomiczno-towarowych z państwami UE. 7. Postanowienie wchodzi w życie z dniem jego przyjęcia. Moskwa 13 grudnia 2001 (N 2198-III ГД) O государственной политике в отношетш Калинингрсідской области Постановлепие Государственной Думьі, „Парламентская газета”, ЗОЛ 2.01. 12 Projekt obejmował 344 propozycje, po pierwszym oglądzie zostało 210. Koszt programu: 3,5 mld USD, por: Polit.ni. 2.03.2002. 13 Por: Pytania bożonarodzeniowe 2001 do prezydenta Władimira i odpo- wiedzi transmitowane na żywo przez TV Ostankino; The UE and Kaliningrad. Communication from Commission to the Council, Brussels, 17.01.2001. 14 Протокол совещания от 22 марта 2001 года № 11, пункт 3, (Pełny tekst Programu Socjalno-Ekonomicznego Rozwoju Kaliningradu na lata 2002- 2010 jest dostępny na stronie www. Gubernatora Kaliningradu //www.gov.kalinin- grad.ru/ofederal.php3); Program federalny rozwoju obwodu kaliningradzkiego do 2010r., dostępny jest na stronie www. Ministerstwa Zasobów Naturalnych FR http://www.mnr.gov.ru/; (http://www.priroda.ru) 15 Проект Федеральної/ целевой программм социально-жономического развития Калиниградской области на период до 2010 года, Министерство Иностранньїх Дел Российской Федерации, Информационньїй Бюллетень, 05.10.2001. • sprawy inwestycyjne i socjalne będą realizowane głównie w 2006-2010 r16- • środki mają być koncentrowane wg. priorytetów, z uwzględ- nieniem charakteru eksklawy obwodu w stosunku do terytorium FR i przekształcenia go w centrum produkcji eksportowej FR poprzez: 1. Rozwój transportu w celu sformułowania międzynarodowe- go węzła komunikacyjnego z wykorzystaniem różnych marszrut i środków, polityki taryfowej w sferze tranzytowego przemieszczania towarów i ludzi. Do tego celu należy: zrekonstruować terminal kontenerowy Morskiego Portu Towarowego w Kaliningradzie. 2. Zbudowanie głębokowodnego portu na półwyspie Wschod- nim, w rejonie Bałtijska. 3. Zbudowanie kompleksu dworców kolejowo-autobusowo-pro- mowych. 4. Odbudowanie najważniejszych linii drogowych i kolejowych. 5. Odbudowanie dworca lotniczego i hal portu lotniczego „Hra- browo” („Храброво). 6. Wymóg podpisania międzynarodowych umów FR na temat tranzytu po terytorium RP, Litwy i Białorusi z FR do Kaliningradu.17 7. Przyjęcie postanowienia o opracowaniu kompleksu energe- tycznego dla rejonu i uniezależnienie obwodu od dostaw energetycz- nych z zewnątrz, dlatego też należy: a) zbudować kaliningradzką elektrownię TEC-2 (Калинин- градской ТЗЦ-2) o mocy 900 MW, - zmodernizować ТЕС - 1 (ТЗЦ-1 (г. Калинингрсід)), - zmodernizować TREC - 2 (ГРЗС-2 (г. Светльш)), - zmodernizować TREC (ТЗЦ (г. Гусев)).{і b) zbudować podziemne magazyny gazu.19 8. Zbudowanie infrastruktury łączności i komunikacji.20 16 Ibidem. 17 Ibidem. 18 Ibidem. 19 Ibidem. 20 Ibidem. 9. Włączenie Kaliningradu do eteru FR z Petersburga i zbudo- wanie telewizyjnej stacji nadawczej. 10. Rozwiązanie problemów ekologicznych regionu. Koszt programu oceniono na 93,5 mld SUR (ok. 3,1-3,5 mld USD). Wykonawcą programu ma być Ministerstwo Rozwoju Gospo- darczego FR (Мипистерство жономического развития РФ). Podział środków: • 18 mld SUR (19,5 proc) - środki własne; • 17,8 mld SUR (19,3 proc.) - z budżetu federalnego; • 4,58 mld SUR (4,9 proc.) - budżetu obwodowego; • 19,84 mld SUR (21 proc.) - kredyty zagraniczne; • 33 mld SUR (35,38 proc.) - inne środki, w tym z RAO „JES” Rosii (PA O „E3C” Poccuu) i RAO „Gazprom” (PA O „Газпром ”). Ze środków PFK w 2002 r. ma być wydzielone z budżetu federalnego 400 min SUR, z czego 300 min ma zostać przeznaczone na budową elektrowni TEC.2' Założenia projektu są wspaniałe. Podobnie jak równie wspania- łe były założenia innych dotychczasowych projektów. Niestety, ża- den z nich praktycznie nie tylko nie był poddany realizacji, ale też w decyzyjnych centrach FR realizacji takiej nawet nie rozważano. Wystarczy przytoczyć, że od 1992 r. dla obwodu kaliningradz- kiego opracowywano wiele programów ramowych. Dekret prezydenta FR O obwodzie kaliningradzkim z 7 grudnia 1993 r. - Na okres 10 lat przyznano obwodowi ulgi celne, kredyt podatkowy, a także ulgi podatkowe dla przedsiębiorstw, w których produkcji udział eksportu stanowił nie mniej niż 50 proc. Realizacja: Ulgi celne zostały zlikwidowane po półtora roku (dekret prezydenta FR z 6 marca 1995), a udział procentowy ogra- niczony z 50 do 30 proc. (na mocy Ustawy federalnej O specjalnej Strefie Ekonomicznej w obwodzie kaliningradzkim z 1996 r.22 21 Ю. Дмитриев, ФЦПпоможешрегиону, Страж Балтики, 02.10.01. 22 Федеральний Закон „ Об Особой Зкопомической зоне в Калининград- ской области” от 22 января 1996 года (przyjęta przez Dumę Państwową 15 W ślad za Ustawą federalną powstało Rozporządzenie Państwowe- go Komitetu Ceł FR nr 268-r/01 -16/44 z 1 lipca 1997, które nałożyło opłaty 0,15 proc. wartości celnej za towary wywożone z obwodu kaliningradzkiego do FR czy na teren wspólnoty celnej WNP,23 ale wywozić można było tylko towary z kodyfikacją rosyjską. Wymaga- na zmiana kodyfikacji celnej, którą wydawać miała Izba Handlowo- -Przemysłowa Obwodu Kaliningradzkiego24, napotykała takie trud- ności, że praktycznie rozporządzenie to istniało de jure, ale nie istniało de facto. Od 1997 r. ze wszystkich prezydenckich ulg z 1995 r. funkcjo- nowały już tylko dwie: 1) zwolnienie z cła, VAT i opłat akcyzowych towarów impor- towanych do obwodu. Przy wywozie ich dalej do FR obowiązywały zasady ogólne; 2) towary wyprodukowane w obwodzie (potwierdzone certyfi- katem pochodzenia i zmianą kodu klasyfikacji), z udziałem co naj- mniej 30 proc. udziału przemysłu Kaliningradu w wartości całkowi- tej, zwolnione są z opłat celnych przy wywozie z obwodu, jednak listopada 1995 i zatwierdzona przez Radę Federacji 5 stycznia 1996). Ustawa federalna nadaje prawo władzom obwodu podpisywania umów z inwestorami zagranicznymi, organizowania przetargów inwestycyjnych, dzierżawy ziemi bez prawa jej wykupu, zwolnienie z ceł towarów produkowanych w obwodzie oraz towarów z zagranicy, które potem są wywożone do FR. Za towary wyproduko- wane w Obwodzie uznaje się te, których wartość dodana produkcji miejscowej wynosi nie mniej niż 30 proc. wartości całkowitej. Ustawa wprowadza gwarancje państwowe w ochronie inwestycji. 23 (Государственного Таможешюго комитате № 268-p/01-16/44 от 10 июля 1997 года) Rozporządzenie Państwowego Komitetu Ceł FR powstało w ślad ustawy federalnej z 22 stycznia 1996r. Towary wwiezione do obwodu kaliningradzkiego do użytku, a także do wywozu na terytorium FR, w granice związku celnego WNP, czy za granicę zwolnione są z cła i innych płatności i nie podlegają miarom wewnątrzpaństwowej regulacji działalności zewnątrz ekonomicz- nej w FR. Pobiera się jednak opłatę 0,15 proc. ceny towarów za wypełnienie dokumentów celnych. Towar uważa się za wyprodukowany na terytorium wolnej strefy ekonomicznej obwodu, jeśli wkład miejscowy stanowi minimum 30 proc., a w przypadku elektroniki - 15 proc. 24 Торгово-промьішленная палата Калииинградской області/. w tym samym czasie nałożone zostają utrudnione procedury rejestra- cji tych towarów i firm, które takie towary przetwarzają. Wreszcie 15 lipca 2000 r. wprowadzono całkowite ograniczenia wymiany. Postanowienie nr 526 „O ustanowieniu ilościowych ograniczeń na poszczególne typy produktów, wwożone z innych krajów na terytorium Wolnej Strefy Ekonomicznej w obwodzie kaliningradzkim w okresie 2000-2005 r.25 podpisane przez peł- nomocnika rządu FR Michaiła Kasjanowa (Михаил Касьянов) ogranicza wwóz ok. 50 typów towarów, w tym niektórych gatunków mięsa i wyrobów mięsnych, produktów mlecznych, owoców, mąki, konserw rybnych, wyrobów piekarniczych i makaronów, alkoholu, papierosów, materiałów budowlanych, mebli i materiałów luksuso- wych. Postanowienie miało rzekomo chronić producentów miejsco- wych (w wyniku tego postanowienia, ceny w regionie wzrosły 30- 40 proc.). Postanowienie wykluczyło również obrót ziemią (w tym długoletnią arendę) dla zagranicznych osób fizycznych i prawnych. Ustawa o lokalnych wolnych strefach gospodarczych w obwodzie kaliningradzkim (przyjęta przez Dumę obwodową 13 listopada 1997) - Celem ustawy jest stymulowanie rozwoju gospodarczego obwodu, wkładów inwestycyjnych, produkcji towarów i usług. Realizacja: Ustawa de jure wprowadza dalsze ograniczenia w obwodzie. Jest a priori korupcjogenna. Każda firma, czy prywat- ny przedsiębiorca, będący rezydentem w obwodzie, musi się podpo- rządkować programowi stymulacji gospodarczej obwodu, przy czym stymulacja taka nie została jasno określona. Nastąpiło zablokowanie wolnych inwestycji i produkcji w wolnej strefie ekonomicznej. Przed- siębiorcy mieli prawo występować na mocy konkursu o przyznanie im statusu działania w wolnej strefie ekonomicznej przed komisją, której członków wyznaczał osobiście gubernator. 23 Постановление № 526 „Об установлений количественньїх огра- ничений на отдельньїе видьі товаров, ввезенньїе из других стран на территорию Особой Зкономической зоньї в Калининградской области на период с 2000 по 2005 гг.” Federalny program rozwoju Specjalnej Strefy Ekonomicz- nej w obwodzie kaliningradzkim w latach 1998-2005 (przyjęty przez rząd FR specjalną uchwałą 29 września 1997). Koszt: 14 bilionów SUR.26 - To program ramowy dla Kaliningradu na lata 1998-2005: Realizacja: Program nie jest realizowany. Interesy gospodar- cze obwodu zostają całkowicie podporządkowane strategicznym in- teresom Rosji w rejonie basenu Morza Bałtyckiego; uwypuklone zostają: strategiczne znaczenie obwodu dla interesów bezpieczeń- stwa FR, plany rozwoju sieci komunikacyjnej i tranzytowej obwodu z FR przez Polskę, Litwę i Białoruś, militarny status quo obwodu. I choć jako realizatorów projektu wymienia się: MSZ FR, Ministerstwo Transportu FR i Ministerstwo Komunikacji FR, za realizację projektu odpowiada administracja obwodu. Do dnia dzisiejszego ramowy program federalny dla obwodu kaliningradzkiego nie otrzymał funduszy na jego wdrożenie. Dla przyszłości Kaliningradu w formule EU + FR27 najważniejsze jest utworzenie nie tylko wspólnego rynku, ale też wspólnego systemu transportowo-komunikacyjno-energetycznego. Ponadto zrównowa- żenie prawa i poziomu życia mieszkańców obwodu z sąsiadami; liberalizacja przepływu towarów i ludzi, a nade wszystko wzmocnie- nie centrum administracyjnego do pracy z UE i nadanie mu odpo- wiednich uprawnień. Tego wszystkiego nadal jest brak. 1. System transportowy ■ Planowane: rekonstrukcja stacji kolejowej - powinna się zacząć do 2004 r.; • odnowienie dworca lotniczego „Chrabrowo” „Храброво” - zakup nowej awiotechniki, samolotów, urządzeń technicznych - koszt w projekcie 1,5 mld SUR. 26Валерий БИРЮКОВ, Калинипградская зйфория по поводу обещанного „финапсового дождя", ИА „Росбалт”, 08.10.01. 27 www.polit.ru. 2.03.2002. ■ Realizacja: brak nawet planów, kosztorysów, rozmów z inwestorami. • Planowane: Rozbudowa portów Kaliningradu - koszt 2 mld USD, • Realizacja: brak planów, kosztorysów, rozmów z inwestorami. • Planowane: Wzmocnienie i modernizacja produkcji mor- skich jednostek transportowych np. w stoczni Jantar „Янтсірь” - koszt minimalny 970 min SUR. ■ Realizacja: brak pieniędzy i na dodatek Centrum Federalne odebrało w ubiegłym roku stoczni obwodu kontrakt na budowę nowej flotylli dla Rosyjskiej Floty Północnej, chociaż formalnie wy- grali konkurs i byli najbardziej konkurencyjni (produkcja - poza konkursem - przeniesiona do Stoczni Północnej, okręg leningradzki) chociaż - wiedziona obietnicami stocznia przygotowywała się tech- nicznie do tej produkcji.28 • Planowane: renowacja dróg i wzmocnienie służb drogo- wych - koszt: 1,2 mld SUR. ■ Realizacja: (brak danych). 2. System energetyczny • Planowane: W pierwszej kolejności budowa elektrowni TEC- 2 (Калининградской ТЗЦ-2), o mocy 900 MW - koszt 1 mld USD (ze środków: 200 min USD - Federacja, pozostała suma: obwód, „Gazprom” (OAO „Газпром”), RAO „JES” Rosii (PAO „E3C Poccuu”), kredyt) doprowadzenie nitki gazowej do elek- trowni o mocy 1,2 mld kubikometrów/r 28 Chodzi o projekt Nr 20380, który przejęła stocznia z Petersburga „Северная верфь”. O odebraniu kontraktu por: Сергей Сокут,Корвети вместо крейсеров, Начав строительство новой серии кораблей, Россия отказьівается от советской концепции развития воєнного флота , Независимое военное обозрение, 28.12.01; О przygotowywaniu się do kontraktu przez stocznie i nakładach por: „Янтарь" cmpoum корабль-невидимку, гендиректор завода Николай Волов стремится довести долю воєнних заказов до 70 процентов, Независимое военное обозрение, 02.11.2001. • modernizacja TEC - 1 (ТЗЦ-1 (г. Калининград)), • modernizacja TREC - 2 (ГРЗС-2 (г. Светльїй)), • modernizacja TREC (ТЗЦ (г. Гусев))29 ■ Realizacja: Prowadzone są intensywne rozmowy o realiza- cji projektu w zakresie budowy elektrowni TEC-2. Istnieje zgodność co do konieczności budowy TEC-2. Obwód zaspokaja zaledwie 12 proc. swych potrzeb energetycznych z własnych źródeł, reszta z importu z Litwy. Sytuacja się pogorszy po planowanym zamknięciu w 2005 r. bloków energetycznych w Ignalinie. Nie ma zgodności, kto ma ten projekt finansować. Federalne centrum liczyło na RAO „JES” Rosii oraz Gazprom. Ten ostatni jednak wycofał się z finan- sowania projektu, choć obiecał, że jeśli elektrownia powstanie na gaz - doprowadzi do Kaliningradu nitkę gazową wzdłuż obecnej nitki litewskiej.30 Wciąż nie ma jednak wypracowanej wspólnej pozycji w sprawie całego programu (Ministerstwo Energetyki RR (Минзнерго Poccuu), Administracja obwodu, Gazprom, RAO „JES” Rosii). Nie określono jeszcze obiektów, możliwości, termi- nów i wreszcie rodzajów paliwa, z jakim będzie TEC-2 pracować.31 I chociaż program jako strategiczny podpisany został z Obwodem w Kaliningradzie przez premiera Michaiła Kasjanowa (Михаил Касьянов)г1 to raczej jednak nie dojdzie do skutku. Istnieje wyraźna sprzeczność interesów trzech firm, które miały by się dogadać w sprawie zabezpieczenia energetycznego dla Kaliningradu, w tym budowy TEC-2: RAO JES Rosii, Gazpromu i niebranego pod uwagę przez federalne centrum ŁukOilu, który w przypadku Kaliningradu i w ogóle wybrzeża bałtyckiego ma najwięcej do powiedzenia. 29 Проект Федеральной целевой програмнім социальпо-жономического развития Калипиградской области па период до 2010 года, op. cit. 30Наталья Неймьішева, Как обогреть жсклав; Закон о СЗЗ пишешся специально для Калининграда, Ведомости, 05.10.01. 31 Проект Федеральной целевой программьі социально-зконо- мического развития Калиниградской области на период до 2010 года, op. cit. 32 Контрабандная зкономика сложилась в российском жсклаве Ведомости, 29.10.01. • RAO „JES” Rosii będzie zainteresowane Kaliningradem tylko wtedy, gdy stworzony zostanie tzw. Bałtycki Pierścień Energetyczny (Skandynawia, Niemcy, Dania, k. Bałtyckie, Polska i Kaliningrad), gdzie zasadą ma być mobilność operacyjna sprzedawców energii). • „Gazprom” byłby zainteresowany, gdyby stworzono gazociąg do Europy Zachodniej po dnie Morza Bałtyckiego, ze stacją rozdziel- czą w Kaliningradzie (alternatywny dla Jamał-Europa Zachodnia). • ŁukOil jest zainteresowany w zostawieniu energetycznego status quo obwodu. Jest tam monopolistą energetycznym, wydoby- wając ropę naftową z dna Bałtyku, i prawdopodobnie nie dopuści konkurencyjnych firm energetycznych do rynku. Dla ŁukOilu mono- pol w Kaliningradzie oznacza też punkt wyjścia na Europę Zachodnią i Europę Środkową oraz połączenia Europy Środkowej (Czechy, Polska, Węgry, Niemcy) ze swoimi sieciami europejskimi, gdzie ma wysoką pozycję na rynku: Słowacja, Rumunia, Ukraina, Bułgaria. W starciu tych trzech sił ekonomicznych (RAO „JES" Rosii, Gazprom, ŁukOil) i dwóch administracyjnych (federacyjne centrum oraz obwód kaliningradzki) układ sił graczy jest następujący: A: (Federacyjne centrum, „Gazprom”); B: (ŁukOil, obwód kaliningradzki); C: (RAO „JES" Rosii - gracz lawirujący). W mikrospołecznym typie analizy grupa В jest zwarta (jednaka osobowość i zachowania pojedynczych polityków i decydentów), grupa A jest administracyjna - (proces podejmowania decyzji jest przede wszystkim funkcją działania struktur organizacyjnych w dy- lemacie więźnia), grupa C: ze względu na brak zwartości z grupą A musi grać albo sama przeciwko А і В albo w grupie B, przeciwko grupie A. Przewidywalny wynik: bez włączenia ŁukOilu do gry na poziomie federalnym wygra ŁukOil w macierzy 2:1 ze względu na określoną strategię sekwencyjną i zwartą grupę decyzyjną. 3. Podniesienie poziomu życia w obwodzie kaliningradzkim ■ Planowane: Podniesienie poziomu socjalnego w Kaliningra- dzie ma się odbyć na podstawie wzrostu znaczenia ekonomicznego obwodu. Plan przewiduje jedynie budową 800 tys. m. kw. powierzchni mieszkalnej (przewidywalny koszt 5,2 mld SUR). • Realizacja: Wzrost poziomu życia realnie nie jest brany pod uwagą, skoro rozwój gospodarczy nie jest ujmowany w priorytetach planu. Na budową mieszkań nie ogłoszono przetargu. Nie przekaza- no pieniędzy. Nie zrobiono planów architektonicznych nowych osie- dli. Plan budowy takiej powierzchni mieszkalnej był brany pod uwagą w FR jeszcze w 1992-1993 r. (dla wycofanych z NRD, Litwy, Polski) żołnierzy Armii Czerwonej. Projekt nie został zrealizowany, podobnie jak inne tego typu projekty dla regionów FR, ze wzglądu na brak funduszy. Zdaniem rosyjskich analityków Centrum FR wkłada w region bankruta kolejne miliardy rubli.33 4. Wzmocnienie centrum administracyjnego do pracy z UE ■ Plany: nie przewidują. Realizacja: Nie ma decentralizacji, ani też większej wolności administracyjnej dla Kaliningradu, co by było wymagane w koncepcji „pilotaż europejski”. Uzewnętrznia się raczej zjawisko przeciwne: centralizacja obwodu kaliningradzkiego, ale pod centrum decyzyjnym rozumiane jest nie centrum federalne w Moskwie (co by było wyma- gane w programie pilotażu europejskiego), lecz w Petersburgu (re- gionie marginalnym dla strategii FR-UE). Wiele wskazuje, że Kaliningrad zmienia się w forpocztę FR. Żaden z punktów dotyczących rozwoju sieci komunikacyjnej i tran- zytowej, połączeń promowych, lotniczych nie został zrealizowany. Pieniądze z budżetu federalnego na realizację programu nie były bowiem przekazywane. Pod względem formalnym Program Socjalno-Ekonomicznego Rozwoju Kaliningradu na lata 2002-2010, w swym charakterze 33 Максим Григорьев, До Бога вьісоко, до Москвьі далеко. Финаисовая Россия, 11.10.01 Калининград „привяжут"к России, „Финаисовая Россия”, 11.10.01. podkreśla rolę Kaliningradu w interesach bezpieczeństwa FR, nie wprowadza żadnych ważnych nowych punktów świadczących o otwarciu Kaliningradu na UE. Ustawa ta dla rozwoju gospodarczej współpracy obwodu z zagranicą, czy otwarciem się Kaliningradu na UE, jest de facto zablokowana przez ustawę dumy obwodowej o lokalnych wolnych strefach gospodarczych w obwodzie kalinin- gradzkim. Warto też zaznaczyć, że wszystkie służby do koordynacji współ- pracy pomiędzy obwodem a federalnym centrum i UE umieszczane są w Petersburgu lub przenoszone z Kaliningradu do Petersburga: MSW, Służby Celne, Straż Graniczna, Ministerstwo Obrony, a peł- nomocni przedstawiciele FR w Kaliningradzie tylko zwiększają cen- tralizację i koordynację organów wykonawczych34, i robią to nie bezpośrednio do Moskwy, lecz przez Petersburg. W ten sposób przedstawiciele FR w Kaliningradzie stali się tylko kolejnym ogni- wem w kontaktach Kaliningradu z federalnym centrum: jeszcze niedawna oś Kaliningrad-Moskwa, czy Kaliningrad-Berlin, albo Kaliningrad-Warszawa czy Bruksela zmienia się na Kaliningrad- -Petersburg-Moskwa, czy Kaliningrad-Petersburg-Bruksela. Wszystko wskazuje na to, że Kaliningrad pozbawiany jest swo- body administracyjnej na szczeblu międzynarodowym, a nawet fede- ralnym i jego funkcję przejmuje Petersburg. Warto zaznaczyć, że prezydent FR Władimir Putin w latach 2001-2003 centralizuje Rosję, ale jednocześnie przekazuje władzę nad regionami na rzecz silnych osobowości związanych z biznesem tzw. przemysłowych książąt. W Kaliningradzie na takiego lidera wyrasta Wagit Alekpierow (ŁukOil35), który co prawda formalnie nie piastuje stanowiska guber- natora, ale sprawuje władzę w obwodzie przez swoich ludzi. 34 Por. klopoty z wprowadzaniem ustawy podatkowej III w jej fazie. 35 Najwięksi akcjonariusze OAO „ЛУКойл": ЗА O „ИНГ Банк (Евразия) (49.7%), OOO„ЛУКОЙЛ-Резерв-Инвест"(10.2%), Минимущества Poccuu ( 7.6%), ЗА О „Депозитарная Компаиия „ НИКойл "(6.5%), О А О „ Комприва- тизация" (5.9%), Национапьно-депозитарньш Центр (5.9%). Alekpierow wybrał sobie gubernatora. Został nim Władimir Jegorow36 (Владимир Егоров). Zdaniem analityków dowódca Flo- ty Bałtyckiej jako gubernator był dla Alekpierowa optymalnym roz- wiązaniem37. Jegorow bezpośrednio kojarzony jest też ze strukturami siłowymi i ludźmi promowanymi do władzy przez FSB.38 Jego najbardziej wpływowi doradcy są również powiązani z ŁukOilem (np. Korżajan - szef OO „ŁukOil” - Kaliningradnie- ftieprodukt). Osobą najbardziej oddaną Alekpierowowi jest jednak deputo- wany Dumy obwodowej Fiodor Jaroszewicz (Федор Яроіиевич),і9 36 Ur. 26 listopada 1938 r., absolwent Wyższej Szkoły Wojenno-Morskiej w Leningradzie (1962). Pracuje we Flocie Północnej, potem (od 1964) Flocie Bał- tyckiej, pomocnik starszego komandora BPK „0brazcowyj"(„06pa3ifoebiii ”, 1967). 1971 - wyższe kursy oficerskie. Naczelnik sztabu, zastępca komandora brygady (1974-76), dowódca brygady (1976-1983), potem komandor brygady (1988-1991) okrętów rakietowych. 1984 - absolwent Wojskowo-Morskiej Akademii. Od 1985— 86 komandor Bałtyckiej bazy Wojenno Morskiej, 1986-87 komandor flotylli śród- ziemnomorskiej Floty Czarnomorskiej. 1988-91 - I zastępca komendanta Floty Bałtyckiej. 1990 - absolwent Akademii Wojskowej Sztabu Generalnego. Od 1991 - komendant Floty Bałtyckiej. 19 listopada 2000 - gubernator obwodu kalinin- gradzkiego. Żonaty, dwoje dzieci, troje wnuków. Żona - pedagog z wykształcenia. Syn - oficer Floty Bałtyckiej. Córka - pracuje w obwodowym MSW. 37 Wagit Alekpierow, szef LukOil, przyznał publicznie w czasie wyborów, że chętnie by widział na tym stanowisku admirała Floty Bałtyckiej. Jeszcze przed wyborami żona Jegorowa, Ludmiła była traktowana przez ŁukOil jako pierwsza Dama Kaliningradu. Między innymi została matką chrzestną tankowca „NK Łu- kOil-Kaliningrad” chociaż Gorbienka zabiegał, by była to jego żona. Por. Виктор Матвеев, „Адмирал для лукойла, [w:] Время новостей”, Москва, N104 16.8.2000. 38 Wymieniony jako siłownik Putina w „Московских новостях” (5.02.2002) w oraz wielu innych publikacjach. Cytat: „Oficerowie (kandydaci do władzy z FSB) bywają różni. Razem z „prawidłowymi” (Władimir Jegorow (Владимир Егоров) w Kaliningradzie, Wiktor Surżikow (Виктор Суржиков) w Kursku), są też kandydaci, którym Moskwa nieszczególnie sprzyja (Jurij Sinielnik (Юрий Синельник) w tymże Kalinigradzie, Władimir Szamanów (Владимир Шамапов) w Ulianowsku, [w:] Магадан: Вибирать или голосовать ногами? [w:] http://www.rusmysl.ru/2000IV 39 Jaroszewicz to były milicjant. Pochodzi z Białorusi, wsi Nowa Rudna (Новая Рудная). Przyjechał do Kaliningradu w wieku 15 lat. Po wojsku poszedł numer jeden na liście najbogatszych ludzi w obwodzie, Prezes Rady Dyrektorów ŁukOil - Kaliningrad (А O „ЛУКОЙЛ-Калинин- град”). Przybliżona wartość kontrolowanych osobiście przez niego firm w obwodzie to ok. 400 min USD40. ŁukOil notuje 2 proc. wydobycia całej rosyjskiej ropy naftowej. Pozycję dominującą ma już w obwodzie Murmańskim, Komi, Sankt- -Petersburgu. Buduje tankowce i terminale, wydobywa ropę nafto- wą. ŁukOil w 2002 r., włączając spółki i siostrzane firmy, wydobył 77,7 min ton ropy naftowej, 5 mld kubikometrów gazu. Firma bardzo dynamicznie się rozwija. Posiada duży potencjał dyspozycyjny. W porównaniu do 2001 r. wydobycie wzrosło średnio o 2,8 proc. (ropy naftowej) i 6,1 proc. (gazu), w FR - 75,6 min ton (+2,5 proc.), krajach bliskiej i dalszej zagranicy (2,1 min ton) (+17,8 proc.). do szkoły milicyjnej. Szefa ŁukOil Wagita Alekpierowa poznał w 1992 r., gdy ten przyjechał do Kaliningradu z delegacją rządową. Jaroszewicz organizował im czas wolny. Alekpierowowi spodobała się jego energiczność. Przyjął go do firmy, sfi- nansował kampanię wyborczą do Dumy Obwodowej w 1997 r., Uczynił go sze- fem jednej z filii ŁukOil w Kaliningradzie (AO „ЛУКОЙЛ-Калининград”) z zaraz potem Prezesem Rady Dyrektorów. Zasługi Jaroszewicza dla Alekpiero- wa są duże, a Alekpierow hojny. Dzięki Jaroszewiczowi ŁukOil otrzymał licencję na wydobycia ropy naftowej na szelfie bałtyckim. W 1998 r. ŁukOil sfinansował jego przegrane wybory na mera miasta Kaliningrad. Jest Deputowanym Dumy obwodowej i nadal lobbuje na rzecz ŁukOil. Przy okazji nie wchodzi do żadnego bloku politycznego. Musi cieszyć się ogromnym zaufaniem Alekpierowa - bo- wiem Łuk-Oil dopuścił go do swoich typowych przekrętów finansowych. Proku- ratura bada udział Jaroszewicza w oscylatorze finansowym ŁukOilu z Rosterban- kiem (АКБ „ Рострабанк”) przy transferze do władz obwodu 221 min rubli z budżetu federalnego. (Różne dane, w tym: На берегу балтийских воли, http:// publica.ru/, http://www.whoiswho.ru). 40 Główne firmy kontrolowane: А O «Лукойл-Каттипград», OAO «Лукойл-Калииинградморнефть», «Лукойл-Сервис» (отель c лучшим в об- ласти деловьім центром «Командор»), охранпое предприятие, торговий дом «ЛУКойл», Петрокоммерцбанк, «ЛУКоііл-Автосервис», «БалтЛУК- ойл», охранное предприятие «Луком А», филиал страховой компании «ЛУКойл», представительство «МикОйл», Калининградский региональньш благотворительньш фонд «ЛУКойл» (http://publica.ru/ ) W ciągu ostatnich 5-6 lat ŁukOil przenosi ciężar swojej siły do Kaliningradu. Firmy ŁukOilu z największym potencjałem dyspozy- cyjnym w Kaliningradzie to: 00 „ŁukOil - Kaliningradnieftieprodukt” (000 „ЛУКОЙЛ - Калининграднефтепродукт”),41 „ŁukOil - Arktik - Tanker” (OAO „ЛУКОЙЛ - Арктик- Танкер ”), „Łuk- Oil - Kaliningradmornieft” („ЛУКОЙЛ - Калитшградмор- нефть”) i kilka innych firm siostrzanych o dominującej pozycji w regionie. W północno-zachodnim rejonie (Северо-Западпьій) ŁukOil chciałby zapełnić 30 proc. rynku produktami ropopochodnymi. W tym celu tworzy super holding kompanii energetycznych z Północ- nego-Zachodu a w perspektywie włączenia weń także krajów bał- tyckich z centrum w Kaliningradzie i z czasem na Łotwie, gdzie ma poważne wpływy gospodarczo-bankowe. Z Kaliningradu chce objąć dominacją kraje Bałtyckie, Polskę i poprzez nie połączyć inne kraje Europy Środkowej, gdzie już zdobywa rynek (Rumunia, Bułgaria, Jugosławia, Słowacja, Ukraina). ŁukOil ma własną koncepcję dla Kaliningradu, chce go potrak- tować jako centrum energetyczne dla Państw regionu: najpierw 41 Otwarta Spółka Akcyjna, własność prywatna, zajmująca się wydobyciem ropy naftowej i gazu i posiadająca własną wizję regionu. Dyrektorem jest Kordżan Jurij Satiepanowicz (Каджоян Юршї Степанович) 236039 г.Калининград, ул.Киевская, 23, tel. (0-112) 44-83-03, Firma założona została w 1972 r., w Kaliningradzie. Posiada 1900 pracowników oraz szeroką sieć dealerów w ob- wodzie (Дилерская сеть: Балтийск, Калининградское шоссе 1, г.Зеленоградск, ул.Тургенева, 12 Б, Светловский р-н, пос.Ижевское, Калининград: Калининград, Московский проспект 373Калининград, ул. Ульяньї Гпомовой 64 Калининград, Тихорецкая 2 б Калининград, ул. Киевская 23 Калининград, ул. Куйбьшіева 36 Калининград, ,наб. Генерала Карбьшіева 20 б. Калинин- град, ул. Кошевого 31 г. Калининград, ул. Гагарина, 122 г. Калининград, ул.Суворова, 110 гКалининград, ул.Киевская, 23 п. Пригородное, Wiasne sieci dealerskie: п. Пригородное Гвардейский р-н, noc.Пригородное, г. Светлогорск г.Светлогорск, Калининградский проспект, Советск, Калининградское шоссе 42, Советск, Калининградское шоссе 48 а, п. Сосновка, Гурьевский р-н, пос. Сосновка) połączenie Danii, Litwy i Polski w programie „Baltic Gas”, następnie ujęcie ich w „Bałtyckim Pierścieniu Energetycznym”42, po czym zdominowanie rynku ropy naftowej i surowców energetycznych w regionie. W 2000 r. ŁukOil przekazał całą flotę morską i rzeczną sio- strzanej firmie w Kaliningradzie ŁukOil Arktik-Tanker43, która stała się głównym operatorem w transporcie materiałów drogami morski- mi i rzecznymi, monopolistą arktycznym. Obecnie kontroluje ona 122 jednostek pływających z ładownością ponad 1 min ton. Strategiczne potrzeby firmy są zdecydowanie większe niż dotychczasowe zasoby jednostek transportowych Federacji Rosyjskiej, które w całości już przejęła. Firma prowadzi prace wydobywcze na złożach Tiumano- -Pieczerskich, jednych z najbardziej perspektywicznych w regionie. Z wyliczeń gospodarczych dla obszaru uczestniczącego w wy- mianie i podlegającego transformacji gospodarczej wg najprostszego modelu Heckschena-Ohlina koszt alternatywny dla nowej gałęzi gospodarki w obwodzie kaliningradzkim (energetyka - ŁukOil) to zamknięcie przemysłu celulozowo-papierniczego, ograniczenie rybo- łówstwa i przetwórstwa rybnego oraz produkcji jednostek morskich, jak też pozaenergetycznego transportu towarowego drogą morską (stocznie i porty). Brak miejsca nie pozwala nam na przytoczenie wszystkich danych, dlatego skupimy się zaledwie na stoczni i por- 42 Cena projektu to 1 mld USD. Chce zainwestować, bowiem ma nadzieję, że Polska po wejściu do gazociągu Jamal-Europa Zachodnia zechce gazyfikować swoje wschodnie granice. W maju szef RAO „JES” Anatolij Czubajs i szefostwo wiodących kompanii energetycznych Białorusi, Litwy, Estonii podpisali porozu- mienie przygotowania w ciągu trzech lat jednorodnego systemu energetycznego wg projektu „pierścień bałtycki” („Балтийское кольцо”). Wcześniej w 1998 r. analogiczne porozumienie podpisano z Polską, ale litewscy energetycy nie dołą- czyli się. Litwa chce podłączyć się do systemu, ale przez Polskę. Realizować program ma amerykańskie konsorcjum Power Bridge Group, Litwa będzie chciała wejść do projektu „Pierścień Bałtycki”, ale tylko w ramach skupiającego Polskę, Danie i Litwę programu ,Jlaltic Gas". 43 OAO ЛУКОЙЛ-Арктик-Танкер. tach. Wyspecjalizowana w precyzyjnej produkcji pływających jedno- stek bojowych stocznia „Jantar” (Янтарь) nie otrzymuje zamówień rządowych od czasu, gdy ŁukOil zaczął dominować w regionie. Nie zlecono jej ani produkcji łodzi atomowych, ani też zwinnej flotylli dla Morza Kaspijskiego i Morza Bałtyckiego, co leży w priorytetach obronnych FR. Wszystkie zamówienia otrzymały stocznie w Peters- burgu, które - aby obsługiwać - zamówienie rządowe musiały się połączyć w holding.44 Do roku 1990 stosunek produkcji dla wojska i dla cywili w stoczni „Jantar” w obwodzie kaliningradzkim wynosił 9:10. Do 1993 r. zakłady podupadły, jednak wciąż utrzymywały się z zamó- wień rządowych. W 2000 r. stocznia wygrała konkurs na produkcję nowych, wielozadaniowych korwet dla marynarki wojennej, jednak kontrakt jej odebrano na rzecz Petersburga. Na lata 2001-2002 r. stocznie kaliningradzkie przygotowywały się do produkcji nowocze- snej jednostki wojskowej: ,JVowik” („Новик”) - ten kontrakt też im odebrano na rzecz Petersburga. Również ŁukOil wszystkie swoje nowe jednostki pływające produkuje w Petersburgu. Porty i stocznie w Kaliningradzie są w takim samym stopniu uzależnione od ŁukOil lub podległych mu banków, jak porty i stocz- nie w Petersburgu. Z punktu widzenia ekonomicznego koncernowi ŁukOil nie powinno sprawiać różnicy, gdzie będzie produkował. Wa- runki techniczne obie stocznia mają podobne. Można przyjąć, że stocznie w Kaliningradzie stały się „ofiarą” dla ŁukOil i kosztem al- ternatywnym dla gospodarki obwodu, jakiego Kaliningrad musi się 44 Faktyczne połączenie stoczni: OAO „Балтийский завод” u OAO „ Судостроительньш завод ” oraz „ Северной верфи " jako Ř! „ Обьедипепньїе балтийские верфи” nastąpiło już w 1998 r. Prezesem holdingu został Jurij Ryd- nik (Юрий Рьідник), wcześniej szef БалтОНЖСИМбаїїк. W związku ze zmianą, dyrektorem stoczni Siewiemaja Wierf” „Северной верфи”został Walerij Wenkow (Валерий Венков), który wcześniej był zast. dyrektora Балтийского завода. Zakłady się połączyły, aby móc wypełniać zamówienia rządowe na rynek wewnętrzny oraz zamówienia Roswoorużienia („ Росвооружепия ") (mo- nopolisty w eksporcie techniki wojskowej) głównie dla Chin i Indii. (Radio Baltik Plus, 02.02.98). obecnie wyrzec, żeby przestawić się na inną produkcję/usługę. W tym przypadku jest logiczne, że dominujący zarówno na jednym, jak i drugim rynku ŁukOil będzie się starał jedno centrum wzmacniać a drugie osłabiać, doprowadzać do bankructwa, by je przejąć za gro- sze45. Gdyby ŁukOil chciał zrezygnować z portów/stoczni Kaliningradu utworzyłby centrum decyzyjne i administracyjne dla swojej floty w Petersburgu, tymczasem Alekpierow zrobił to w Kaliningradzie. W ocenie tej nie można nie wziąć pod uwagę zdania Michaiła Perfilowa (Михаил Перфилов), analityka Petroleum Argus („Петролеум Аргус"), który uważa, że kaliningradzkie porty i stocznie nie podlegają grze strategicznej, a tylko nie są one intere- sujące dla inwestorów rosyjskich i zagranicznych ze względu na swe położenie geograficzne46. W świetle ww. faktów trudno się jednak z taka oceną zgodzić. ŁukOil jest dobrym strategiem47. 45 Takie sytuacje miały miejsce w Archangielsku, Murmańsku. 46 Jeśli by region był interesujący jako strefa tranzytowa, sami kaliningrad- czycy zdobyliby środki na rozszerzenie i rozbudowę portu. Tu nie chodzi o głębokość , tylko o nieatrakcyjne geograficzne położenie. W Tallinie zbudowano port w ciągu 5 lat z pieniędzy z inwestycji i zysków (Михаил Перфилов, Контрабандная жоіюмика сложилась вроссийском жсклаве, „Ведомости”, 29.10.01). 47 Por: Kontroluje morskie Linie Północne w Archangielsku (Северного морского пароходства - Архангельск pakiet kontrolny - 53 proc. akcji), Mor- skie Linie w Murmańsku (Мурмапское морское пароходство - 55% akcji) dzięki czemu nie ma konkurentów na przewozach arktycznych. Te dwie firmy mają 10 proc. wszystkich ros. jednostek transpotrowych. Ma też w posiadaniu linie basenu Tiumano-Peczerskiego (Тіиіано-Печорского бассейна). W ten spo- sób w jego posiadaniu znalazły się wszystkie rosyjskie lodołamacze. Dzięki mo- nopolowi ŁukOil wprowadził wysokie taryfy przewozowe, załamując transport aluminiowy Norylskiego Nikła tak gruntownie, że ten myślał, aby transportować ładunki w łodziach podwodnych. W końcu zaczęli budować własną flotę na bazie Rzecznej Linii Jenisiejskiej Еиисейского речиого пароходства. Linie te ŁukOil kontrolował przez 7 lat, kierując ku bankructwu. W końcu sprzedał je Norylskie- mu Niklowi za 10 min USD, ale bez kontrolnego pakietu akcji (wszystkiego NN zgromadził 48,5 proc. akcji). Wówczas też powstała strategia przejęcia linii bałtyckich. Najpierw chciano przejąć linie Północno-Zachodnie (Ceeepo- -Западное пароходство - Petersburg), ale kontrolowane one były przez grupę Strategia ŁukOila i koszty alternatywne są weryfikowalne też poprzez udział procentowy różnego rodzaju firm na rynku obwodu kaliningradzkiego. Obroty konkurencji lub firm branżowych spadają (stocznie-porty), zaplecze logistyczne - rośnie (firmy kontrolowane przez Anatolija Chłopieckiego), ale stają się coraz bardziej uzależnio- ne od stratega, zaś normalnemu rozwojowi w gospodarce otwartej podlegają tylko branże zajmujące niezależną od stratega niszę ekono- miczną (np. rynek celulozowo-papierniczy). Administracja obwodu, tak jak i centrum federalne jest bez- bronne wobec takich działań. Kaliningrad od lat żywi się własną substancją (potencjałem jałowym48), Nie ma ani potencjału aktywnego49, ani też potencjału dyspozycyjnego50. Analiza budżetów (1992-2001) obwodu kalinin- gradzkiego wskazuje, że rokrocznie w potencjale aktywnym obwo- dowi brakuje ponad 1/3 sumy51 [(wskaźnik (-35)] i aby się utrzymać korzysta z substancji (potencjału jałowego)52. W celu utrzymania się ONEKSIMbanku (ОНЖСИМбанк). Wówczas ŁukOil wziął udział w przetar- gu na zakup pakietu kontrolnego akcji łotewskich linii morskich, ale te w ostatniej chwili wycofały się ze sprzedaży. Cena wyjściowa pakietu 68 proc. akcji wyno- siła 100 min USD. Kryzys finansowy w 1998 r. zachwiał ONEKSIMBankiem i dzięki temu ŁukOil pozyskał wpływy na linie w Petersburgu. Kolejnym krokiem był Kaliningrad. (Por: Сергей Черешнев, Кому пршіадлежит Россия, Водньш транспорт-2001, „Коммерсант-Власть", 20.11.01). 48 Potencjał jałowy - zapewnia niezbędne minimum do utrzymania regionu (Por: Friedmann). 49 Zapewnia płynne funkcjonowanie budżetowe regionu. 50 Nadwyżki na wdrażanie nowych strategii, czy to gospodarczych, czy politycznych. 51 Por np. w 1998 r. dochody budżetu planowane były na 593 min rubli. (94,7 proc. wpływów z 1997 r.). Główny składnik to VAT (28,2 proc.), podatek od zysku ( 26,2 proc.), od nieruchomości (11,4), opłata za wykorzystanie surow- ców naturalnych (5,21 proc.), za wynajem własności municypialnej (4,6%). Roz- chody: 721 min SUR. Na gospodarkę komunalno-mieszkaniową: 205,5 min, szkol- nictwo: 176,5, ochronę zdrowia: 112 min. Deficyt - 176,5 min. 52 W przypadku obwodu - kredyty wysokooprocentowane, rezygnacja z przywilejów wolnej strefy ekonomicznej - np. realizacja podatku VAT w wolnej strefie ekonomicznej). na rynku wymiany handlowej (wewnątrz rosyjskiej i międzynarodo- wej) obniża koszta produkcji poprzez sztucznie zaniżone stawki płac,53 co sprawia, że płace relatywne do Litwy i Polski w obszarach przygranicznych wynoszą 1:3, do europejskich części Rosji 1:2.54 Na przykładzie składnika relatywnego i zaniżania kosztów pro- dukcji wg modelu ricardiańskiego największe problemy w obwodzie kaliningradzkim ma przemysł: rolny, rybny, stoczniowy, przewagę regionalną w nierównej wymianie ma przemysł: naftowy, transpor- towy (logistyczny), telekomunikacyjny. Struktura towarowa w wymianie zagranicznej: ropa naftowa - 32%, produkcja rybna - 10%, statki i łódki - 8%, produkty chemii nieorganicznej - 9%, celuloza - 5%55; natomiast według krajów: Litwa (17%), Polska (16%), Białoruś (10%), Niemcy (8%), Wielka Brytania (6%).56 Żywienie się substancją powoduje wzrost szarej strefy w obwo- dzie. W okresie 2001-2003 ok. 60% gospodarki Kaliningradu znalazło się w szarej strefie. A od 45-60% gospodarczo aktywnej społecz- ności posiada dodatkowe dochody z działalności nie zarejestrowa- nej.57 Dochody szarej strefy to 10 mld SUR rocznie (dla porównania budżet Obwodu na 2001 r. - to 4 mld SUR).58 Rosyjska NIK, po przeprowadzeniu kontroli w obwodzie kali- ningradzkim doszła do wniosku, że obwód znajduje się na granicy bankructwa. Tylko budżetowi federalnemu winien jest 600 min SUR 53 Płaca pracownika niewykwalifikowanego w produkcji - ok. 95 euro, wykwalifikowanego (150 EURO) 54 Prezydent FR Władimir Putin określa je jako 1:1,4 (Por: Вьіступление Президента России В.В.Путина на заседании Соеета Безопасности Российской Федерации 26 июля 2001 года, Москва, Кремль, Министерство Иностранньїх Дел Российской Федерации, Информационньїй Бюллетень). 55 Źródło BNS 56 Ibidem. 57 Наталья Смородинская руководитель Центра анализа полюсов роста и СЗЗ Института зкономики РАН. 58 Булат Столяров, Расследование: Как устроена жономика Калинин- градской области, „Ведомости”, 29.10.01. (20 min USD) i ponadto 5 min USD z odsetkami' dla Dresdner Banku59 (kredyt wzięty przez gubernatora Gorbienkę). Sytuacja socjalna obwodu zdecydowanie się zmieni po za- mknięciu granic przez UE. Według oceny „CSP Północnego - Zachodu''' (ЦСР Северо-Запада) ok. 100 tys. ludzi zajmuje się bezpośrednio działalnością zawiązaną z przygranicznym handlem i przemytem.60 Statystycznie z procederu tego utrzymuje się lub jest ogniwem pośrednio ok. 300 tys. osób z obwodu kaliningradzkiego. Ze względu na położenie geograficzne (eksklawę), po rozsze- rzeniu się UE, obwód będzie podlegał mechanizmom zrównoważenia budżetowego wyłącznie na bazie obrotów międzynarodowych i aby być konkurencyjnym, musi określić czynniki produkcji, a przede wszystkim wyspecjalizować w towarze eksportowym. Przy czym z zasobów naturalnych poza bursztynem i morzem obwód niewiele posiada.61 Już teraz na pierwsze miejsce w obrocie towarowym wybija się ropa naftowa (32 proc.) sprowadzana z dalekiej Rosji i eksportowana z Kaliningradu przez ŁukOil. Silny za czasów ZSRR przemysł celulozowo-papierniczy w Kaliningradzie (8 proc.) jest już zbyt kosztowny (transport surowca z dalekiej Rosji), aby być konku- rencyjnym dla krajów regionu i będzie musiał zniknąć z czasem na 59 Макеті Григорьев, До Бога високо, до Москви далеко. Калининград „привяжут"к России, „Финаисовая Россия”, 11.10.01. 60 Булат Столяров, Расследование: Как у строєна жономика Калинин- градской области, „Ведомости”, 29.10.01 61 Jantamyj Kombinat, (ГУП „Янтарний комбинат ”), światowy mono- polista w wydobyciu bursztynu. Firma ze wsi Jantamyj znajduje się w głębokim kryzysie. Wysokość długów kredytowych - 40 min SUR, rachunki zablokowane. Rynek na wyroby z bursztynu szacuje się na 200 min USD, ale Jantamyj w ubiegłym roku zarobił 1 min USD (2000) i 1,2 min USD (2001) Według danych oficjalnych w 2000 r. Kombinat sprzedał 200 t bursztynu. Połowa bursztynu przechodzi „obok kasy”, ale uważa się, że kradzionego jest nie więcej niż 15 proc. całego wydobycia chociaż wydobycie roczne wynosi 400 t. Znaczy to, że prze- myca się rocznie bursztynu przemysłowego na sumę 1 min USD. Булат Столяров, Расследование: Как устроена жономика Калининградской области, „Ведомости”, 29.10.01). zasadzie kosztu alternatywnego. Istnieje szansa, że rozwinie się przemysł rybny (10 proc.), chociaż teraz ryby i produkty rybne są towarem nie podlegającym wymianie. Związany z wojskowością przemysł maszynowy, automatyki przemysłowej i elektroniczny nie podlega prawom rynku. Wszystkie inne (np. budowlane itp.) ze względu na koszty również tworzą towar niepodlegający wymianie. Wszystko to sprawia, że obwód kaliningradzki przekształca się w militarną i energetyczną forpocztę FR w Europie. Kreml - wbrew obietnicom - prowadzi politykę izolacjonizmu obwodu wobec inte- grującej się Europy, a Europie niespecjalnie zależy na tym, żeby Kaliningrad stał się jej „otwartą furtką do Rosji”, bowiem w obecnej kondycji gospodarczej Federacji Rosyjskiej Unia Europejska może wejść na tereny całej Eurazji otwartymi drzwiami. Political and Economic Transformation of the Kaliningrad District of the Russian Federation in the Face of European Integration Resume Kaliningard District, the Russian region at the Baltic Sea, which had been separated from Russia by Polish and Lithuanian territories as a result of break-up of the Soviet Union, occupies a special position in the Russian political scope. Political establishment closely related to the Government and the Pre- sident of the Russian Federation consider the enclave as an important spa- ce because of strategic interests. However, decreasing of the military significance of the region and transforming its crucial emphasises on the economic development would be in interest of the neighbouring states, including Poland, Lithuania, La- tvia, Estonia. As a result of it - after becoming the rightful members of the EU - the Kaliningrad District could become a perfect partner and a bridge bringing together Russia not only with Warsaw and Vilnius but with Brus- sels as well. However the special programmes constructed and meant for the Di- strict facing the EU enlargement have not been put into practice. It appears also that there are more and more visible economic and political tendencies for isolation the District from the UE and the countries from the region by the Federation. Moreover, there are indications demonstrating that the im- portance of Kaliningrad is marginalized and decision centres are being trans- ferred to nearby Petersburg. Kaliningrad, being under such economic transitional process, is trans- forming into a strong energetic expansionary centre of Wagit Alekpierov’s ŁukOil and that is to say is becoming entirely subordinated to this Russian energetic “baron”. Barbara Oliwkiewicz Fundusze strukturalne - perspektywy pomocy dla Polski po przyjęciu do Unii Europejskiej Wstęp Podstawowym instrumentem polityki strukturalnej Unii Euro- pejskiej są fundusze strukturalne oraz Fundusz Spójności (Kohezji). Ich główne zadanie to wspieranie działań zmierzających do zmniej- szenia zróżnicowania poziomów rozwoju gospodarczego państw człon- kowskich i poszczególnych regionów. Zadania te są realizowane poprzez środki przesyłane z funduszy do tych regionów i sektorów gospodarki, które bez pomocy finansowej nie są w stanie dorównać średniemu poziomowi ekonomicznemu Unii Europejskiej. Fundusze strukturalne Unii Europejskiej to1: a) European Regional Development Fund-ERDF (Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego - EFRR) - zmniejszenie dyspropor- cji w poziomie rozwoju pomiędzy różnymi obszarami Unii. b) European Social Fund - ESF (Europejski Fundusz Społecz- ny - EFS) - poprawa uzyskania zatrudnienia w Unii. c) European Agriculture Guidance and Guarantee Fund - EAGGF (Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej - EFO- iGR) - wsparcie dla narodowych programów pomocy dla rolnictwa, wsparcie rozwoju obszarów wiejskich. d) Financial Instrument for Fisheries Guidance - FIFG (Instru- ment Finansowy Rozwoju Rybołówstwa - IFRR) - wsparcie re- strukturyzacji rybołówstwa w krajach UE. 1 M. Kozak, Fundusze strukturalne Unii Europejskiej po reformie, [w:] Droga do funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, praca zbiorowa, PARR, Warszawa, 2000, s. 26. Z funduszy strukturalnych finansowane są dwa rodzaje progra- mów (w zależności od odpowiedzialności za ich przygotowanie i wykonanie)2: a) tzw. programy krajowe - przygotowywane przez kraj człon- kowski i po uzgodnieniu z Komisją Europejską samodzielnie przez ten kraj realizowane, b) tzw. Inicjatywy Wspólnotowe i działania innowacyjne - pro- gramy dotyczące kluczowych zagadnień dla Unii jako całości, opra- cowane przez właściwe służby Komisji i po uzgodnieniach z krajami członkowskimi realizowane bezpośrednio przez Komisję. Przeznaczenie środków polityki strukturalnej może być tylko jedno, ustalone w projektach mieszczących się w określonych rozpo- rządzeniem Rady UE Celach. Cele stanowią szczegółowo zdefinio- wane zadania mające doprowadzić do osiągnięcia spójności społecz- no-ekonomicznej Unii Europejskiej. Jeśli chodzi o liczbę i definicję Celów to podlegały one zmianie w kolejnych okresach programowa- nia, zawsze jednak funkcjonował podstawowy podział na cele regio- nalne (dostępne dla wnioskodawców określonego regionu Unii, speł- niającego kryteria przyjęte przez Komisję Europejską) oraz horyzon- talne (dostępne na całym terytorium Unii, bez względu na lokalizację wnioskodawcy). Region w systemie organizacji terytorialnej państwa występuje jako pośrednie ogniwo zarządzania pomiędzy gminą lub okręgiem (po- wiatem) a organami administracji centralnej. Charakter i stopień auto- nomii decyzyjnej władz regionalnych zależy tylko i wyłącznie od roz- wiązań ustrojowych stosowanych w danym państwie. W płaszczyźnie społecznej granice regionu związane są z odmiennością etniczną, języ- kową, kulturową i historyczną mieszkańców jego terytorium. 1. Zasady działania funduszy strukturalnych Fundusze strukturalne odzwierciedlają poszczególne cele polity- ki strukturalnej i działają według określonych zasad, wśród których najważniejsze z nich prezentuje tabela 1. Komplementamość Działania wspólnotowe powinny uzupełniać bądź wspierać odpowiednie działania krajowe. i partnerstwo Powinny one zostać przygotowane w ramach bliskiej współpracy Komisji i państwa członkowskiego jak również we współpracy z władzami i organami wskazanymi przez państwo członkowskie, a zwłaszcza: - władzami regionalnymi i lokalnymi oraz innymi właściwymi władzami publicznymi, - partnerami społecznymi i gospodarczymi, - innymi kompetentnymi organami. Współpraca powinna być realizowana przy zachowaniu pełnej zgodności z odpowiednimi właściwościami instytucjonalnymi, prawnymi i finansowymi każdego z wymienionych partnerów. Współpraca ta odnosi się do przygotowania, finansowania, monitorowania i oceny interwencji funduszy. Koordynacja Komisja oraz państwa członkowskie powinny w sposób zgodny z zasadą partnerstwa zapewnić koordynację pomocy z różnych funduszy, między funduszami oraz pomocą pochodzącą z Euro¬ pejskiego Banku Inwestycyjnego i innych dostępnych instrumentów finansowych. Dodatkowość Pomoc udzielana przez Unię stanowi uzupełnienie wkładu danego państwa członkowskiego, a nie okazję do zmniejszenia tego wkładu. Z wyjątkiem sytuacji, w której zachodzą po temu szczególne powody, państwa muszą utrzymać wydatki publiczne na poziomie przynajmniej takim samym, jak w okresie poprzedzającym otrzymanie pomocy. Zgodność Operacje finansowane przez fundusze lub otrzymujące wsparcie z Europejskiego Banku Inwestycyjnego, winny być zgodne z postanowieniami Traktatu oraz z politykami i działaniami Wspólnoty, włączając w to zasady konkurencji, ochrony i poprawy stanu środowiska, eliminowania nierówności i promowania równego traktowania kobiet i mężczyzn. Subsydiamość Władze wyższego szczebla nie powinny i nie mogą podejmować działań w żadnych sprawach, (pomocniczość) w których możliwe jest skuteczne osiągnięcie celu na niższym szczeblu. Koncentracja Interwencja funduszy, aby przyniosła efekt, nie powinna być rozproszona, lecz skoncentrowana na niewielu precyzyjnie określonych celach. Programowanie Obowiązek podejmowania decyzji na podstawie wieloletnich programów rozwoju, poprzez proces, w którego ramach decyzje przygotowywane są drogą układu partnerskiego. Proces ten obejmuje kilka etapów, kończących się przejęciem środków przez publicznego albo prywatnego promotora działań. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Instrumenty finansowe polityki regionalnej Unii Europejskiej, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Projekt Twinningowy pomiędzy Województwem Małopolskim i Autonomicznym Regionem Madrytu, Kraków 2002. 2. Cele funduszy strukturalnych Unii Europejskiej W marcu 1975 roku został powołany European Regional De- velopment Fund, ERDF (Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego - EFRR). Zadaniem tego funduszu miało być „skorygowanie zasad- niczych nierówności we Wspólnocie”, które były wynikiem bezrobo- cia strukturalnego, przekształceń w przemyśle oraz rolnictwie. Fun- dusz tworzono głównie z myślą o wyrównaniu w Wielkiej Brytanii wysokich składek płaconych do budżetu Wspólnoty. „Środki z ERDF były przydzielane krajom członkowskim w systemie kwot. Środki te wykorzystywano wyłącznie do wspierania środków polityki regional- nej podejmowanych przez państwa członkowskie. Dotacje ograni- czono do projektów inwestycyjnych zlokalizowanych w obszarach objętych państwowymi programami rozwoju regionalnego”.3 Po pewnym czasie Komisja Europejska mogła dysponować już 5% środków ERDF i posiadała możliwość prowadzenia wła- snych programów regionalnych. W 1985 roku system kwotowy zastąpiono górnymi i dolnymi limitami środków dostępnych dla każ- dego państwa członkowskiego na okres trzech lat. Przydział środ- ków powyżej dolnego limitu zależał od stopnia, w jakim cele zdefinio- wane we wniosku pokrywały się z celami określonymi w dyrekty- wach Wspólnoty. Kiedy w 1986 roku został przyjęty Jednolity Akt Europejski, nastąpiły istotne zmiany w dziedzinie polityki regionalnej. W Trakta- cie Rzymskim pojawiła się nowa część (Tytuł V) pt. Jedność gospodarcza i społeczna, w której stwierdzono, że celem Wspólno- ty jest wyrównywanie różnic między najbiedniejszymi i najbogatszy- mi regionami oraz stworzenie podstaw do prowadzenia wspólnej polityki strukturalnej. W jej ramach zostało wyróżnione sześć kate- gorii Celów4: 3 http://biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-627.htm, S. Łodziński, Polityka regional- na w Unii Europejskiej - Fundusze Strukturalne i Fundusz Spójności, 13.02.2003. 4 Ibidem, s. 3. nr 1 - mający na celu wspieranie rozwoju i dostosowania strukturalnego regionów słabo rozwiniętych (zacofanych), nr 2 - skierowany na restrukturyzację regionów, regionów przygranicznych lub części regionów, które są dotknięte upadkiem przemysłu, nr 3 - skierowany na zwalczanie bezrobocia długookresowego, nr 4 - mający ułatwiać integrację zawodową młodzieży i przy- stosowanie pracowników do zmian w przemyśle, nr 5 - mający dokonać reformy wspólnej polityki rolnej (w jego ramach wymieniono dwa Cele: nr 5a - mający przyśpieszyć moder- nizację i dostosowanie w ramach Unii struktur rolniczych; nr 5b - pomoc w rozwoju i zmianach strukturalnych obszarów wiejskich), nr 6 - mający ułatwić rozwój regionów o małej gęstości zalud- nienia w krajach skandynawskich; ale cel ten ustanowiono dopiero po przyłączeniu do Unii Finlandii i Szwecji. Cele nr 1, 2, 5b oraz 6 wchodziły w zakres polityki regionalnej i dotyczyły wyróżnionych regionów, Cele 3, 4 i 5a dotyczyły wyod- rębnionych grup ludności, bez względu na miejsce zamieszkania. Miały one charakter horyzontalny i obejmowały całą Unię. Dotyczy- ły przede wszystkim problemów strukturalnych, obejmujących całe terytorium, niezależnie od regionów. Państwa należące do Unii miały swobodę w podejmowaniu decyzji o stosowaniu konkretnych środ- ków w ramach tych celów. Cele regionalne i horyzontalne nie były ze sobą sprzeczne i powinny się uzupełniać. Rada Unii Europejskiej określiła listę regionów słabiej rozwinię- tych (dotyczy Celu nr 1) oraz o niskim zatrudnieniu (dotyczy celu nr 6). Lista regionów zakwalifikowanych do celów nr 2 i 5b była określana przez Komisję Europejską, która działa w porozumieniu z państwami członkowskimi oraz zgodnie z dokładnie wytyczonymi kryteriami. Udział finansowy danego państwa był przede wszystkim uzależniony od kategorii Celu, któremu został przyporządkowany dany region (w wypadku Celu nr 1, udział ten wynosił od 50% do 75%, a w wypadku innych regionów od 25% do 50%), a ponadto od rodzaju podejmowanych działań oraz konkretnej sytuacji społeczno- gospodarczej kraju. Reformy instytucjonalne Unii, przewidziane Traktatem z Ma- astricht w 1993 roku, nie zmieniły w sposób znaczący zasad polityki regionalnej (strukturalnej). Zmiany dotyczyły wprowadzenia uprosz- czonych procedur przygotowania programów pomocowych oraz przepisów wzmacniających rolę regionalnych i lokalnych ośrodków w podejmowaniu decyzji na tematy ogólnoeuropejskiej polityki regio- nalnej. Zasady funkcjonowania polityki regionalnej (strukturalnej) na lata 1994-1999 rozszerzyły także możliwości ubiegania się o finan- sowanie pomocy w ramach Celów 3, 4 oraz 5b, zaś podstawowymi zasadami Celu 5a pozostaje przyśpieszenie dostosowań struktur w rolnictwie.5 Tabela 2. Realizacja celów przez poszczególne fundusze strukturalne Cel 1 ERDF ESF EAGGF - Cel 2 ERDF ESF - - Cel 3 - ESF - - Cel 4 - ESF - - Cel 5a - - EAGGF FIFG Cel 5b ERDF ESF EAGGF - Cel 6 ERDF ESF EAGGF - Źródło: Principes de fonctionnement, [w:] Fonds structurels et Fortds de cohesion 1994 — 1999, Textes reglementaires etcommentaires, Commission Europeenne, Luxembourg 1999, s. 11. 5 Ibidem, s. 5. 3. Aktualne Cele funduszy strukturalnych Tak jak Unia Europejska ulega wielu zmianom, tak fundusze strukturalne, ich cele i założenia zmieniają się wraz z rozwojem Wspólnoty. Aktualny podział na Cele wygląda następująco: - Cel 1 - promocja rozwoju i dostosowań strukturalnych regionów słabiej rozwiniętych. Obejmuje dawne Cele 1 i 6. - Cel 2 - wsparcie przekształceń gospodarczych i społecz- nych obszarów o zaburzonej strukturze. Łączy dawne Cele 2 i 5b. - Cel 3 - wsparcie dostosowań i modernizacji polityki oraz systemów edukacji, szkoleń i zatrudnienia. Obejmuje dawne Cele 3 i 4. Cel ten niesie ze sobą działania finansowe poza regionami włączonymi do Celu 1 i dostarcza politycznych ram odniesienia dla Tabela 3. Podział funduszy strukturalnych do realizacji poszczególnych celów Cele 2000-2006 Cel 1 European Regional Development Found - ERDF (Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego - EFRR), European Social Fund - ESF (Europejski Fundusz Społeczny - EFS), European Agriculture Guidance and Guarantee Fund - EAGGF (Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej - EFOiGR) i Financial Instrument for Fisheries Guidance - FIFG (Instrument Finansowy Rozwoju Rybołówstwa - IFRR) Cel 2 European Regional Development Found - ERDF (Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego - EFRR), European Social Fund - ESF (Europejski Fundusz Społeczny - EFS) Cel 3 European Social Fund - ESF (Europejski Fundusz Społeczny -EFS) Rybołówstwo Financial Instrument for Fisheries Guidance - FIFG (poza Celem 1) (Instrument Finansowy Rozwoju Rybołówstwa - IFRR) Źródło: Fundusze strukturalne UE i przygotowania do nich w Polsce, ma- teriały konferencyjne, Specjalny Program Przygotowawczy do Funduszy Struk- turalnych w Polsce, Deutsche Gesellschaft fur Technische Zusammenarbeit (GTZ)GmbH. wszystkich działań, jakie są podejmowane na rzecz zasobów ludzkich na terenie całego kraju, nie wyrządzając szkody specyficznym wła- ściwościom regionalnym. Jeśli chodzi o Cele 1 i 2, to są one przypisane do obszaru i mają charakter regionalny. Cel 3 natomiast dotyczy wszystkich regionów Wspólnoty z wyjątkiem włączonych do Celu 1. Fundusze strukturalne przyczyniają się do realizacji poszczegól- nych celów według następującego podziału - tabela 3: Działania dotyczące rozwoju obszarów wiejskich na całym terytorium Unii Europejskiej finansowane są przez Sekcję Orientacji i Gwarancji EAGGF w regionach Celu 1 oraz poprzez Sekcję Gwarancji poza regionami Celu 1. W artykule 1 Rozporządzenia Rady 1260/99 z dnia 21 lipca 1999 roku wprowadzającego ogólne przepisy dotyczące funduszy strukturalnych, podkreślone zostaje, iż przy realizacji tych Celów Wspólnota powinna przyczyniać się do harmonijnego i zrównoważo- nego rozwoju działalności gospodarczej, rozwoju zatrudnienia i zaso- bów ludzkich, ochrony i poprawy stanu środowiska oraz eliminowa- nia nierówności i promowania równego traktowania kobiet i męż- czyzn. W ten sposób dla nowego okresu 2000-2006 zostały ustalone dwie nowe zasady horyzontalne6: rozwój zrównoważony (harmoni- zacja rozwoju, spójność społeczna i ochrona środowiska), równość szans. 4. Zasięg geograficzny aktualnych Celów funduszy strukturalnych • Cel 1 Regiony przyporządkowane do Celu 1 to obszary odpowiadają- ce poziomowi NUTS II nomenklatury statystycznych jednostek tery- torialnych, w których PKB per capita nie przekracza 75% średniej unijnej, a także regiony najbardziej oddalone (francuskie departamen- 6 Instrumenty finansowe polityki regionalnej Unii Europejskiej, Urząd Mar- szałkowski Województwa Małopolskiego, op. cit., s. 41. 1989-1993 1994-1999 2000-2006 Numer Celu Środki w mld euro Numer Celu Środki w mld euro Numer Celu Środki w mld euro (w cenach 1988) (w cenach 1992) (w cenach 1999) Cel nr 1 34,0 Cel nr 1 96,5 Cel nr 1 135,9 (regionalny) (regionalny) (regionalny) Cel nr 2 6,4 Cel nr 2 15,7 Cel nr 2 22,5 (regionalny) (regionalny) (regionalny) Cel nr 3 i 4 7,2 Cel nr 3 i 4 11,5 Cel nr 3 24,1 (horyzontalny) (horyzontalny) (horyzontalny) Cel nr 5 a 3,5 Cel nr 5a 5,4 - - (horyzontalny) (horyzontalny) Cel nr 5b 2,7 Cel nr 5b 7,0 - - (regionalny) (regionalny) - - Cel nr 6 0,7 - - (regionalny) Ogółem 56,6 136,8 182,5 Źródło: Droga do funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, PARR, Warszawa 2000, s. 29. Opracowanie na podstawie: EUROSTAT (1994); Komisja Europejska (1996); Rada Europejska (Konkluzje Szczytu Berlińskiego 24-25.03.1999). ty zamorskie oraz Azory, Madera i Wyspy Kanaryjskie), a także obszary Celu 6 z okresu programowania 1994-99. Dla regionów objętych pomocą w okresie 1994-99, a wyłączo- nych z niej w okresie 2000-2006 przewidziane jest wsparcie przej- ściowe. Ten system pomocy przejściowej regresywnej pozwala unik- nąć nagłego zatrzymania wsparcia Wspólnoty, a tym samym pozwa- la na skonsolidowanie rezultatów poprzednich działań. Regiony objęte Celem 1 w roku 1999, które w obecnym okresie programowania przestały kwalifikować się do Celu 1, mogą liczyć na pomoc przejściową z funduszy strukturalnych w ramach Celu 1 do 31 grudnia 2005 roku. • Cel 2 Koncentruje się w regionach o zaburzonej strukturze, które przechodzą procesy przekształceń gospodarczych i społecznych, szczególnie w sektorze przemysłowym, usług i rybołówstwa, a także na obszarach wiejskich opóźnionych i schyłkowych oraz na obsza- rach miejskich znajdujących się w szczególnie trudnej sytuacji. W obrębie nowego Celu 2 może znaleźć się nie więcej niż 18% ludności Unii Europejskiej. Jednocześnie Cele 1 i 2 mają razem obejmować 35-40 % ludności Unii. Komisja wyznaczyła limity ludnościowe dla każdego państwa członkowskiego, na podstawie następujących warunków7: • Obszar przemysłowy - jest to obszar, który w trakcie prze- kształceń społeczno-gospodarczych w sektorze przemysłowym po- winien odpowiadać lub należeć do jednostki terytorialnej poziomu NUTS III, która spełnia następujące kryteria: - zanotowana w ostatnich trzech latach średnia stopa bezrobo- cia wyższa od średniej dla Wspólnoty; - udział zatrudnienia w przemyśle w zatrudnieniu ogółem rów- ny lub wyższy od średniej dla Wspólnoty w którymkolwiek roku odniesienia, począwszy od 1985 r.; - obserwowany spadek zatrudnienia w przemyśle względem wybranego wcześniej roku odniesienia. 7 Ibidem, s. 42. • Obszar wiejski - obszar, który powinien odpowiadać lub należeć do jednostki terytorialnej poziomu NUTS III, która spełnia następujące kryteria: - albo gęstość zaludnienia niższa niż 100 osób na km2, albo udział zatrudnienia w rolnictwie w zatrudnieniu ogółem równy lub wyższy od podwojonej średniej dla Wspólnoty w którymkolwiek z lat odniesienia, począwszy od 1985 r.; - albo średnia stopa bezrobocia zarejestrowana w ciągu trzech ostatnich lat wyższa niż średnia dla Wspólnoty, albo zmniejszenie się liczby ludności od 1985 r.; • Obszar miejski - jest to obszar o szczególnych trudnościach, spełniający przynajmniej jedno z poniższych kryteriów: - stopa długotrwałego bezrobocia wyższa od średniej dla Wspólnoty; - wysoki poziom ubóstwa oraz trudne warunki mieszkaniowe; - szczególnie zanieczyszczone środowisko; - wysoki poziom przestępczości; - niski poziom wykształcenia mieszkańców. • Obszary zależne od rybołówstwa. Obszary przybrzeżne, gdzie zatrudnienie w sektorze rybołówstwa stanowi znaczący procent całkowitego zatrudnienia oraz gdzie notuje się problemy związane z restrukturyzacją sektora rybołówstwa, w konsekwencji czego na- stąpi znaczące zmniejszenie liczby miejsc pracy w tym sektorze. Regiony objęte Celem nr 2 i 5b w roku 1999, obecnie nie kwalifikują się do Celu 2, powinny otrzymywać przejściowe wspar- cie w ramach Celu 2 z ERDF do 31 grudnia 2005 roku. Dodatkową pomoc w latach 2000-2006 można uzyskać tak z ESF w ramach Celu 3, jak i z Sekcji Gwarancji EAGGF w ramach rozwoju obsza- rów wiejskich, włącznie z działaniami komplementarnymi Wspólnej Polityki Rolnej oraz z FIFG w ramach działań komplementarnych Wspólnej Polityki w zakresie Rybołówstwa. • Cel 3 Obszary kwalifikujące się do finansowania w ramach Celu 3 to obszary, które nie są objęte Celem 1. Nowy Cel 3 ukierunkowany jest na wspieranie zatrudnienia, łączy polityki dawnych Celów nr 3 i 4, Lp. Państwo Cel 1 Pomoc Cel 2 Pomoc Cel 3 Razem Cel 1, Rybołówstwo członkowskie przejściowa przejściowa 2, i 3 oraz (poza w Celu 1 w Celu 2 pomoc Celem 1) przejściowa 1. Austria 261 0 578 102 528 1469 4 2. Belgia 0 625 368 65 737 1795 34 3. Dania 0 0 156 27 365 548 197 4. Finlandia 913 0 459 30 403 1805 31 5. Francja 3254 551 5437 613 4540 14395 225 6. Grecja 20961 0 0 0 0 20961 0 7. Hiszpania 37744 352 2553 98 2140 42887 200 8. Holandia 0 123 676 119 1686 2604 31 9. Irlandia 1315 1773 0 0 0 3088 0 10. Luksemburg 0 0 34 6 38 78 0 11. Niemcy 19229 729 2984 526 4581 28049 107 12. Portugalia 16124 2905 0 0 0 19029 0 13. Szwecja 722 0 354 52 720 1848 60 14. Wielka 5085 1166 3989 706 4568 15514 121 Brytania 15. Włochy 21935 187 2145 377 3744 28388 96 RAZEM 127543 8411 19733 2721 24050 182458 1106 Źródło: Working for Regions; European Commission, Directorate General for Regional Policy and Directorate Generalfor Press and Communication, 2001, s. 1. rozwijając działalność w obrębie następujących priorytetów strate- gicznych8: a) nastawienie zapobiegawcze w działaniach dotyczących bez- robotnych; b) nastawienie zindywidualizowane na włączenie do rynku pracy; c) integracja osób o szczególnych trudnościach: - niepełnosprawnych, - imigrantów, Tabela 6. Fundusze strukturalne 2000-2006 (programy krajowe) Zadania finansowania Środki w min Środki w % euro Cel 1 (regionalny): wsparcie rozwoju i dosto¬ 127543 69,7 sowań strukturalnych regionów zacofanych; mogą ubiegać się regiony typu NUTS II, gdzie PK.B na głowę nie przekracza 75% średniej Unii Przejściowe wsparcie dla byłych regionów Celu 8411 4,4 nr 1 Cel 2 (regionalny): społeczna i ekonomiczna 19733 11,5 konwersja obszarów dotkniętych trudnościami strukturalnymi; w zasadzie regiony typu NUTS III przemysłowe, wiejskie, miejskie lub związa¬ ne z rybołówstwem Przejściowe wsparcie dla byłych regionów Celu 2721 1,5 nr 2 i 5b Cel 3: wsparcie adaptacji i modernizacji polityki 24050 12,4 edukacji, szkoleń i zatrudnienia; cel hory¬ zontalny (dostępny dla całego terytorium Unii) FIFG (Instrument Rozwoju Rybołówstwa), poza 1106 0,5 obszarem Celu 1 Razem 183564 100 Źródło: Droga do funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, PARR, Warszawa 2000, s. 31. 8 Ibidem, s. 41-43. - osób powyżej 45 lat, - młodzieży; d) sektor usług; e) MŚP. 5. Idea i cel Funduszu Spójności Fundusz Spójności jest nowym instrumentem interwencji Wspólnoty. Różni się od funduszy strukturalnych przede wszystkim celem interwencji. Kiedy fundusze strukturalne koncentrują się na problemie różnic pomiędzy regionami to celem Funduszu Spójności jest zmniejszanie różnic pomiędzy państwami. Fundusz ten jest w pełni skoordynowany z pozostałymi instrumentami wsparcia Unii Europejskiej. Fundusz Spójności został stworzony, aby umożliwić wszystkim państwom członkowskim jak najszybsze przystąpienie do końcowego etapu fazy Unii Gospodarczej i Walutowej, gwarantując pomoc tym państwom, które muszą przezwyciężyć znaczne trudno- ści, aby to osiągnąć. Podobnym do Funduszu Spójności instrumentem wsparcia skierowanym do państw kandydujących jest Program ISPA (Instrument for Structural Policies for pre - Accession). Program ten niweluje pomiędzy państwami członkowskimi i państwami kan- dydującymi. Jeśli chodzi o cele Funduszu Spójności to głównym z nich jest spójność ekonomiczna i społeczna. Dążenie do tego celu przejawia się przez wzmocnienie polityki redystrybucji dóbr, podniesienie pozio- mu życia w regionach najsłabiej rozwiniętych, finansowanie infra- struktury tworzącej podstawowe warunki wzrostu gospodarczego. Fundusz Spójności jest uzupełnieniem działań funduszy struktural- nych i Europejskiego Banku Inwestycyjnego, dążących do osiągnię- cia spójności gospodarczej i społecznej w sferach dotyczących śro- dowiska naturalnego i infrastruktury transportu i komunikacji publicz- nej. 6. Charakterystyka Funduszu Spójności Tabela 7. Różnice pomiędzy Funduszem Spójności a funduszami struktural- nymi Kryterium Fundusz Spójności Fundusze strukturalne Cele Zredukowanie nierówności Zredukowanie nierówności pomiędzy ekonomią po¬ pomiędzy regionami szczególnych krajów Rozmówcy Każdy projekt jest przed¬ Władze regionalne i realizato¬ miotem rozmów pomiędzy rzy odgrywają główną rolę Komisją Europejską i kra¬ w zarządzaniu programami. jem członkowskim Odpowiedzialność za ten proces spoczywa na pań¬ stwach członkowskich Warunki Wdrożenie programów Nie stawia się warunków stabilizacji gospodarczej stanowi warunek konieczny dla uruchomienia funduszu Zasięg geogra¬ Cztery kraje członkowskie: Regiony Celów 1, 2 i 3. Nie ficzny Hiszpania, Irlandia, Portuga¬ istnieją ograniczenia regional¬ lia, Grecja ne dla innych celów Sektory Jedynie środowisko natural¬ Nie wyłącza się żadnego ne i infrastruktura transportu sektora i komunikacji Postępowanie Środki finansowe są przy¬ Środki finansowe są znawane poszczególnym w większości przyznawane projektom programom Wielkość dotacji 18 miliardów euro od 2000 195 miliardów euro od 2000 do 2006 roku do 2006 roku Źródło: Instrumenty finansowe polityki regionalnej Unii Europejskiej, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Projekt Twinningowy po- między Województwem Małopolskim i Autonomicznym Regionem Madrytu, Kraków 2002, s. 74. 7. Fundusze strukturalne w Polsce 7.1. Przygotowania do wdrażania funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności w Polsce9 Polska, aby móc korzystać z dobrodziejstw polityki strukturalnej UE, musi stać się członkiem Unii. Jednak przed przystąpieniem do Wspólnoty polska administracja jest zobligowana do wykonania sze- regu prac dostosowujących. Większość z nich jest w toku. Polska, spodziewając się objęcia całego terytorium Celem 1 polityki strukturalnej UE, przygotowuje Narodowy Plan Rozwoju (NPR) na lata 2004-2006. NPR określa cele, priorytetowe działania oraz ramy instytucjonalne i finansowe działań strukturalnych pań- stwa. Narodowy Plan Rozwoju jest strategicznym średniookreso- wym dokumentem planistycznym, scalającym rozwiązania horyzon- talne, sektorowe i regionalne na poziomie krajowym, wskazującym na kierunki rozwoju gospodarczego Polski w pierwszych latach po akcesji. Narodowy Plan Rozwoju będzie służył jako podstawa do negocjacji z Komisją Europejską Podstaw Wsparcia Wspólnoty (ang. Community Support Framework - CSF) dla Polski, które określą wielkość pomocy z funduszy strukturalnych przyznanych Polsce. Zasadniczym elementem Narodowego Planu Rozwoju są reali- zowane w jego ramach programy operacyjne. Programy operacyjne służą wdrażaniu Podstaw Wsparcia Wspólnoty na poziomie central- nym w postaci sektorowych programów operacyjnych oraz działań 0 charakterze regionalnym w postaci Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (ZPORR) dla regionów Celu 1 (obejmującego 16 województw). Za przygotowanie projektu Narodowego Planu Rozwoju oraz koordynacje prac nad programami operacyjnymi odpowiada Mini- sterstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej - Departament Programowania Rozwoju Regionalnego. 9 http://fundusze.ukie.gov.pl/pp.nsf/xml, 20.02.2003. Zadania dotyczące przygotowania sektorowych programów operacyjnych (SPO) spoczywa na poszczególnych ministerstwach właściwych w danej sferze działalności rządu. W przygotowaniu Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (ZPORR), oprócz Ministerstwa Gospodarki, Tabela 8. Stan prac związanych z przygotowaniem Narodowego Planu Rozwoju 12 czerwca Ministerstwo Gospodarki (obecnie Ministerstwo Gospodarki, 2002 r. Pracy i Polityki Społecznej) przekazało Komisji Europejskiej pierwszy projekt Narodowego Planu Rozwoju. 2-7 lipca Ministerstwo Gospodarki (obecnie Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej) przekazało Komisji Europejskiej sektorowe programy operacyjne oraz Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego. 16 lipca Rozpoczął się proces szerokich konsultacji społecznych nt. za¬ wartości projektu NPR i programów operacyjnych. 2 sierpnia Komitet Integracji Europejskiej przyjął zbiorcze zestawienie wydatków na wdrożenie planu działań na rzecz zwiększenia potencjału administracyjnego Polski dla sprawnego zarządzania funduszami strukturalnymi i Funduszem Spójności UE. Zgodnie z tym zestawieniem koszty zwiększenia potencjału kadrowego instytucji zaangażowanych w koordynację, zarządzanie i wdra¬ żanie funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności (nowe etaty i reorganizacja urzędów) wyniosą w latach 2002-2003 ok. 13,5 min PLN. Wrzesień Zakończono uzgodnienia wewnętrzne dotyczące sektorowych 2002 r. programów operacyjnych. Zweryfikowane projekty tych doku¬ mentów przekazano ponownie 17 września 2002 r. Komisji Europejskiej do konsultacji. 14 września Ministerstwo Gospodarki (obecnie Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej) przekazało do Komisji Europejskiej do konsultacji roboczych projekt Strategii dla Funduszu Spójno¬ ści. 12 listopada Do Ministerstwa Gospodarki (obecnie Ministerstwa Gospodar¬ ki, Pracy i Polityki Społecznej) trafiły uwagi Komisji Europej¬ skiej do programów operacyjnych, które zostały niezwłocznie przekazane do poszczególnych ministerstw. 18-19 Odbyły się konsultacje robocze nt. Zintegrowanego Programu listopada Rozwoju Regionalnego, z udziałem przedstawicieli Urzędów Marszałkowskich i resortów, w czasie których ostatecznie uzgodniono system wdrażania tego programu. tabela 8 cd. 21 listopada Odbyła się konferencja zamykająca konsultacje społeczne pro¬ jektu NPR oraz sektorowych programów operacyjnych. Odbyto łącznie 53 konsultacje z udziałem ok. 7 tys. osób. 2 grudnia W Ministerstwie Gospodarki (obecnie Ministerstwo Gospodar¬ ki, Pracy i Polityki Społecznej) odbyła się konferencja podsu¬ mowująca ocenę ex.-ante Zintegrowanego Programu Operacyj¬ nego Rozwoju Regionalnego oraz sektorowych programów operacyjnych z udziałem polskich i zagranicznych ekspertów, doradców przedakcesyjnych i przedstawicieli zainteresowanych resortów. 6 grudnia Zespół Przygotowawczy Komitetu Integracji Europejskiej przy¬ jął harmonogram przygotowania Narodowego Planu Rozwoju oraz regionalnego i sektorowych programów operacyjnych, uzgodniony z Komisją Europejską i przekazany w formie ofi¬ cjalnego listu do pana Luisa Riery, Dyrektora w Dyrekcji ds. Polityki Regionalnej KE. Przyjęcie przez Zespół Przygotowaw¬ czy Komitetu Integracji Europejskiej nowego harmonogramu przygotowania Narodowego Planu Rozwoju i sektorowych pro¬ gramów operacyjnych wynika z konieczności uwzględnienia w tych dokumentach wyników negocjacji Polski o członkostwo w Unii Europejskiej zaprezentowanych na szczycie kopenha¬ skim. 7 stycznia Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej przekaza¬ 2003 r. ło do UKIE projekt NPR. 9 stycznia Zespół przygotowawczy KIE przyjął projekt NPR. 14 stycznia NPR został przyjęty przez Radę Ministrów. Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów z http://fundusze. ukie.gov.pl/pp.nsf/xml, 20.02.2003. Pracy i Polityki Społecznej są włączone samorządy województw oraz poszczególne ministerstwa. Zgodnie z nowym harmonogramem ostateczne przekazanie NPR do Komisji Europejskiej nastąpiło do 20 stycznia 2003 r., natomiast sektorowych programów operacyjnych do 14 lutego 2003 r. 7.2. Narodowy Plan Rozwoju 2004-2006 Narodowy Plan Rozwoju (NPR) na lata 2004-2006, jako doku- ment integrujący polityki sektorowe oraz uwzględniający potrzeby rozwojowe poszczególnych regionów jest zgodny z10: • Wstępnym Narodowym Planem Rozwoju; • Strategią gospodarczą rządu SLD-UP-PSL, „Przedsiębior- czość - Rozwój - Praca”; • Strategiami długookresowymi i średniookresowymi, które zo- stały przyjęte w latach 1999-2001; • Postanowieniami Traktatu oraz politykami i działaniami Wspól- noty (zgodnie z przepisami art. 12 rozporządzenia 1260/99/WE do- tyczącego funduszy strukturalnych). Funkcje Narodowego Planu Rozwoju przedstawiają się nastę- pująco11 : •jest strategicznym, średniookresowym dokumentem planistycz- nym, pierwszym, który scala na poziomie krajowym horyzontalne, sektorowe i regionalne działania interwencyjne państwa; • określa najważniejsze działania strukturalne, które Polska zamierza uruchomić w latach 2004-2006 przy wykorzystaniu środ- ków pomocowych z Unii Europejskiej; • wskazuje kierunki rozwoju gospodarczego Polski w pierw- szych latach po akcesji, mające zapewnić warunki sprzyjające dłu- gotrwałemu wzrostowi gospodarczemu i podniesieniu poziomu życia mieszkańców; • będzie służył jako podstawa negocjowania przez Polskę tzw. Podstaw Wsparcia Wspólnoty (ang. Community Support Fame- work), dokumentu określającego kierunki i wysokość wsparcia ze strony Funduszy Strukturalnych na realizację przedsięwzięć rozwo- jowych oraz jako podstawa interwencji z Funduszu Spójności. 10 http://fundusze.ukie.gov.pl/xml, „Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004- 2006”, Departament Koordynacji i Monitorowania Pomocy Zagranicznej, s. 1; 20.02.2003. " Ibidem, s. 2. Tabela 9. Koncentracja dostępnych środków finansowych na kilku podstawowych osiach rozwoju w ramach Narodowego Planu Rozwoju Nazwa osi Sposób wdrażania Podstawy Wsparcia Fundusz Inicjatywy Programy krajowe Wspólnoty Spójności Wspólnotowe 1. Wspieranie Sektorowy Program Przede wszystkim konkurencyjności Operacyjny (SPO) przedsiębiorczość, programy sektora przemysłu Wzrost konkurencyjności restrukturyzacyjne, inne i usług gospodarki programy rządowe 2. Rozwój zasobów SPO Rozwój zasobów EQUAL Programy krajowe, Pierwsza ludzkich i zatrudnienia ludzkich praca 3. Tworzenie warunków SPO Transport część Programy krajowe, dla zwiększenia i gospodarka morska transportowa Infrastruktura-klucz do poziomu inwestycji, oraz rozwoju promowanie ochrony Program dla Odry 2006 zrównoważonego środowiska Krajowy Plan Gospodarki rozwoju i spójności Odpadami przestrzennej Program wyposażenia aglomeracji w systemy kanalizacji zbiorczej i oczyszczalnie ścieków 4. Przekształcenia SPO Restrukturyzacja Programy krajowe strukturalne i modernizacja sektora w rolnictwie żywnościowego oraz i rybołówstwie rozwój obszarów wiejskich SPO Rybołówstwo Programy krajowe i przetwórstwo ryb 5. Wzmocnienie Zintegrowany Program INTERREG Kontrakty wojewódzkie potencjału Operacyjny Rozwoju rozwojowego regionów Regionalnego (ZPORR) i przeciwdziałanie marginalizacji niektórych obszarów Legenda do tabeli 9: EQUAL - współpraca ponadnarodowa służąca promowaniu nowych sposobów zwalczania wszelkich form dyskryminacji i nierówności na rynku pracy. INTERREG - współpraca przygraniczna, ponadnarodowa i międzyregionalna służąca wzmocnieniu harmonijnemu i zrównoważonemu rozwojowi całego obszaru Wspólnoty. Źródło: http://fundusze.ukie.gov.pl/xml, „Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004- 2006”, Departament Koordynacji i Monitorowania Pomocy Zagranicznej, s. 2; 20.02.2003, Instrumenty finansowe polityki regionalnej Unii Europejskiej, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Projekt Twinningowy pomiędzy Województwem Małopolskim i Autonomicznym Regionem Madrytu, Kraków 2002, s. 84. Celem strategicznym Narodowego Planu Rozwoju jest rozwija- nie konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zdolnej do długofalowego, harmonijnego rozwoju, zapewniającej wzrost zatrudnienia i poprawę spójności społecznej, ekonomicznej i prze- strzennej z Unią Europejską na poziomie regionalnym i krajowym.12 Warunkiem realizacji wyznaczonego celu strategicznego Naro- dowego Planu Rozwoju jest koncentracja dostępnych środków finan- sowych na kilku podstawowych osiach rozwoju (priorytetach), co przedstawia tabela 9. Zarówno cel, jak i priorytety (osie rozwojowe) Narodowego Planu Rozwoju będą realizowane poprzez13: a) uzgodnione z Komisją Europejską Podstawy Wsparcia Wspól- noty oraz wynikające z tego dokumentu programy operacyjne, b) działania Funduszu Spójności, c) Inicjatywy Wspólnoty: INTERREG (współpraca gospodar- cza regionów przygranicznych), EQUAL (promocja równości szans), d) programy krajowe niewspółfinansowane ze źródeł wspólno- towych. Podstawy Wsparcia Wspólnoty dla Polski w latach 2004-2006 będą wdrażane za pomocą14: 12 Ibidem, s. 1. 13 Ibidem, s. 2. 14 Ibidem, s. 2-3. - pięciu jednofunduszowych sektorowych programów opera- cyjnych (SPO), dotyczących konkurencyjności gospodarki, rozwoju zasobów ludzkich, restrukturyzacji i modernizacji sektora żywnościo- wego oraz rozwoju obszarów wiejskich, rybołówstwa i przetwórstwa ryb oraz infrastruktury transportowej, - wielofunduszowego Zintegrowanego Programu Operacyjne- go Rozwoju Regionalnego (ZPORR) - zarządzanego na poziomie krajowym, ale wdrażanego w systemie zdecentralizowanym na po- ziomie wojewódzkim, - projektów realizowanych w ramach Funduszu Spójności, - programu operacyjnego pomocy technicznej, służącego po- mocy we wdrażaniu funduszy strukturalnych na poziomie Podstaw Wsparcia Wspólnoty oraz programów operacyjnych. Wykaz programów operacyjnych wraz z instytucjami odpowie- dzialnymi za ich przygotowanie prezentuje tabela 10. W każdym z ministerstw, które będzie merytorycznie zaangażo- wane w realizację polityki strukturalnej, stworzone zostały jednostki odpowiedzialne za koordynację prac i przygotowywanie niezbędnych dokumentów. Każdy z resortów jest jednocześnie odpowiedzialny za przygotowanie do koordynacji działań (zarządzania i monitoringu) współfinansowanych w przyszłości przez odpowiedni fundusz15: • Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej - Europejski Fundusz Społeczny, • Ministerstwo Rozwoju Regionalnego i Budownictwa - Euro- pejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, • Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi - Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej, Jednolity Instrument Wspierania Ry- bołówstwa, • Ministerstwo Środowiska - Fundusz Spójności, 15 Fundusze strukturalne UE i przygotowania do nich w Polsce, Specjalny program przygotowawczy do funduszy strukturalnych w Polsce, materiały konfe- rencyjne, Deutsche Gesellschaft fur Technische Zusammenarbeit (GTZ) GmbH, 2001, s. 14. Tabela 10. Wykaz programów operacyjnych wraz z instytucjami odpowied- zialnymi za ich przygotowanie Nazwa programu Instytucja przygotowująca program SPO Wzrost konkurencyjności gospo¬ Ministerstwo Gospodarki, Pracy darki i Polityki Społecznej SPO Rozwój zasobów ludzkich Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej SPO Restrukturyzacja i modernizacja Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju sektora żywnościowego oraz rozwój Wsi obszarów wiejskich SPO Rybołówstwo i przetwórstwo ryb Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi SPO Transport i gospodarka morska Ministerstwo Infrastruktury Zintegrowany Program Operacyjny Ministerstwo Gospodarki (we współ¬ Rozwoju Regionalnego (ZPORR) - pracy z samorządami województw) Rozwój regionalny Program Operacyjny - Pomoc tech¬ Ministerstwo Gospodarki niczna Legenda: SPO - Sektorowy Program Operacyjny. Źródło: http://fundusze.ukie.gov.pl/xml, „Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004-2006”, Departament Koordynacji i Monitorowania Pomocy Zagra- nicznej, s. 3; 20.02.2003. • Ministerstwo Transportu i Gospodarki Morskiej - Fundusz Spójności. Na szczeblu regionalnym wspieranie rozwoju należy do kompe- tencji Zarządu Województwa. Kompetencje te obejmują przygoto- wanie strategii rozwoju województwa i wojewódzkiego programu operacyjnego, opiniowanie narodowej strategii rozwoju regionalnego. W momencie wejścia do UE Polska będzie potrzebowała grona specjalistów odpowiedzialnych za programowanie i zarządzanie po- mocą w ramach unijnych funduszy. Dotyczy to zarówno administra- cji rządowej, jak i wszystkich szczebli administracji samorządowej. W ostatnich latach utrzymuje się tendencja w zakresie pogłębiania wiedzy i doskonalenia kadr. Zauważalny jest także spory wzrost liczby pracowników administracyjnych (o 30%) zaangażowanych w tworzenie i realizacją polityki regionalnej. Już obecnie wyszkolone kadry mają możliwość praktycznej weryfikacji swoich umiejętności przy okazji realizacji programów PHARE (spójność gospodarczo- społeczna), SAPARD i ISPA. Ponadto są prowadzone intensywne szkolenia, których celem jest przygotowanie do efektywnego przyj- mowania środków UE (dostępnych obecnie i po wstąpieniu do UE). Na przełomie 1999/2000 roku Ministerstwo Gospodarki przeprowa- dziło trzy cykle szkoleń dla administracji centralnej i regionalnej (programowanie, monitorowanie pomocy z funduszy strukturalnych, przygotowanie programów operacyjnych oraz przygotowanie projek- tów i zarządzanie nimi). Obecnie kontynuacją tych szkoleń przygo- towuje Ministerstwo Rozwoju Regionalnego i Budownictwa. Syste- my szkoleń uzupełniają liczne seminaria, wizyty studyjne w krajach członkowskich Unii, informatory oraz tłumaczenia dokumentów związanych z polityką strukturalną. Z inicjatywy Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej oraz dziąki wsparciu Europejskiej Fundacji ds. Szkoleń (European Training Foundation) powstał Krajowy Ośro- dek Szkoleniowy Europejskiego Funduszu Społecznego przy Instytu- cie Europejskim w Łodzi.16 Szkolenia, seminaria, pomoc i pożyczki są istotnym uzupeł- nieniem środków przeznaczanych na przemiany systemowe i moder- nizacją gospodarki. Dziąki tej pomocy i dostępowi - za jej pośrednic- twem - do zachodnioeuropejskich doświadczeń mamy możność unowocześnić wiele regulacji prawnych, stworzyć nowe instytucje, poprawić systemy zarządzania w istniejących instytucjach, zainicjo- wać programy modelowe, czy wreszcie po prostu wesprzeć tworze- nie miejsc pracy w niektórych obszarach oraz zmodernizować część infrastruktury. 16 Ibidem, s. 14—15. Bibliografia Cele polityki regionalnej Unii Europejskiej. Podstawowe informa- cje, Polska Agencja Rozwoju Regionalnego, Warszawa 1996. Droga do funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, praca zbioro- wa, PARR, Warszawa 2000. Fundusze strukturalne UE i przygotowania do nich w Polsce, mate- riały konferencyjne, Specjalny Program Przygotowawczy do funduszy struk- turalnych w Polsce, Deutsche Gesellschaft fur Technische Zusammenarbeit (GTZ) GmbH. Instrumenty finansowe polityki regionalnej Unii Europejskiej, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Projekt Twinningowy pomię- dzy Województwem Małopolskim i Autonomicznym Regionem Madrytu, Kraków 2002. Podręcznik tematów europejskich dla samorządów lokalnych, Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, Gliwice-Opole 2002. http://biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-627.htm, S. Łodziński, Polityka re- gionalna w Unii Europejskiej — Fundusze Strukturalne i Fundusz Spój- ności, 13.02.2003 http://fiindusze.ukie.gov.pl/pp.nsf/xml, 20.02.2003. http://fundusze.ukie.gov.pl/xml, „Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004-2006”, Departament Koordynacji i Monitorowania Pomocy Zagra- nicznej, 20.02.2003. http://republika.pl/webkarol.htm, Fundusze strukturalne, 09.02.2003. http://republika.pl/webkarol/cele.htm, 09.02.2003. http://www.fs.ngo.pl, 13.02.2003. Streszczenie Podstawowym instrumentem polityki strukturalnej Unii Europejskiej są fundusze strukturalne oraz Fundusz Spójności (Kohezji). Ich główne zadanie to wspieranie działań zmierzających do zmniejszenia zróżnicowania poziomów rozwoju gospodarczego państw członkowskich i poszczególnych regionów. Zadania te są realizowane poprzez środki przesyłane z funduszy do tych regionów i sektorów gospodarki, które bez pomocy finansowej nie są w stanie dorównać średniemu poziomowi ekonomicznemu Unii Europej- skiej. Polska, aby móc korzystać z dobrodziejstw polityki strukturalnej UE, musi stać się członkiem Unii. Jednak przed przystąpieniem do Wspólnoty, polska administracja jest zobligowana do wykonania szeregu prac dostoso- wujących. Większość z nich jest w toku. Polska, spodziewając się objęcia całego terytorium Celem 1 polityki strukturalnej UE, przygotowuje Narodowy Plan Rozwoju (NPR) na lata 2004 - 2006. NPR określa cele, priorytetowe działania oraz ramy instytucjonalne i finansowe działań strukturalnych państwa. Narodowy Plan Rozwoju jest strategicznym średniookresowym dokumentem planistycznym, scalającym rozwiązania horyzontalne, sektorowe i regionalne na poziomie krajowym, wskazującym na kierunki rozwoju gospodarczego Polski w pierwszych la- tach po akcesji. Narodowy Plan Rozwoju będzie służył jako podstawa do negocjacji z Komisją Europejską Podstaw Wsparcia Wspólnoty (ang. Com- munity Support Framework - CSF) dla Polski, które określą wielkość pomo- cy z funduszy strukturalnych przyznanych Polsce. Krzysztof Ostrzyniewski Wpływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich na dostosowanie polskiego sektora bankowego do standardów Unii Europejskiej1 Zagraniczne inwestycje bezpośrednie (ZIB) napływające do polskiej gospodarki pełnią kluczową rolę w procesie jej restruktury- zacji i prywatyzacji. W przypadku Polski, kraju o bardzo niskich zasobach kapitału własnego, inwestycje zagraniczne stają się jednym z kluczowych elementów warunkujących powstanie gospodarki 0 strukturze opartej o kapitał prywatny. W takiej strukturze właści- ciele majątku są jednoznacznie określeni i zdolni do sprawowania efektywnej kontroli nad sposobami jego zaangażowania w procesy gospodarcze, co w następstwie powinno wpływać na wyższą ren- towność zaangażowanego kapitału. Podstawowe funkcje banków, m.in. alokacja kapitału oraz or- ganizacja systemu płatności, a tym samym ich wpływ na sprawne funkcjonowanie całej gospodarki, przesądzają o wyjątkowym zna- czeniu banków wśród pozostałych podmiotów gospodarczych.2 Przy dokonywaniu oceny znaczenia inwestycji zagranicznych w sektorze bankowym należy uwzględnić dodatkowe aspekty, ponieważ wpływ banków na gospodarkę kraju goszczącego jest znacznie większy 1 bardziej wielokierunkowy niż bezpośrednich inwestycji zagranicz- nych w przemyśle, handlu, budownictwie czy innych gałęziach go- spodarki. Od kilku lat toczy się polemika na temat rosnącego udziału kapitału zagranicznego w polskich bankach. Zarówno państwa człon- 1 Referat na III Międzynarodową Konferencję Naukową „Państwo, gospo- darka, społeczeństwo w integrującej się Europie” organizowaną przez Krakowską Szkołę Wyższą im. A. Frycza Modrzewskiego w dniach 1-3 czerwca 2003 r. 2 Tajniki finansów. Praktyczny przewodnik po fundamentach i arkanach finansów, Liber, Warszawa 2000, s. 493-532. kowskie UE, jak i kraje do niej przystępujące, przestrzegając wspól- notowych zobowiązań dotyczących swobody przepływu kapitału i swobody świadczenia usług bankowych, kontrolują dostąp kapitału zagranicznego do sektora bankowego. W chwili obecnej nie ma istotnych utrudnień dotyczących tworzenia nowych banków przez kapitał zagraniczny bądź otwierania oddziałów banków przez pod- mioty zagraniczne. Inaczej natomiast wygląda sprawa przejmowania przez kapitał zagraniczny banków już istniejących, a zwłaszcza dys- ponujących rozbudowaną siecią oddziałów oraz silną bazą depozy- tową.3 W większości krajów Unii Europejskiej ma miejsce umacnianie narodowego charakteru bankowości. Służy temu m.in. nasilona kon- solidacja banków w poszczególnych krajach. Ma to na celu zwięk- szenie potencjału sektora bankowego niezbędnego do lepszego kon- kurowania w jednolitym europejskim rynku finansowym. Umożliwia to również łatwiejszą ekspansję na rynki poza Unią Europejską. Specyfika rozwoju bankowości w Polsce była zupełnie odmien- na. Konieczność restrukturyzacji wielu przemysłów i przestawienie ich z gospodarki planowej wymagały również dostosowań w sektorze bankowym. Z uwagi na to, iż sektor bankowy miał wspierać szybki rozwój gospodarczy, był on prywatyzowany jako jeden z pierwszych zarówno przy udziale kapitału krajowego, jak i zagranicznego. Nikt wówczas nie kwestionował konieczności napływu kapitału zagra- nicznego do sektora bankowego. 1. Rozmiary napływu kapitału do sektora bankowego Liczba banków komercyjnych z przewagą kapitału zagranicz- nego rosła od 1993 r. z roku na rok i aktualnie ustabilizowała się. Wg danych NBP, liczba działających banków prywatnych zmniejszyła się z 62 do 52, w tym z przewagą kapitału polskiego z 16 do 7. W grupie tej, oprócz 3 banków zrzeszających banki spółdzielcze, pozostają4 małe banki. Liczba działających banków kontrolowanych 3 W. Baka, Ostatnia szansa, „Gazeta Bankowa”, 2000, nr 45, s. 31. przez inwestorów zagranicznych zmniejszyła się o 1 bank (2 rozpo- częły działalność, 2 jej zaprzestały, 1 stracił osobowość prawną)4. Warto podkreślić, że rosnąca liczba banków zagranicznych rozpo- czynających działalność w Polsce i duże zainteresowanie zagranicz- nych instytucji finansowych polskim rynkiem usług bankowych, przede wszystkim w ostatnich dwóch latach, świadczy o wzroście zaufania do tego rynku i jego ciągłym rozwoju. Tendencje te zostały przedsta- wione w tabeli 1. Tabela 1. Banki komercyjne w latach 1993-2002 Bank ^ 1993 1994 1995 1996 1997 Rok Liczba banków ogółem w tym: 87 82 81 81 83 Banki z przewagą kapitału 10 11 18 25 29* zagranicznego Banki z przewagą kapitału polskiego 77 71 63 56 54 1998 1999 2000 2001 2002 Liczba banków ogółem w tym: 83 77 74 71 62 Banki z przewagą kapitału 31 39 47" 48*** 47**** zagranicznego Banki z przewagą kapitału polskiego 52 38 27 23 15 * ... w tym Bank of America Polska S.A. w organizacji, który nie składał sprawozdań. ** ... w tym Śląski Bank Hipoteczny S.A. w organizacji, który nie składał sprawozdań. *** ... w tym MHB Bank Polska S.A. oraz Bank of Tokyo - Mitsubishi (Polska) S.A. w organizacji, które nie składały sprawozdań. **** ... w tym dwa banki nieprowadzące działalności bankowej. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP oraz GINB (31.12.2002). Od 1997 r. polski rząd postanowił prywatyzować banki bez istotnych ograniczeń co do udziału inwestorów zagranicznych. Do nabycia większościowych akcji polskich banków posiadanych przez 4 Por. Sytuacja finansowa banków w 2002 r. Synteza, NBP, Warszawa, maj 2003, s. 9. Skarb Państwa pretendowało wiele renomowanych instytucji finan- sowych. Wielokrotnie Minister Skarbu organizował dwa etapy prze- targów. W rezultacie wszystkie największe sprywatyzowane polskie banki komercyjne kontrolowane są bezpośrednio lub pośrednio przez kapitał zagraniczny. Aktualną strukturą akcjonariatu tych banków przedstawiono w tabeli 2. Tabela 2. Udział zagranicznych inwestorów strategicznych w kapitale akcyj- nym polskich banków Nazwa banku Nazwa wiodącego inwestora Udział zagranicznego w kapitale akcyjnym LG Petro Bank Nordea Bank Sweden 99,50% Fortis Bank Fortis Bank 99,00% Lukas Bank Lukas (83,8% akcji posiada Credit 97,70% Agricole) AmerBank DZ Bank 97,40% Nordea Bank Polska Nordea Bank Sweden 96,70% DB 24 Deutsche Bank 24 95,00% Bank Handlowy Citibank 93,21% ING BSK ING Bank 87,80% Kredyt Bank KBC Bank 76,46% BPH PBK Bayerische HypoVereinsbank 71,00% BZ WBK AIB 70,50% Pekao S.A. UniCredito Italiano 53,17% BIG - BG BCP 50,00% BRE Commerzbank 50,00% BOŚ Skandynaviska Enskilda Banken 47,00% Źródło: opracowanie własne. Wyszczególnienie Liczba Kapitał zakładowy (fundusz statutowy, Aktywa banków fundusz udziałowy)* ogółem w tym zagraniczny w min zł w % w min zł w% w min w % zł Sektor bankowy, z tego: 664 11 147 100,0 6 742 60,5 467 118 100,0 Banki spółdzielcze 605 475 4,3 0 0,0 23 416 5,0 Banki komercyjne, z tego: 59 10 672 95,7 6 742 63,2 443 702 95,0 - z przewagą kapitału polskiego 14 2 560 23,0 171 6,7 129 910 27,8 - kontrolowane przez inwestorów 45 8 112 72,8 6 571 81,0 313 792 67,2 zagranicznych, w tym - ze 100% udziałem kapitału 23 3 024 27,1 3 024 100,0 34 250 7,3 zagranicznego * Kapitał grupy banków ogółem, niezależnie od tego, czyją jest własnością. Źródło: Sytuacja finansowa banków w 2002 r. Synteza, NBP, Warszawa, maj 2003. Banki zagraniczne odgrywają istotną rolę w polskim systemie bankowym. Obecnie około 72,8% kapitału akcyjnego oraz 67,2% aktywów netto w polskim sektorze bankowym należy do banków kontrolowanych przez kapitał zagraniczny (por. tabela 3). Wartym podkreślenia jest fakt, iż w latach 1999-2000 przez kapitał zagra- niczny przejętych zostało 17 banków komercyjnych, których kapitał akcyjny oraz aktywa netto stanowiły odpowiednio 31,5% i 48,6% całego sektora bankowego. Do banków kontrolowanych przez Skarb Państwa należało w 2002 roku 25,3% aktywów, 21,4% kredytów netto dla sektora niefinansowego, 30,5% depozytów sektora niefmansowego 14,8% sumy funduszy podstawowych i uzupełniających sektora bankowego (rok wcześniej odpowiednio: 23,5%, 20,5%, 28,7% oraz 12,5%). Fundusze i aktywa 45 banków komercyjnych kontrolowanych przez inwestorów zagranicznych5 stanowiły natomiast 72,8% i 67,2% (wobec 80,2% i 68,7% na koniec 2001 r.) odpowiednio funduszy i aktywów sektora bankowego. Banki te zgromadziły 62,2% (63,9%) depozytów sektora niefmansowego i udzieliły 70,5% (71,3%) kredy- tów netto. Analizując rolę banków zagranicznych w polskim systemie bankowym, należy również uwzględnić wielkość zaangażowanego zagranicznego kapitału akcyjnego według kraju pochodzenia (por. tabela 4) W 2002 r. bezpośrednie inwestycje zagraniczne w sektorze bankowym w Polsce zwiększyły się z 5 835,1 min zł do 6 742,5 min zł. Udział kapitału zagranicznego wzrósł o 2,0 pkt proc. i stanowił 60,5% kapitału zakładowego sektora bankowego (63,2% kapitału banków komercyjnych). Obecnie największa część kapitału zagranicznego w polskim systemie bankowym pochodzi z Niemiec. Stanowi on ponad 25% kapitału akcyjnego należącego do osób zagranicznych i ponad 15% 5 Kapitał zagraniczny kontroluje ponadto (za pośrednictwem BPH PBK SA) Spółdzielczy Bank Rozwoju. Tabela 4. Zagraniczny kapitał akcyjny według kierunku pochodzenia (stan na koniec 2002 r.) Lp. Kraj pochodzenia Kwota Struktura Udział w kapitale kapitału (w min zł) (w %) zakładowym banków komercyjnych (w %) 1. Niemcy 1 776,70 26,35 16,65 2. USA 1 388,20 20,59 13,00 3. Holandia 738,00 10,95 6,92 4. Irlandia 514,10 7,62 4,82 5. Belgia 460,10 6,82 4,31 6. Francja 445,20 6,60 4,17 7. Portugalia 424,60 6,30 3,98 8. Szwecja 344,30 5,11 3,22 9. Austria 332,00 4,92 3,11 10. Włochy 126,60 1,88 1,19 11. Czechy 59,30 0,88 0,56 12. Dania 42,20 0,63 0,40 13. Cypr 42,00 0,62 0,39 14. Wielka Brytania 38,20 0,57 0,36 15. EBOiR 11,00 0,16 0,10 16. RAZEM 6 742,50 100,00 63,18 Źródło: zestawienie własne na podstawie: Sytuacja finansowa banków w 2002 r., op. cit. kapitału akcyjnego banków komercyjnych. Obok Bayerische Hypo- und Vereinsbank AG, będącego inwestorem strategicznym w BPH S.A. i Commerzbanku, posiadającego pakiet większościowy w BRE Banku S.A., w Polsce działają również spółki ze 100% udziałem kapitału zagranicznego. Są to Westdeutsche Landesbank (Polska) S.A., Deutsche Bank Polska S.A., Rabobank Polska S.A., Bankge- sellschaft Berlin (Polska) S.A., Volksvagen Bank Polska S.A., nie- miecko-francuski BNP - Dresdner Bank (Polska) S.A. oraz kilka mniejszych banków bezpośrednio lub pośrednio kontrolowanych przez kapitał niemiecki. Na kolejnym miejscu znajdują się banki amerykań- skie. Największym bankiem amerykańskim w Polsce jest właściciel Banku Handlowego w Warszawie S.A. - Citibank, który po przeję- ciu banku polskiego w 2000 r. połączył z nim swoją spółkę zależną Citibank (Poland) S.A. Warto także zwrócić uwagę, iż spośród 14 krajów mających największy kapitał akcyjny w polskim sektorze bankowym, 11 z nich należy do krajów członkowskich Unii Europejskiej. Kapitał ten sta- nowi 78,01% ogólnego kapitału akcyjnego należącego do osób za- granicznych i 45,67% ogółu kapitału akcyjnego w polskich bankach komercyjnych. W latach 1993-1995 banki z większościowym udziałem kapi- tału zagranicznego miały zdecydowaną przewagę nad bankami z przewagą kapitału krajowego pod względem rentowności i poziomu kosztów. Jednakże od 1996 r., z wyjątkiem roku 1998, banki polskie (w tym banki państwowe) osiągają takie same lub lepsze wskaźniki efektywności. Wpływ na to ma niewątpliwie wiele czynników. Po pierwsze, udział banków zagranicznych w procesie prywatyzacji nie wpływał na znaczną poprawę efektywności prywatyzowanych ban- ków. Z kolei w tym samym czasie banki krajowe unowocześniały sposób swojego funkcjonowania, co miało pozytywny wpływ na osiągane przez nie wyniki i wskaźniki finansowe. Na obniżenie efektywności banków z przewagą kapitału zagranicznego może też mieć wpływ, co trzeba rozpatrywać z punktu widzenia interesu Polski bardzo negatywnie, ukryte transferowanie zysków za granicę. Obecność wielu renomowanych instytucji działających na mię- dzynarodowych rynkach finansowych skłania do postawienia pyta- nia odnośnie do ich konkurencyjności względem banków polskich. W tym aspekcie bardzo istotny wydaje się być problem tak znaczne- go, jak wspomniano, wzrostu udziału banków zagranicznych w ogól- nej wielkości udzielonych kredytów i zgromadzonych depozytów. Do roku 1995 był on dość niski. Banki zagraniczne koncentrowały się bowiem na wybranej grupie podmiotów. Bardzo często podążały za swoimi klientami-firmami i odgrywały w ten sposób rolę pomostu między działalnością zagraniczną firmy a jej oddziałem macierzy- stym. Było to zgodne z tzw. strategiąfollow-your-customer. Wszyst- kie jednak starały się również pozyskać jako klientów - inne firmy zagraniczne działające w Polsce, a także wielkie przedsiębiorstwa państwowe oraz największych i najzasobniejszych deponentów. Gro- no podmiotów było świadomie ograniczane m.in. poprzez ustalanie atrakcyjnych warunków tylko dla wysokich lokat, przekraczających określone pułapy. Swoim klientom banki te oferowały wysokiej jako- ści produkty bankowe, m.in. instrumenty pochodne i wielowarianto- we oferty kredytowe, oparte na precyzyjnych kalkulacjach. Zapew- niały przy tym sprawną obsługę techniczną. Czynnikiem ułatwiają- cym pozyskiwanie pożądanej klienteli stały się nowoczesne, nieroz- powszechnione jeszcze w Polsce metody akwizycyjne. Polityka ban- ków zagranicznych zmierzała więc do opanowania określonej niszy rynkowej i do prowadzenia na wybranym obszarze operacji najbar- dziej dochodowych, nieobciążonych wysokim ryzykiem. Prowadziło to w perspektywie do głębokiego podziału rynku i przejęcia przez banki zagraniczne największych przedsiębiorstw krajowych i zagra- nicznych, jak również najzasobniejszych deponentów. Konkurencja między bankami polskimi i zagranicznymi, rozumiana jako forma współzawodnictwa rynkowego, początkowo więc praktycznie nie istniała.6 Sytuacja ta uległa znacznej zmianie od roku 1996. Objęcie większościowych udziałów w Banku Śląskim S.A. i Wielkopolskim Banku Kredytowym S.A. przez banki zagraniczne oznaczało uru- chomienie działalności uniwersalnej, obejmującej asortyment opera- cji i usług oraz wszystkie kategorie klienteli, na dużym obszarze, 6 Por. B. Kosiński, Banki zagraniczne w polskim sektorze bankowym, „Bank i Kredyt” 1998, nr 5. pozostającym w zasięgu sieci placówek obu zakupionych banków. Jednym ze sposobów konkurowania, według banków zagranicznych chyba najskuteczniejszym, okazało się przejmowanie konkurencji, poprzez uczestniczenie w procesie prywatyzacji. Kupno większo- ściowych pakietów w największych bankach polskich postrzegać można jako efekt specyficznego mnożnika korzyści inwestycyjnych osiąganych przez banki zagraniczne, którego działanie polegało na uzyskiwaniu możliwości zarządzania bazą pieniężną zgromadzoną w przejętych bankach przy relatywnie małym zaangażowaniu kapi- tałowym. Kupowanie rynku bankowego przez banki zagraniczne zamiast budowania pozycji rynkowej dokonywało się kosztem ogra- niczania możliwości ekspansji banków krajowych.7 Oprócz banków zagranicznych biorących udział w procesie prywatyzacji zmieniała się także polityka spółek akcyjnych, banków-córek wielkich instytucji działających w naszym kraju. Zaczęły one rozszerzać krąg deponen- tów i kredytobiorców, podejmując operacje mniej dochodowe i bar- dziej pracochłonne. Obecnie zaobserwować można rosnące zainte- resowanie banków zagranicznych bankowością detaliczną. Coraz częściej ich działalność nastawiona jest na pozyskiwanie drobnych klientów. Wynika to z coraz większej wagi, jaka jest przykładana do znaczenia depozytów jako taniego źródła pieniądza. Świadczy o tym ponad 60% udział banków z przewagą kapitału zagranicznego w ogólnej wielkości depozytów sektora. Banki zagraniczne swoją aktywnością w tej dziedzinie wymuszają niejako wzrost jakości ofe- rowanych usług oraz upowszechniają nowoczesne zasady obsługi klientów indywidualnych. Duży wpływ odgrywają tutaj Citibank oraz Banco Commercial Portugues. Ten pierwszy jest jedynym na świe- cie globalnym bankiem detalicznym i po przejęciu Banku Handlowe- go w Warszawie S.A., a co za tym idzie Handlobanku, może wkrótce odgrywać wiodącą rolę na polskim rynku bankowym. Bank portugal- ski z kolei, będący partnerem BIG Banku Gdańskiego S.A., wpro- wadza w Polsce sieć Millenium. Także pozostałe banki „dziewiątki” 7 Por. P. Karpińskim, Partner czy konkurent, „Bank” 1998, nr 6. oraz Bank Pekao SA rozszerzają sieć sprzedaży i rozszerzają zakres świadczonych usług. Banki z przewagą kapitału polskiego zmuszone więc zostały do ostrej walki konkurencyjnej. Przykładem banku prezentującego nowoczesne rozwiązania technologiczne i związany z tym model nowoczesnej obsługi o wysokiej jakości może być Lukas Bank S.A. O jak najlepszą pozycje na rynku walczą też inne banki, m.in. Kredyt Bank S.A., BIG S.A. czy Invest Bank S.A. Również PKO BP S.A., zdecydowany lider na rynku bankowości detalicznej, stara się unowocześniać swoją ofertę. 2. Motywy inwestorów zagranicznych Potencjalne oraz rzeczywiste skutki ZIB należy postrzegać łącznie z celami inwestorów zagranicznych. Do najistotniejszych warunków przyciągających zagraniczne inwestycje do polskiego sektora bankowego można zaliczyć: • duży potencjał polskiego rynku usług bankowych, • postępującą prywatyzację i konsolidację sektora bankowego, • stosunkowo niskie koszty siły roboczej i znaczne rozmiary jej podaży, • korzystne perspektywy rozwoju gospodarczego, znajdujące potwierdzenie w długookresowym (lata 1992-2000) ożywieniu i stabilizacji koniunktury, • korzystne położenie Polski, które w przyszłości umożliwi ła- twą ekspansję na rynki krajów trzecich zarówno z Europy Wschod- niej, jak i Unii Europejskiej.8 8 M. Dobraczyński, Foreign Direct Investments and Poland’s Economic Balance, “Economic Discussion Papers” 1998, Nr 41 s. 15-16. J. Plichta, J. Światowiec, Inwestycje zagraniczne w polskim handlu — Stan faktyczny i opinie konsumentów [w:] A. Szromnik, Warunki funkcjonowania i rozwoju handlu w Polsce, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1998 s. 75. Z. Sadowski, Kapitał zagraniczny, deficyt płatniczy i modernizacja gospo- darki, „Ekonomista” 1999, nr 1-2. Mocne strony • budowa trwalej i konkurencyjnej struktury sektora bankowego na płaszczyznach: - prawno-ustawowej poprzez stanowienie regulacji i unormowań umożliwiających istnienie stabilnych warunków i standardów konkurencyjności instytucjonalnej, - produktowej - wdrożenie technologii pozwalającej na kształtowanie specjalizacji i oferowania produktów oczekiwanych na rynkach obszaru działania, - edukacyjno-zarządczej - struktury nauczania, wymiany myśli, zdobywania niezbędnych kwalifikacji, umiejętności i doświadczeń, - instytucjonalnej - poprzez kreowanie instytucji i struktur gospodarczych zdolnych do utrzymania konkurencyjności oferowanych produktów tak na rynku krajowym, jak i na rynkach zagranicznych; • stabilność sektora bankowego - wyznacza konkurencyjność sektora, buduje zaufanie do pieniądza, stabilizuje jego wartość; • wysokie wymogi licencyjne związane z zakładaniem nowych banków, m.in. minimalne wymogi kapitałowe, kwalifikacyjne wobec kadry zarządczej, wymogi techniczne związane z zabezpieczeniem wartości; • obecność silnych inwestorów zagranicznych; • dynamiczny wzrost depozytów i kredytów; • kompleksowość oferowanych usług finansowych (maklerskie, leasingowe, faktoringowe, pośrednictwo na rynku kapitałowym); • dostępność wykwalifikowanej siły roboczej; • niski koszt czynnika pracy; • dobre perspektywy rozwoju kraju (zakończenie negocjacji akcesyjnych i podpisanie Traktatu Akcesyjnego umocni znoszenie barier we wzajemnych wymianie kapitałowej - swobodny przepływ kapitału pomiędzy państwami członkowskimi UE); • stabilizacja makroekonomiczna - pozwala inwestorom na stworzenie długofalowego rachunku opłacalności inwestowania; • podpisanie przez Polską „Umowy kapitałowej”, tj. Bazylejski Komitet Nadzoru Bankowego zalecił, aby od 1992 r. banki osiągały 8% stosunek kapitałów własnych do sumy aktywów ważonych odpowiednio zalecanymi wagami ryzyka. Celem takich regulacji jest poprawa bezpieczeństwa depozytów bankowych, • duży chłonny rynek; • położenie geograficzne. Słabe strony • konieczność wydatkowania znacznych kwot na inwestycje; • wysokie koszty rozwoju sieci placówek; • nowa struktura adekwatności kapitałowej proponowana przez Bazylejski Komitet Nadzoru Bankowego zwiększy zapotrzebowanie polskiego systemu bankowego na kapitał, którego brak, co wpłynie na zmarginalizowanie roli polskich banków w finansowaniu rozwoju gospodarczego kraju. Szanse • wsparcie kapitałowe i technologiczne ze strony inwestora strategicznego; • rozwój bankowości inwestycyjnej i hipotecznej; • wzrost popytu na usługi bankowe; • dynamiczny rozwój bankowości detalicznej. Zagrożenia • wzrost konkurencji, zwłaszcza ze strony banków o większym zapleczu kapitałowym; • 1 stycznia 1999 r. - zniesienie barier ograniczających dostępność polskiego rynku bankowego dla podmiotów zagranicznych (aktualnie ponad 60% udziału kapitału zagranicznego w sektorze bankowym); • tendencja do zawężania się marży bankowej. Nie bez znaczenia jest też kluczowa rola sektora bankowego w rozwoju i funkcjonowaniu całego sektora finansowego w Polsce.9 Charakterystyka sektora bankowego jego silnych i słabych stron prezentuje tabela 5. 3. Korzyści i zagrożenia udziału kapitału zagranicznego w polskim systemie bankowym W odniesieniu do krajów takich jak Polska, o względnie nisko rozwiniętym własnym sektorze finansowym, istnieją silne argumenty na rzecz dopuszczenia kapitału zagranicznego do udziału w prywa- tyzacji w celu pobudzenia konkurencji i poprawy poziomu usług. Z obecności kapitału zagranicznego w procesie prywatyzacji pol- skich instytucji finansowych płynie szereg korzyści: • możliwość transferu technologii, • wysoki poziom zarządzania, • możliwość dokapitalizowania i szeroki dostęp do rynków ka- pitałowych, • efekt przyciągania kapitału zagranicznego także do sektora niefmansowego. Istnieją również dodatkowe argumenty za zwiększeniem obec- ności kapitału zagranicznego, wynikające z otoczenia krajowego, a zwłaszcza z potrzeby przyśpieszenia procesu prywatyzacji w wa- runkach słabości krajowego rynku kapitałowego: • bariera chłonności krajowego rynku kapitałowego, • brak polskich inwestorów posiadających odpowiedni kapitał, mogący sfinansować z własnych środków nabycie pakietów więk- szościowych, pozwalających na osiągnięcie pozycji inwestora strate- gicznego, bez uciekania się do dźwigni kredytowej, wykluczającej możliwość efektywnego dokapitalizowania przejmowanego banku, • względnie niska kapitalizacja polskiej giełdy, zdominowanej już przez notowane na niej banki, może utrudnić uplasowanie na rynku kolejnych emisji spółek tego sektora. 9 Inwestycje zagraniczne w Polsce. Raport roczny, IKiCHZ, Warszawa 2001, s. 148. Dla dalszego rozwoju gospodarki polskiej, w tym sektora ban- kowego, poprzez m.in. dokapitalizowanie banków i sfinansowanie niezbędnych inwestycji konieczny jest napływ kapitału. Pozyskanie inwestora zagranicznego oznacza możliwość rozwoju nowoczesnej oferty produktów, dostęp do nowych technologii, wdrożenie efektyw- nych struktur zarządzania oraz sprostanie krajowej i międzynarodowej konkurencji. Bez nowych produktów, technologii, rynków i powiązań kapitałowych polskie banki stracą klientów i zostaną wyeliminowane przez silniejsze podmioty zagraniczne. Pozytywnym skutkiem napły- wu kapitału zagranicznego jest ponadto potanienie kosztu uzyskania kapitału oraz pobudzenie inwestycji i wzrostu produktu krajowego brutto, co w efekcie prowadzi do poprawy stanu finansów publicz- nych i zmniejszenia deficytu budżetowego. Pozostawienie instytucji finansowych pod kontrolą kapitału kra- jowego oznaczałoby w praktyce jedynie odsunięcie w czasie ich przejęcia przez kapitał zagraniczny, przy czym Skarb Państwa utra- ciłby kontrolę nad tym procesem, a premię przejąłby pośrednik - tymczasowy inwestor/inwestorzy krajowi, ze szkodą dla maksyma- lizacji dochodów Skarbu Państwa, bez możliwości uzyskania od inwestora zobowiązań, np. dotychczasowych nowych inwestycji, pakietu socjalnego, zachowania tożsamości prywatyzowanego pod- miotu itp. Należy dodać, że nawet uniemożliwienie podmiotom zagranicz- nym uczestnictwa w prywatyzacji nie zahamowałoby ich ekspansji na polskim rynku. Zwiększyłyby one bowiem nakłady na własny rozwój, co doprowadziłoby do przejęcia klientów. W efekcie egzy- stencja krajowych instytucji finansowych zostałaby zagrożona, a koszty restrukturyzacji byłyby znacznie wyższe, co wiązałoby się z koniecznością m.in. redukcji zatrudnienia. Udział ZIB w sektorach bankowych państw członkowskich Unii Europejskiej i OECD jest relatywnie niższy niż w Polsce, jednak należy podkreślić, iż banki tych państw były i są w zupełnie innej, niż polskie, kondycji finansowej i stanie zaawansowania infrastruktury technicznej. W krajach tych struktura własnościowa banków jest już ukształtowana. Polski kapitał, zwłaszcza w kontekście sektora finansowego, jest niestety marginalny, nawet w porównaniu z konkurentami w UE. Całość kapitału polskiego sektora bankowego odpowiada średniej wielkości bankowi europejskiemu. Tymczasem nawet tak duże pry- watne europejskie banki, aby obronić swoją pozycję konkurencyjną w zjednoczonej Europie, przechodzą gwałtowne procesy konsolida- cyjne. Oznacza to, że ewentualny monopolistyczny „Polski Bank” zdany byłby na konieczność poszukiwania partnerów do rozwoju za granicą. Lepszym rozwiązaniem jest zbudowanie konkurencyjnego, no- woczesnego sektora finansowego w sposób kontrolowany, dający możliwość selekcji inwestorów i zapewnienia poprzez umowy pry- watyzacyjne długofalowych szans rozwoju polskim bankom. Pozyskanie zainteresowania zagranicznych inwestorów stano- wi ważną przesłankę rozwoju polskiego sektora bankowego, ponie- waż inwestorzy ci dysponują dużymi środkami finansowymi i nowo- czesną wiedzą bankowo-ubezpieczeniową. Proces prywatyzacji in- stytucji finansowych, prowadzony przy udziale ZIB przyczynił się do osiągnięcia przez polską gospodarkę istotnych korzyści. Zwięk- szyła się konkurencyjność systemu bankowego, sieć oddziałów i wachlarz usług. W wyniku dokapitalizowania wzrosły możliwości kredytowe banków. Nastąpił również przepływ technologii oraz no- woczesnej wiedzy bankowej, co przyczyniło się do poprawy jakości oferowanych usług. 4. Dostosowanie sektora bankowego do standardów Unii Europejskiej Wejście Polski do Unii Europejskiej wywołuje wiele konse- kwencji dla sektora bankowego, m.in. zmiany w prawie bankowym, dalszą konsolidację polskiego rynku bankowego, jego liberalizację, ekspansję polskich banków na nowe rynki oraz dystrybucję funduszy unijnych. Wartym podkreślenia jest fakt, iż w ustawie Prawo bankowe istnieje duża liczba przepisów, które zaczną obowiązywać z dniem członkostwa Polski w UE. Dotyczą one w głównej mierze trzech kwestii: • działalności transgranicznej, tj. dopuszczenie funkcjonowania banków zagranicznych w Polsce na podstawie licencji udzielonej w jednym z krajów Wspólnoty oraz banków polskich na terenie Wspólnoty na podstawie dotychczas posiadanych zezwoleń, • liberalizacji zasad funkcjonowania rynku bankowego, posze- rzających obszar konkurencji instytucji pozabankowych, • operacji transgranicznych, czyli transakcji, które dotychczas podlegały krajowym regulacjom odnoszącym się do operacji zagra- nicznych (swobodny przepływ kapitału). Europejski sektor bankowy w ostatnich kilku latach charaktery- zował się silnym trendem konsolidacji i przejęć. Ze względu na fakt, iż większość polskich banków kontrolowana jest przez inwestorów zachodnich sprawia, iż znaczna część decyzji odnośnie do charakteru i sposobu funkcjonowania krajowych instytucji bankowych zapada za granicą. Konsolidacja jako taka nie jest celem samym w sobie, ma jednak bardzo ścisły związek z coraz bliższym wstąpieniem do wspól- nego rynku unijnego. Istniejące na naszym rynku instytucje są słabe zarówno kapita- łowo, jak i rynkowo w stosunku do innych graczy zachodnioeuropej- skich, co pozwala przewidzieć konieczność dalszych fuzji i połączeń w naszym sektorze bankowym. Wydaje się, iż w chwili obecnej instytucjami mogącymi konkurować bez potrzeby wzmocnienia swo- jej pozycji poprzez fuzje lub przejęcie są PKO BP i Pekao S.A., gdyż posiadają rozbudowaną sieć oddziałów, wysoki poziom aktywów i funduszy własnych oraz dostatecznie zdywersyfikowaną bazę klien- tów. Nowe regulacje związane z wejściem Polski do UE stworzą nowe możliwości dostępu do naszego rynku dla instytucji działają- cych w bardzo ograniczonej skali lub całkowicie nieobecnych do tej pory. Ze względu na dużą atrakcyjność naszego sektora bankowego dla inwestorów zagranicznych, przewiduje się wzmożony napływ inwestycji i inwestorów zainteresowanych ekspansją na nasz rynek usług bankowych. Wielu inwestorów woli poczekać na liberalizację rynku związaną z planowanym na najbliższe lata wejściem do UE, niż ponosić aktualnie wysokie koszty procedur mających na celu uzyska- nie pozwolenia NBP na działalność bankową. Szacuje się, iż w Polsce jest jeszcze miejsce na kilka dużych detalicznych sieci bankowych. Zupełnie nowym wyzwaniem dla sektora bankowego będzie konieczność konkurowania z posiadającymi w UE szerokie upraw- nienia oraz możliwości działania wszelkimi instytucjami parabanko- wymi, do których należą: kasy mieszkaniowe, firmy ratalne, pożycz- kowe czy wystawcy kart kredytowych. Obecnie dominują w tych obszarach instytucje zależne od banków (kasy mieszkaniowe, fundu- sze inwestycyjne, biura maklerskie, firmy ubezpieczeniowe) lub pośred- niczących w sprzedaży ich produktów (firmy leasingowe i ratalne oraz ubezpieczeniowe). Wraz z wstąpieniem Polski do UE zostanie ogra- niczona rola banków na rzecz instytucji pozabankowych, które posia- dają duże doświadczenie w walce konkurencyjnej z bankami na rodzimych rynkach. Innym zagrożeniem dla rodzimych banków jest posiadanie przez ww. instytucje znacznego zaplecza finansowego niezbędnego dla prowadzenia kosztownej polityki zdobywania klien- tów. Banki krajowe, aby obronić swoją pozycję rynkową, będą rozwijały lub tworzyły nowe firmy zależne, działające na zasadach instytucji pozabankowych. Kolejnym aspektem związanym z przystąpieniem Polski do UE i liberalizacją rynku unijnego jest ekspansja polskich banków na rynki pozostałych nowo przyjętych do UE krajów, gdyż tylko ten kierunek ekspansji ma realną możliwość powodzenia. Szczególnym zaintere- sowaniem polskich banków powinny cieszyć się mniejsze kraje kan- dydujące, takie jak: Litwa czy Łotwa oraz te o najsłabiej rozwiniętym rynku bankowym - Słowacja. Ekspansja na te rynki będzie wyma- gała relatywnie niższych nakładów inwestycyjnych w porównaniu do Polski, np. na budowę sieci oddziałów. Barierą będzie istniejąca konkurencja lokalna i międzynarodowa, szczególnie z krajów zachod- nioeuropejskich, które są również zainteresowane pozyskiwaniem nowych rynków finansowych; zaletą - lepsza znajomość specyfiki krajów znajdujących się w procesie transformacji. Szansą rozwoju dla polskiego sektora bankowego będą wszel- kiego rodzaju fundusze unijne, rozliczenia, które niewątpliwie pojawią się wraz z przystąpieniem Polski do Unii. Przewiduje się, iż z tego tytułu tylko w pierwszych latach po przystąpieniu Polski do Unii będzie napływało kilka miliardów euro rocznie w postaci subwencji, dotacji, funduszy pomocowych, strukturalnych etc. Przepływ fundu- szy będzie także następował z Polski do Unii Europejskiej. W związ- ku z powyższym konieczna będzie obsługa przepływów funduszy jak i ich późniejsza dystrybucja. Tak duża alokacja środków będzie wymagała zaangażowania całego sektora bankowego, a nie tylko banków i instytucji państwowych. Wnioski Pomimo pozytywnych efektów transformacji gospodarczej w Polsce nie nastąpił znaczący przyrost polskiego zaplecza kapita- łowego. Dokapitalizowanie polskiego systemu bankowego może nastąpić w zasadzie wyłącznie poprzez inwestorów zagranicznych. Dzięki zapleczu kapitałowemu inwestorów zagranicznych sektor bankowy w Polsce jest postrzegany przez klientów jako bardziej stabilny i efektywny. Ponadto wsparcie kapitału zagranicznego umoż- liwia sanację zagrożonych upadłością banków polskich. Napływ kapitału zagranicznego odgrywa istotną rolę w proce- sie prywatyzacji sektora bankowego w Polsce. Świadczy o wzroście zaufania inwestorów zagranicznych do rynku polskiego oraz o pozy- tywnej ocenie sytuacji ekonomicznej i poziomu stabilizacji gospodar- czej w Polsce. Ma to również istotne znaczenie w związku z człon- kostwem Polski w UE. Uniemożliwienie dalszego zwiększania udziału kapitału zagra- nicznego w polskim sektorze bankowym oznaczałoby naruszenie podjętych przez Polskę zobowiązań międzynarodowych, zanegowa- nie dotychczasowych wysiłków integracyjnych oraz niewątpliwie odbiłoby się negatywnie na kondycji prywatyzowanych spółek sek- tora finansowego, a także wpłynęło niekorzystnie na stan całej branży, która nadal musi się intensywnie rozwijać, aby instytucje tworzące ją stały się konkurencyjne w skali ponadkrąjowej. Ograniczenie potencjalnych nabywców akcji instytucji finanso- wych jedynie do podmiotów polskich skutkowałoby, wobec wolnych kapitałów i technologii, wstrzymaniem procesu przekształceń wła- snościowych lub budowaniem instytucji słabych i niezdolnych do samodzielnego przetrwania w długim okresie czasu. Banki zagraniczne posiadają wiele atutów, od których zależy sukces na rynku bankowym. Należą do nich między innymi: • relatywnie wyższe od polskich banków kapitały własne i znacznie większe możliwości ich zwiększania, • dostęp do nowoczesnego know-how, • lepiej wykwalifikowane kadry, • lepszą organizację pracy, • dostęp do międzynarodowej sieci korespondentów. W tej sytuacji przyszłość banków polskich zależy, jak należy sądzić, od kilku czynników. Pierwszym jest niewątpliwie polityka władz dotycząca wyboru koncepcji prywatyzacyjnej PKO BP S.A. Sprzedaż tego banku inwestorom zagranicznym doprowadziłaby bowiem do marginalizacji udziału polskiego kapitału w sektorze ban- kowym. Drugim czynnikiem zaś jest to, czy i na ile banki polskie zdołają sprostać wymaganiom i tempu zmian narzuconym przez banki zagraniczne. Bibliografia W. Baka, Ostatnia szansa, „Gazeta Bankowa” 2000, nr 45. Bezpośrednie inwestycje i kredyty zagraniczne, Raport Rady Strate- gii Społeczno-Gospodarczej przy Radzie Ministrów, Warszawa 1996, nr 18. M. Dobroczyński, Foreign Direct Investments and Poland’s Econo- mic Balance, “Economic Discussion Papers” 1998, Nr 41. Inwestycje zagraniczne w Polsce. Raport roczny, IKiCHZ, Warszawa 2001,2002. A. M. Jurkowska, Kapitał zagraniczny na polskim rynku usług ban- kowych, „Bank i Kredyt” 1998, nr 9. Z. Sadowski, Kapitał zagraniczny w Polsce. Warunki działania, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 1999. P. Karpiński, Partner czy konkurent, „Bank” 1998, nr 6. B. Kosiński, Banki zagraniczne w polskim sektorze bankowym, „Bank i Kredyt” 1998, nr 5. J. Kotowicz-Jawor, Determinanty wewnętrzne dynamiki i struktury handlu zagranicznego, „Ekonomista” 1999, nr 1-2. B. Kożuch, Inwestycje zagraniczne a wzrost konkurencyjności re- gionu, [w.] Z. Olesiński Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, Warszawa 1998. J. Plichta, J. Światowiec, Inwestycje zagraniczne w polskim handlu - stan faktyczny i opinie konsumentów, [w:] Warunki funkcjonowania i rozwoju handlu w Polsce, pod red. A. Szromnika, Wydawnictwo Akade- mii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1998. Z. Sadowski, Kapitał zagraniczny, deficyt płatniczy i modernizacja gospodarki, „Ekonomista” 1999, nr 1-2. Sytuacja finansowa banków w 2002 r. - Synteza, NBP, maj 2003. A. Szromnik, Społeczne uwarunkowania atrakcyjności inwestycyj- nej Polski dla przedsiębiorstw zagranicznych’', [w:] Warunki funkcjono- wania i rozwoju handlu w Polsce, praca zbiorowa pod red. A. Szromnika, Kraków 1998. Tajniki finansów. Praktyczny przewodnik po fundamentach i arka- nach finansów, Liber, Warszawa 2000. J. Witkowska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Europie Środ- kowej. Próba interpretacji na gruncie teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych i teorii integracji, Łódź 1996. Ewa Oziewicz Globalizacja i regionalizacja we współczesnej gospodarce światowej Zależnie od przyjętego podejścia: dynamicznego, bądź statycz- nego, o globalizacji, podobnie jak o integracji, można mówić jako 0 procesie lub jako stanie. Przyjmując pojęcie globalizacji jako pe- wien stan w gospodarce światowej, jest ona kolejnym okresem w dziejach tej gospodarki, który charakteryzuje się znacznym stop- niem zintegrowania różnorodnych podmiotów w niej funkcjonujących (tradycyjnych gospodarek narodowych obok innych, wśród których najważniejsze to: korporacje transnarodowe, międzynarodowe orga- nizacje i ugrupowania integracyjne) w jeden ściśle zespolony orga- nizm, z nowymi prawidłowościami charakterystycznymi dla niego właśnie, z właściwymi temu stanowi związkami przyczynowo-skut- kowymi. Współcześnie często słyszymy o koncepcji „gospodarki globalnej” w odróżnieniu od tradycyjnej gospodarki światowej. Pod- czas gdy tradycyjna gospodarka światowa oznacza trwałe więzi: technologiczne, produkcyjne, handlowe, instytucjonalne między jej podmiotami, ta nowa koncepcja gospodarki globalnej służy do okre- ślenia całego organizmu światowych procesów gospodarczych, któ- ry wykazuje cechy zachowań całościowych.1 Mamy tu do czynienia z nowym organizmem - nową strukturą z własnymi regulacjami 1 regułami, z własną logiką postępowania oraz związkami przyczyno- wo-skutkowymi, a także z własną koherencją. Globalizacja, jako proces, jest określeniem bardzo dzisiaj czę- sto używanym, równie często jak internacjonalizacja była używana ' E. Oziewicz, Procesy globalizacyjne w gospodarce światowej u progu XXI wieku, [w:] Problemy współpracy międzynarodowej w warunkach globalizacji go- spodarki, „Prace i Materiały Instytutu Handlu Zagranicznego Uniwersytetu Gdań- skiego”, 2000, nr 16, s. 7-15. w latach 60. i 70. Wielu autorów pisze i mówi o globalizacji. Przez globalizację rozumianą jako proces, rozumieć należy dalsze pogłębia- nie się międzynarodowego podziału pracy i równoczesne przekształ- canie tego podziału w globalny, gdzie role i zadania dzielone są niekoniecznie „międzynarodowo”, ale także „transnarodowo”, czy „ponadnarodowo”, ze znacznym zaangażowaniem innych podmio- tów, tu szczególnie korporacji transnarodowych, przy równoczesnym wysokim stopniu zintegrowania narodowych gospodarek poprzez handel towarowy i usługami, krzyżujące się przepływy inwestycji i generalnie kapitału ponad granicami. Proces ten doprowadził zjednej strony do ponad trzykrotnego wzrostu średniego globalnego dochodu per capita w drugiej połowie XX w., licząc w cenach bieżących, z drugiej - do zwiększenia się dysproporcji miedzy bogatą Północą i biednym Południem. Jednak globalizacja to nie tylko wzrost gospodarczy liczony dla świata jako całości. To równocześnie prze- pływ myśli, idei, a także znacznie większa niż w przeszłości mobil- ność ludzi. Proces globalizacji nie jest nam narzucony, a raczej jest wynikiem pędu do zmian, który jest głęboko zakorzeniony w naturze człowieka.2 Dążenie do wolności i lepszego życia, do nowych odkryć i poszerzania horyzontów jest odwieczną cechą natury ludzkiej. Glo- balizacja to proces, który nie ogranicza się tylko do kwestii ekono- micznych, ogarnia także m.in. sferę socjologii, kultury i polityki. Przyglądając się globalizacji, powinniśmy odróżnić ją od globalizmu. To ostatnie pojęcie wiąże się z wartościami wspólnymi dla całej światowej społeczności (w przeciwieństwie do podejścia skierowa- nego głównie na realizację partykularnych narodowych celów), to holistyczne myślenie o światowej działalności gospodarczej. To dla- tego w ramach koncepcji globalizmu dąży się do rozwiązania tak zwanych problemów globalnych, takich jak: zadłużenie międzynaro- dowe, problem wyczerpalności surowców naturalnych, problemy ekologiczne, demograficzne i inne. 2 H. Kohler, Strenghtening the Framework for the Global Economy, address given on the occasion of the Award Ceremony of the Konrad Adenauer Foundation Social Market Economy Prize, Berlin, November 15, 2002. Powracając do problematyki globalizacji, podkreślić należy, że prowadzi ona do tak potężnych zmian strukturalnych, że trudno nimi kierować coraz liczniejszej populacji świata. Ostatnio można zauwa- żyć proces odwrotny - deglobalizację. Wielkie korporacje, jak Coca Cola, Procter and Gamble, McDonalds - od lat zajmujące czołowe pozycje w rankingach najbardziej skutecznych firm - zaczynają także mieć problemy. Rozwijając potężne sieci w krajach tzw. wy- łaniających się (emerging) liczyły na dynamiczny wzrost. Okazało się m.in., że potencjał wykreowany przez te wyłaniające się gospo- darki nie jest tak ogromny, jak tego oczekiwano, a także niełatwy do podbicia. Równocześnie powstały lokalne firmy - konkurencyjne nie tylko cenowo, ale i kulturowo. Narodowa tożsamość i krajowe po- chodzenie były podstawą ich sukcesu.3 Może to być pewnym ostrze- żeniem, którego nie należy lekceważyć. Globalizacja jest bardzo złożonym zjawiskiem. Niełatwo o jedną określoną jej definicję. Należy jednak ją analizować i starać się nią w miarę możliwości sterować. Przypomina ona rzekę, którą do pewnego stopnia można regulować, ale by nie zburzyć całego środo- wiska, nie należy zmieniać jej głównego nurtu. Regionalizacja, podobnie jak i globalizacja, może być rozważana w sposób statyczny bądź dynamiczny. Można do niej podchodzić jako do procesu, w którym następuje powstawanie ściślejszych więzi w ramach pewnych obszarów geograficznie bliskich sobie. Można także rozważać regionalizację jako stan, tj. sytuację, w której istnieją w gospodarce światowej pewne, w sensie geograficznym, przylegające do siebie, a w sensie nie tylko ekonomicznym (politycz- nym, kulturowym etc.) współpracujące ze sobą w różnych sferach obszary, na które składają się części różnych gospodarek narodo- wych lub całe gospodarki narodowe. Mówiąc o globalizacji i regionalizacji, jako o procesach, trzeba się zastanowić, czy te dwa procesy eliminują się wzajemnie czy - może wręcz przeciwnie - wzajemnie się wspierają? Pytanie to jest 3 R. Tomkins, Fallen icons, “Financial Times”, 1.02.2000, s. 12. dzisiaj często podejmowane i dyskutowane. Wielu specjalistów uwa- ża, że regionalizacja jest krokiem w kierunku globalizacji. Jednak problem nie wydaje się być tak prostym. Regionalizacja - rozumiana jako stan - niekoniecznie stanowi krok ku globalizacji, nawet widziana jako proces może w pewnym sensie stanowić jej odwrotność, działając jako swego rodzaju siła odśrodkowa, odrywająca pewien fragment gospodarki światowej od globalizującej się całości. Z drugiej jednak strony może ona stanowić swego rodzaju „poligon doświadczalny” przed szerszym włączeniem się w nurt globalizacji. Takim „poligonem” może być regionalizacja zwłaszcza dla krajów transformujących się, które mają znaczne opóźnienia rozwojowe w stosunku do krajów wysoko rozwiniętych. Może ona przyczynić się do dyfuzji wzrostu, o której pisał laureat Nagrody Nobla Robert Lucas.4 Głównym wyzwaniem XXI wieku jest, po pierwsze, przyspie- szenie procesu dyfuzji pierwotnych warunków wzrostu oraz, po drugie, przyspieszenie procesu konwergencji w skali globalnej. Oba te procesy wymagają zrównoważonego rozwoju i dalszego zacie- śniania współpracy na różnych płaszczyznach. Nie należy jednak zapominać, że otwarcie się gospodarek opóźnionych w rozwoju na handel i zagraniczne inwestycje wraz z zachowaniem w tych krajach makroekonomicznej stabilności nie jest wystarczającą terapią na nadrobienie ekonomicznych zapóźnień. Kraje te potrzebują zewnętrz- nej pomocy w stworzeniu pierwotnych krajowych warunków dla swojego rozwoju, ale równocześnie muszą same prowadzić rozsądną politykę, gdyż ich słabe systemy gospodarcze narażone są na roz- maite wstrząsy podobne do tych, które były udziałem np. krajów azjatyckich w końcu lat 90. XX wieku. 4 R. Lucas, Some Macroeconomics for the 21s' Century, “The Journal of Economic Perspectives”, Winter 2000, vol. 14, no.l, s. 159-168, por. też E. Ozie- wicz, Procesy globalizacyjne w gospodarce światowej u progu XXI wieku, [w:] Problemy współpracy międzynarodowej w warunkach globalizacji gospodarki, „Prace i Materiały Instytutu Handlu Zagranicznego Uniwersytetu Gdańskiego”, 2000, nr 16, s. 14. Jednym z najbardziej znaczących rezultatów globalizacji jawi się być słabnąca rola państw narodowych. Państwa nie są w stanie kontrolować swoich „narodowych” gospodarek, znajdując się na relatywnie słabszej pozycji w porównaniu z globalnym kapitałem. Niektórzy z naukowców - zwłaszcza z zakresu nauk politycznych - uważają, że regionalizacja jest naturalną konsekwencją kryzysu pań- stwa narodowego. Starają się oni wyjaśnić, że ogólnej tendencji osłabiania państwa narodowego towarzyszy równoległy proces umacniania poziomów wyższych i niższych.5 Może to prowadzić do konkluzji, że globalizacja i regionalizacja są naszą przyszłością. Gdzieś miedzy tymi dwiema opcjami jest integracja, która może być widzia- na przez niektórych naukowców jako krok w kierunku globalizacji, a przez innych - wręcz przeciwnie - jako fragmentacja globalnej gospodarki w bloki regionalne. Pojawiło się nawet nowe pojęcie wprowadzone przez James’a Resenau: fragmegracja. Ma ono przed- stawić złożoną naturę dwu przeciwstawnych sobie procesów: frag- mentacji i integracji.6 Regionalizacja wiążąca często gospodarki różnych krajów, lub ich części wydaje się być tym tzw. złotym środkiem. Może ona być swoistym panaceum na wiele problemów, poczynając od tak trywial- nych spraw, jak bezrobocie, inne kwestie gospodarcze, poprzez edu- kację i pola badawcze, przestępczość zorganizowaną, aż po poczucie bezpieczeństwa i wolności poszczególnych jednostek żyjących w danym regionie. Kulturowe zróżnicowanie jest najczęściej znacz- nie mniejsze, gdy obserwujemy regiony graniczące ze sobą. Formą regionalizmu, która świetnie ilustruje zmieniającą się naturę współczesnych granic jest współpraca transgraniczna. Regio- 5 J. A. Camilleri, J. Falk, The End of Sovereignty? The Politics of a Shrin- king and Fragmented World, Edward Elgar, Aldershot 1992, s. 220. 6 J. Resenau, Turbulence in World Politics: a Theory of Change and Conti- nuity, Princeton University Press, Princeton 1990, [w:] A. A. Sergounin, External Determinants of Russia's Regionalization, Center for Security Studies and Conflict Research, ETH Zentrum, Working Paper 3, Zurich, February 2001, s. 9-10. nalizacja daje możliwość współpracy transgranicznej w każdej nie- mal dziedzinie, poszerzając krąg beneficjentów globalizacji. Umożliwia ona w pewien sposób włączenie tych regionów do zglobalizowanego systemu światowego. Obecnie jedynie bardzo nieliczne administracje regionalne i przemysły w krajach transformujących się zdołały osią- gnąć standardy światowe oraz przystosować swoje metody zarzą- dzania i skorzystać z globalizacji poprzez regionalizację. Jest kwestią podstawową, szczególnie dla krajów transformujących się, zrozumie- nie roli i możliwości, jakie daje ta forma współpracy międzynaro- dowej. Rozważając problem regionalizacji, należy postawić sobie kilka ważnych pytań, takich jak: • jaka jest rola regionalizacji, • jakie są socjoekonomiczne i polityczne implikacje obcych wpływów dla rozwoju regionalnego, • czy w konsekwencji regionalizacji nastąpi oddzielenie się i dezintegracja pewnych krajów, • czy będzie ona miała wpływ na dalszą demokratyzację życia w przypadku krajów transformujących się, • czy zaangażowane w regionalizację kraje powinny promo- wać czy powstrzymać regiony przed bezpośrednimi kontaktami z zagranicą. Można wyróżnić cztery główne siły sprawcze obecnego trendu w kierunku regionalizmu w Europie. Są to: • dynamika bezpieczeństwa (NATO); • Unia Europejska i jej rozszerzenie; • Niemcy; • Konkurencja o wzrost między regionami europejskimi. Zastanawiając się nad regionalizacją w Europie Środkowej i Wschodniej, wymienić można kilka ważnych pozytywnych jej wy- miarów. • Regionalizacja i współpraca transgraniczna postrzegane są jako najlepsza droga do zaangażowania krajów tej części Europy w światowy system współpracy, do pomocy firmom krajowym, a także do zapobieżenia siłom antydemokratycznym, szczególnie w krajach postradzieckich.7 • Regionalizacja jest ważnym instrumentem reformy społe- czeństw i systemów rządzenia, doprowadzając do wykreowania de- mokratycznego systemu horyzontalnych powiązań i równocześnie li- kwidowania systemu centralnej kontroli nad obszarami peryferyjnymi. • Tereny przygraniczne to często tereny peryferyjne usiłujące uaktywnić w wymiarze międzynarodowym swoją działalność bez dostatecznie rozwiniętej infrastruktury i niezbędnych zasobów eko- nomicznych i politycznych. Regionalizacja pozwala im to przezwy- ciężyć (vide Via Baltica, Via Hanseatica w ramach tzw. Northern Dimension z UE). • Regionalizacja i kooperacja z zagranicznymi partnerami po- zwala zmierzyć się z licznymi problemami okresu transformacji i je przezwyciężyć. • Regionalizacja może pozwalać czasami na rozwiązanie dwu- stronnych problemów w stosunkach z krajami sąsiadującymi (takich jak roszczenia terytorialne, czy napięcia związane z nadmierną mili- taryzacją regionu). • Regionalizacja pozwala na intensyfikację procesu otwierania się gospodarek, zapobiegając ich marginalizacji lub izolacji (vide Rosja w traumatycznej dla niej nowej sytuacji geopolitycznej).8 Te i wiele jeszcze innych punktów niewymienionych w tym artykule powinny przekonać wszystkie strony zaangażowane we współpracę regionalnąo jej potrzebie. Poszerzenie Unii Europejskiej w najbliższej przyszłości o kolejnych 10 państw jest tylko czynnikiem dodatkowo intensyfikującym wszystkie wyżej wypunktowane pozy- tywne aspekty współpracy regionalnej. 7 A. A. Sergounin, External Determinants..., op. cit., s. 10. 8 V. Baranowskii, Russia, [w:] The Baltic Sea Area: National and Internatio- nal Security Perspectives, ed. Axel Krohn, Baden-Baden: Nomos Verlagsgesell- schaft, 1996, s. 168. Zarówno globalizacja, jak i regionalizacja to procesy, które należy „oswoić” i starać się wykorzystać dla zrównoważonego roz- woju kraju, regionu, świata. Biografia V. Baranowskii, Russia, [w:] The Baltic Sea Area: National and In- ternational Security Perspectives, ed. Axel Krohn, Baden-Baden: Nomos Verlagsgesellschaft, 1996. J. A. Camilleri, J. Falk, The End of Sovereignty? The Politics of a Shrinking and Fragmented World, Edward Elgar, Aldershot 1992 H. Kohler, Strenghtening the Framework for the Global Economy, address given on the occasion of the Award Ceremony of the Konrad Adenauer Foundation Social Market Economy Prize, Berlin, November 15, 2002. R. Lucas, Some Macroeconomics for the 21s1 Century, „The Journal of Economic Perspectives”, Winter 2000, vol. 14, no. 1. E. Oziewicz, Procesy globalizacyjne w gospodarce światowej u pro- gu XXI wieku, [w:] Problemy współpracy międzynarodowej w warunkach globalizacji gospodarki, „Prace i Materiały Instytutu Handlu Zagranicz- nego Uniwersytetu Gdańskiego”, 2000, nr 16. J. Resenau, Turbulence in World Politics: a Theory of Change and Continuity, Princeton University Press, Princeton 1990. A. A. Sergounin, External Determinants of Russia's Regionaliza- tion, Center for Security Studies and Conflict Research, ETH Zentrum, Working Paper 3, Zurich, February 2001. R. Tomkins, Fallen icons, „Financial Times”, 1.02.2000. Summary The paper presents divagations on globalization and regionalization in the contemporary world economy. The author puts some questions con- cerning both the ideas seen as processes and certain states. The question about the directions of both the concepts treated as processes seems to be the most important one. Are these processes mutually supporting each other or just opposite? This question is frequently asked and discussed nowadays. Many specialists state that regionalization is a step towards globalization. But the subject does not seem so simple. The author stresses that the acceleration of the process of diffusion of the primary conditions of growth, as well as acceleration of the process of convergence in the global scale are the two main challenges of the XXI century. Both of them need the sustainable development and further tigh- tening of international economic integration. A few main positive dimensions of regionalization have been pointed out in the paper, while discussing regionalization in Eastern Europe. Streszczenie Referat zawiera rozważania na temat globalizacji i regionalizacji we współczesnej gospodarce światowej w ujęciu dynamicznym i statycznym. Autorka stawia sobie kilka pytań dotyczących obu zjawisk, rozważanych jako procesy i stany. Najważniejszym zdaje się być pytanie o kierunki obu zjawisk widzianych jako procesy. Czy są to zjawiska wzajemnie się wspiera- jące, czy wręcz przeciwnie? Pytanie to jest dzisiaj często podejmowane i dyskutowane. Wielu specjalistów uważa, że regionalizacja jest krokiem w kierunku globalizacji. Jednak problem nie wydaje się być tak prostym. Autorka podkreśla, że głównym wyzwaniem XXI wieku jest, po pierw- sze, przyspieszenie procesu dyfuzji pierwotnych warunków wzrostu oraz, po drugie, przyspieszenie procesu konwergencji w skali globalnej. Oba te procesy wymagają zrównoważonego rozwoju i dalszego zacieśniania mię- dzynarodowej integracji gospodarczej. Zastanawiając się nad regionalizacją w Europie Środkowej i Wschod- niej, wymieniono kilka ważnych pozytywnych jej wymiarów. Współzależności handlowe pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a krajami NAFTA U progu XXI wieku zachodzącym procesom globalizacyjnym towarzyszy intensyfikacja podejmowanych działań na rzecz regiona- lizacji. Zjednej strony procesy integracyjne poszczególnych krajów, przede wszystkim wysoko rozwiniętych, ułatwiły procesy globaliza- cyjne, z drugiej zaś obecny zakres tych ostatnich wyzwala nowe przesłanki integracyjne. We współczesnej gospodarce światowej integracja regionalna stanowi odpowiedź na wyzwania i zagrożenia globalizacji. Dla wielu krajów przystąpienie do ugrupowania integra- cyjnego stanowi schronienie wobec globalnej konkurencji i stwarza możliwość przeciwstawiania się regułom zglobalizowanego świata. W gospodarce światowej funkcjonuje obecnie kilkanaście liczących się porozumień regionalnej integracji i współpracy. Najważniejszą rolę wśród nich odgrywają jednak dwa ugrupowania: Unia Europej- ska (15 krajów członkowskich i kolejne piąte rozszerzenia o 10 krajów w 2004 roku) oraz Północnoamerykańskie Porozumienie o Wolnym Handlu (NAFTA1) - obejmujące trzy kraje: Stany Zjed- noczone, Kanadę i Meksyk. NAFTA stanowi strefę wolnego handlu, czyli jest porozumieniem na najniższym poziomie integracji gospodar- czej. NAFTA stanowi największą na świecie strefę wolnego handlu. Celem artykułu jest analiza współzależności handlowych pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a krajami NAFTA w latach 1996— 2002. NAFTA jest postrzegana przede wszystkim jako jedno z działań podjętych na rzecz umocnienia pozycji Stanów Zjednoczo- nych w regionie oraz w gospodarce światowej. Liberalizacja handlu 1 NAFTA - North American Free Trade Agreement. i zacieśnienie stosunków gospodarczych miały prowadzić nie tylko do zwiększenia możliwości rozwojowych, ale również stworzyć silną przeciwwagę wobec integrującej się Europy i rosnącej w siłę Azji Wschodniej i Japonii. NAFTA stanowi próbę w zakresie integracji krajów rozwiniętych z wysoko zadłużonym krajem rozwijającym się. Jest ono uważane za modelowe rozwiązanie dla integracji gospodar- czej krajów zróżnicowanych pod względem rozwoju gospodarczego. Pogłębienie współpracy z krajami położonymi na kontynencie amerykańskim stało się istotnym zagadnieniem zagranicznej polityki handlowej USA w drugiej połowie lat osiemdziesiątych. Stany Zjed- noczone rozpoczęły negocjacje porozumień handlowych z wieloma krajami kontynentu amerykańskiego. Do najważniejszych należało przede wszystkim podpisanie w 1988 r. - Canada United States Free Trade Agreement.2 W połowie 1990 r. prezydent Meksyku Carlos Salinas de Gortari i prezydent USA George Bush ogłosili rozpoczę- cie negocjacji w sprawie utworzenia strefy wolnego handlu pomiędzy obydwoma krajami. We wrześniu do negocjacji dołączyła Kanada. Negocjacje zakończono w sierpniu 1992 r., w grudniu tego samego roku podpisano porozumienie o utworzeniu Północnoamerykańskiej Strefy Wolnego Handlu NAFTA3 i rozpoczął się proces ratyfikacji w każdym z państw sygnatariuszy. Porozumienie o Wolnym Handlu pomiędzy Stanami Zjednoczonymi, Kanadą i Meksykiem weszło w życie 1 stycznia 1994 roku. Zakłada ono piętnastoletni okres przejściowy, podczas którego znoszone są cła i bariery w swobod- nym przepływie towarów. Tworzenie strefy wolnego handlu jest realizowane w czterech etapach. Uwzględniając stopień wrażliwości towarów, cła i inne ograniczenia pozataryfowe w przypadku ekspor- tu Meksyku na obszar USA i Kanady są znoszone do 2008 r. Import meksykański pochodzący z obu krajów członkowskich jest liberalizo- 2 Od 1965 roku obowiązywała umowa o wolnym handlu między USA a Kanadą w sektorze samochodowym (tzw. Auto Pact). 3 Porozumienie zostało podpisane przez prezydenta USA: George’a Busha, premiera Kanady: Briana Mulroneya i prezydenta Meksyku Carlosa Salinas de Gortari. wany do 2010 r. Znoszenie ceł w handlu wzajemnym krajów tworzą- cych NAFTA jest procesem asymetrycznym. Cła i inne bariery handlowe w stosunku do większości towarów zostały już zlikwido- wane. Szczególne zasady stosowane są w przypadku niektórych artykułów sektora rolnego, energetycznego, przemysłu samochodo- wego i tekstylnego.4 Treść postanowień wykracza jednak poza tworzenie strefy wolnego handlu; uwzględniono w nim np. regulacje w dziedzinie ochrony środowiska, praw intelektualnych, przepływu usług i kapita- łu.5 Porozumienie nie przewiduje liberalizacji w zakresie przepływu osób. Chociaż strefa wolnego handlu w pełni jeszcze nie funkcjonuje, widoczne są jednak pewne zmiany w zakresie wymiany wewnątrz- regionalnej. Pod względem wielkości obrotów handlowych Kanada i Mek- syk są najważniejszymi partnerami Stanów Zjednoczonych.6 Przeprowadzona analiza wymiany handlowej Stanów Zjedno- czonych z Kanadą i Meksykiem (por. tab. 1) wskazuje na ciągły wzrost wielkości eksportu i importu w latach 1992-2000. Spadek wartości eksportu wystąpił w latach 2001-2002 w obu krajach oraz w 1995 roku w eksporcie USA do Meksyku. Udział krajów NAFTA w kanadyjskim eksporcie ogółem wynosi ponad 80%, zaś w imporcie kształtuje się na poziomie powyżej 60%. Wyższy stopień powiązań 4 R. A. Pastor, Integration with Mexico. Options for U.S. Policy, The Twen- tieth Century Fund Press, New York, 1993, s. 44—45. 5 Szerzej na temat postanowień porozumienia NAFTA patrz: Procesy inte- gracyjne we współczesnej gospodarce światowej, pr. zbiór, pod red E. Oziewicz, s. 136-141. 6 Obok dwóch krajów należących do NAFTA: Kanady (371,39 mld USD) i Meksyku (232,26 mld USD), w pierwszej dziesiątce partnerów handlowych Stanów Zjednoczonych w 2002 roku znalazły się w kolejności: Japonia (172,93 mld USD), Chiny (147,22 mld USD), Niemcy (89,11 mld USD), Wielka Brytania (74,12 mld USD), Korea Płd (58,17 mld USD), Tajwan (50,59 mld USD), Francja (47,43 mld USD), Włochy (34,38 mld USD). Wymiana z tymi krajami stanowiła 69,98% importu Stanów Zjednoczonych oraz 65,24% amerykańskiego eksportu. Rok USA a Kanada USA a Meksyk Eksport Import Saldo bilansu Eksport Import Saldo bilansu handlowego handlowego 1992 90.594 98.630 -8.036 40.592 35.211 5.381 1993 100.444 111.216 -10.772 41.581 39.917 1.664 1994 114.439 128.406 -13.968 50.844 49.494 1.350 1995 127.226 145.349 -18.123 46.292 61.685 -15.393 1996 134.210 155.893 -21.682 56.792 74.297 -17.506 1997 151.767 167.234 -15.467 71.388 85.938 -14.549 1998 156.603 173.256 -16.653 78.773 94.629 -15.857 1999 166.600 198.711 -32.111 86.909 109.721 -22.812 2000 178.941 230.838 -51.897 111.349 135.926 -24577 2001 163.724 216.969 -53.245 101.509 131.433 -29.924 2002 160.799 210.590 -49.791 97.530 134.732 -37.202 Źródło: opracowano na podstawie danych Office for Trade and Economic Analysis, US Department of Commerce, [w:] The Worlds Almanac and Book of Facts 2002, World Almanac Books, New York, 2002, s. 221. handlowych występuje w wymianie Meksyku z krajami NAFTA: w eksporcie w granicach 90%, zaś w imporcie: blisko 70%. Najniż- szy poziom koncentracji na wymianie wewnątrz regionalnej wykazy- wały Stany Zjednoczone. Ponad 1/3 eksportu amerykańskiego trafia na rynek NAFTA. Nieco niższy jest podobny wskaźnik w zakresie importu (około 29%).7 W tym miejscu można nadmienić, że wymiana pomiędzy Meksykiem a Kanadą odgrywa znikome znaczenie. Udział Kanady w eksporcie i imporcie w ramach NAFTA kształtuje się na poziomie około 3%. Jednakże zauważa się wyższą dynamikę wy- miany pomiędzy Kanadą a Meksykiem niż pomiędzy Kanadą a Stanami Zjednoczonymi. W całym analizowanym okresie zanotowano ujemne saldo bi- lansu handlowego w wymianie pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Kanadą. W latach 1992-1994 wartość eksportu przewyższała import w wymianie handlowej pomiędzy USA a Meksykiem. Od 1995 roku zauważa się, podobnie jak w przypadku Kanady, rosnący deficyt w bilansie handlowym. Największy wzrost salda zanotowano w wymianie pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Meksykiem w 1995 roku. W przypadku obu krajów nastąpił nieznaczny spadek wielkości salda w 1997 roku. Obserwując dynamikę zachodzących zmian w eksporcie i im- porcie zauważa się, że z wyjątkiem 1997 roku w wymianie z Kanadą oraz 1996 i 1997 w przypadku Meksyku, dynamika importu była wyższa niż eksportu. Przyjmując rok 1994 jako bazowy, zauważa się wzrost eksportu USA do Kanady o prawie 60% w roku 2000, zaś importu o prawie 80%. Wskaźniki dynamiki pogorszyły się w latach 2001 i 2002. Wyższą dynamikę wykazywała wymiana Stanów Zjednoczonych z Meksykiem. W przypadku eksportu zanotowano ponad dwukrotny wzrost w roku 2000 w stosunku do 1994, zaś w imporcie prawie trzykrotny. Podobnie jak w przypadku wymiany z Kanadą w ostat- 7 Obliczenia własne na podstawie danych zamieszczonych w Direction of Trade Statistics Yearbook, IMF, Washington 2001. Wyszczególnienie 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Eksport rok 1994=100. Kanada 79.2 87.8 100.0 111.2 117.3 132.6 136.8 145.6 156.4 143.0 141.0 Meksyk 79.8 81.8 100.0 91.0 111.7 140.4 154.9 170.9 219.0 199.0 192.0 rok poprzedni=100 Kanada 110.9 113.9 111.2 105.5 113.1 103.2 106.4 107.4 91.0 98.0 Meksyk 102.4 122.3 91.0 122.7 125.7 110.3 110.3 128.1 91.0 96.0 Import rok 1994=100 Kanada 76.8 86.6 100.0 113.2 121.4 130.2 134.9 154.8 179.8 168.0 163.0 Meksyk 71.1 80.7 100.0 124.6 150.1 173.6 191.2 221.7 274.6 265.0 272.0 rok poprzedni=100 Kanada 112.8 115.4 113.2 107.2 107.3 103.6 114.7 116.2 94.0 97.0 Meksyk 113.4 124.0 124.6 120.4 115.7 110.1 115.9 123.9 97.0 102.0 Wskaźnik terms of trade Kanada 98 99 98 98 105 100 93 92 97 101 Meksyk 90 99 73 102 109 100 95 103 94 94 nich dwóch latach analizy nastąpiło pogorszenie wskaźników. W dużym stopniu do osłabienia wymiany przyczynił się atak terrory- styczny z 11 września 2001 roku oraz znaczne pogorszenie koniunk- tury gospodarczej. Przeprowadzona analiza terms of trade (por. tabela 2) potwier- dza niekorzystnie kształtującą się sytuacją w wymianie z krajami członkowskimi NAFTA. Jedynie w latach 1997-1998 warunki wy- miany z Kanadą i Meksykiem kształtowały się korzystnie dla USA. W latach tych nastąpił nieznaczny spadek ujemnego salda bilansu handlowego. Eksport charakteryzował się szybszym wzrostem w stosunku do importu. W 1998 roku nastąpiło nieznaczne pogorsze- nie warunków wymiany w stosunku do roku poprzedniego (por tabela 1 i 2). Dodatkowo w 1996 i 2000 roku korzystne terms of trade wystąpiło w wymianie z Meksykiem, zaś z Kanadą w 2002 roku. W 1996 roku relatywny przyrost eksportu był znacznie wyższy niż importu, natomiast w roku 2000 zanotowany spadek towarów przywo- żonych ze Stanów Zjednoczonych. W przypadku Kanady nastąpił relatywnie niższy spadek eksportu w stosunku do importu z USA. Kształtowanie się sytuacji w bilansie handlowym oraz terms of trade są uważane za najprostsze syntetyczne miary konkurencyjności. W strukturze towarowej eksportu Stanów Zjednoczonych z krajami członkowskimi NAFTA dominują cztery grupy towarowe: chemikalia i inne produkty pokrewne, towary przemysłowe sklasyfi- kowane według surowca, maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy, oraz różne wyroby przemysłowe (por. tabela 3). W przypadku obu krajów stanowią one powyżej 80% eksportu Stanów Zjednoczonych w analizowanym okresie. W strukturze importu z Kanady dominują towary przemysłowe (ponad 50% stanowią sekcje 6 i 7 według klasyfikacji SITC). Ponad- to znaczący jest udział towarów klasyfikowanych w sekcji: paliwa mineralne, smary i materiały pochodne. W imporcie z Kanady nastą- pił znaczny spadek udziału w zakresie grupy maszyn, urządzeń i sprzętu transportowego. Najważniejsze grupy towarowe w przypadku importu z Meksy- ku stanowią, podobnie jak dla Kanady, maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy, wyroby przemysłowe oraz paliwa mineralne. Stano- wią one ponad 90% zakupów meksykańskich na rynek Stanów Zjednoczonych. Cechą charakterystyczną wymiany Meksyku z USA jest poważny udział materiałów, surowców i półfabrykatów (około 50% wielkości wymiany). Amerykańskie półfabrykaty są wykorzy- stywane w Meksyku przez tzw. maquiladoras (filie amerykańskich przedsiębiorstw) zatrudniające ponad dziesięciokrotnie tańszą mek- sykańską siłę roboczą, zlokalizowane przede wszystkim wzdłuż granicy z USA. Obecnie krótki cykl dostaw decyduje o zakłada- niu parków przemysłowych i fabryk w Meksyku przez firmy zagra- niczne.8 W eksporcie Stanów Zjednoczonych do Kanady i Meksyku dominowały: pojazdy mechaniczne oraz części i akcesoria do nich, lampy elektronowe, silniki tłokowe, sprzęt telekomunikacyjny, apara- tura i urządzenia elektryczne, maszyny i urządzenia do automatycz- nego przetwarzania danych oraz części do nich, elektryczny sprzęt przekaźnikowy, pojazdy powietrzne, pompy, sprężarki i wentylatory, przetworzone oleje ropy naftowej, meble oraz papier i tektura. Wśród 20 najczęściej eksportowanych towarów 13 jest klasyfikowanych w sekcji 7 SITC: maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy.9 W imporcie z Kanady i Meksyku do USA największą rolę odgrywały wśród towarów przetworzonych: pojazdy mechaniczne osobowe oraz do transportu towarów, pojazdy powietrzne, sprzęt telekomunikacyjny, urządzenia do automatycznego przekazywania danych, elektryczny sprzęt przekaźnikowy, aparatura elektryczna do zamykania i otwierania obwodów elektrycznych oraz odbiorniki tele- wizyjne. Istotny udział miały również: gaz ziemny, surowe oraz przetworzone oleje ropy naftowej, aluminium, drewno obrobione, meble i ich części.10 8 Procesy integracyjne we współczesnej gospodarce światowej, pr. zbiór, pod red. E. Oziewicz, op. cit., s. 126. 9 Trade and Economy, Internet: http://www.ita.doc.gov, z dnia 29 maja 2003 r. 10 Ibidem. Wyszczególnienie Eksport Import 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Kanada Żv\v nośc i zwierzęta żywe 0,0482 0,0458 0,3443 0,0444 0.0435 0.0493 0,0534 0,0427 0.0442 0,0446 0,0423 0,0403 0,0480 0,0523 Napoje i tytoń 0,0019 0,0021 0,0016 0,0024 0.0022 0.0025 0,0025 0,0049 0,0049 0.0048 0,0046 0.0040 0,0044 0,0042 Surowce niejadalne z wyjątkiem paliw 0.0295 0,0297 0,0184 0,0259 0,0268 0,0268 0,0269 0,0728 0,0713 0,0633 0,0604 0,0524 0,0497 0,0480 Paliwa mineralne, smary i materiały 0.0143 0.0161 0,0109 0.0136 0,0157 0,0230 0.0165 0,1074 0.1066 0,0839 0,0868 0,1374 0,1579 0,1405 pochodne Oleje, tłuszcze, woski zwierzęce 0.0014 0.0015 0,0009 0.0011 0,0011 0,0011 0.0013 0,0026 0,0023 0,0024 0.0019 0.0013 0.0013 0,0015 i roślinne Chemikalia i inne produkty pokrewne 0.0880 0,0872 0,0610 0,0904 0.0915 0,0969 0.1016 0,0546 0.0566 0.0542 0,0505 0,0505 0.0553 0,0575 Towary przemysłowe sklasyfikowane 0.1273 0,1309 0.0910 0,1325 0.1388 0,1341 0,1378 0,1651 0,1627 0.1657 0,1564 0,1465 0,1481 0,1524 według surowca Maszyny, urządzenia i sprzęt 0,5509 0.5526 0,3807 0,5598 0.5517 0,5226 0,5220 0,4303 0.4290 0,4422 0.4555 0,4252 0,3955 0,3961 transportowy Różne wyroby przemysłowe 0,0985 0.0984 0,0709 0.1048 0,1031 0,1064 0.1050 0,0575 0.0613 0,0672 0,0665 0,0679 0,0656 0,0679 Towary i transakcje niesklasyfikowane 0.0400 0,0356 0,0201 0,0250 0,0255 0,0373 0.0331 0,0620 0.0611 0,0717 0,0751 0,0745 0.0741 0,0796 w SITC Meksyk Żywność i zwierzęta żywe 0,0630 0,0431 0,0486 0,0447 0,0414 0,0526 0,0517 0,0502 0.0456 0,0456 0,0404 0,0333 0,0344 0,0349 Napoje i tytoń 0,0014 0,0012 0.0010 0,0013 0,0011 0,0014 0,0015 0,0073 0,0082 0,0089 0,0092 0,0096 0,0107 0,0126 Surowce niejadalne z wyjątkiem paliw 0,0437 0.0414 0,0389 0,0300 0,0281 0,0297 0,0333 0,0132 0,0114 0,0093 0.0074 0,0060 0,0057 0,0056 Paliwa mineralne, smary i materiały 0.0268 0.0281 0.0224 0,0261 0,0385 0,0324 0,0335 0,0930 0,0979 0,0560 0,0658 0,0939 0,0777 0,0941 pochodne Oleje, tłuszcze, woski zwierzęce 0.0057 0,0053 0,0058 0.0041 0,0027 0,0027 0,0047 0,0007 0,0003 0,0005 0,0004 0,0002 0,0002 0,0002 i roślinne Chemikalia i inne produkty pokrewne 0,0912 0,0889 0,0870 0.0827 0,0801 0,0840 0,0899 0,0187 0,0181 0,0159 0,0147 0,0131 0,0138 0,0148 Towary przemysłowe sklasyfikowane 0.1450 0,1306 0,1366 0,1428 0,1413 0,1355 0,1351 0,0780 0,0774 0,0788 0,0729 0,0672 0,0664 0,0727 według surowca Maszyny, urządzenia i sprzęt 0,4689 0,5017 0,4916 0.5018 0.5115 0,5067 0.4915 0.5577 0,5512 0.5761 0,5816 0,5848 0,5955 0,5950 transportowy Różne wvrobv przemysłowe 0,1141 0,1176 0,1220 0.1190 0.1104 0.1130 0,1187 0,1410 0,1509 0,1668 0,1634 0,1488 0,1516 0,1641 lowary i transakcje niesklasyfikowane 0,0402 0,0423 0,0461 0.0474 0.0449 0,0421 0,0400 0,0402 0,0389 0,0421 0,0443 0,0432 0,0440 0,0060 w SITC Źródło: obliczenia własne na podstawie danych U.S. Bureau of the Census, International Data Base, Internet: http:// www.census.gov., z dnia 29 maja 2003 r. Sekcje SITC/Lata | 1996 | 1997 | 1998 | 1999 | 2000 | 2001 | 2002 USA a Kanada Żywność i zwierzęta żywe 1.1298 1,0357 7,7237 1,0489 1,0794 1,0273 1,0206 Napoje i tytoń 0,3749 0,4346 0,3313 0,5161 0,5550 0,5695 0.5954 Surowce niejadalne z wyjątkiem paliw 0,4050 0,4159 0,2913 0,4280 0,5110 0,5383 0,5595 Paliwa mineralne, smary i materiały pochodne 0,1333 0,1513 0,1301 0,1572 0.1139 0,1457 0,1173 Oleje, tłuszcze, woski zwierzęce i roślinne 0,5266 0,6751 0,3834 0,6023 0,8698 0,8297 0,9025 Chemikalia i inne produkty pokrewne 1,6116 1,5405 1,1260 1,7916 1.8121 1,7510 1,7678 Towary przemysłowe sklasyfikowane 0,7710 0,8044 0,5493 0,8472 0,9474 0,9052 0,9038 wg surowca Maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy 1.2802 1,2880 0,8609 1,2290 1,2974 1,3213 1,3178 Różne wyroby przemysłowe 1,7127 1,6046 1,0559 1,5751 1,5188 1,6217 1,5457 Towary i transakcje niesklasyfikowane 0,6451 0,5827 0,2808 0,3336 0,3426 0,5040 0,4155 wSITC USA a Meksyk Żywność i zwierzęta żywe 1,2545 0,9436 1,0648 1,1078 1,2434 1,5256 1,4832 Napoje i tytoń 0,1932 0,1409 0,1176 0,1392 0,1191 0,1273 0,1180 Surowce niejadalne z wyjątkiem paliw 3,3115 3,6359 4,1873 4,0492 4,6727 5,1856 5,9657 Paliwa mineralne, smary i materiały pochodne 0,2887 0,2868 0.4010 0,3969 0,4101 0,4169 0,3563 Oleje, tłuszcze, woski zwierzęce 8,0985 15,547 12,3106 11,1616 12,9249 13,4766 26,3325 i roślinne 6 Chemikalia i inne produkty pokrewne 4,8798 4,9178 5,4786 5,6319 6.0990 6,1007 6,0839 Towary przemysłowe sklasyfikowane według 1,8596 1,6871 1,7323 1,9605 2,1044 2,0402 1,8569 surowca Maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy 0,8406 0,9101 0,8533 0,8628 0,8746 0,8509 0,8261 Różne wyroby przemysłowe 0,8093 0,7792 0,7313 0,7283 0,7419 0,7451 0,7233 Towary i transakcje niesklasyfikowane 1,0004 1,0876 1.0935 1,0684 1,0396 0,9582 6,6458 wSITC W analizie współzależności handlowych istotne jest również określenie pozycji konkurencyjnej. Do analizy łącznej przewagi kon- kurencyjnej i komparatywnej wykorzystano wskaźnik ujawnionych korzyści komparatywnych RCA, zaproponowany przez B. Balassę. Na wstępie analizy należy założyć, że korzyści komparatywne stru- mieni handlu zagranicznego nie zawsze mogą być z powodzeniem ujawnione jedynie przez porównanie eksportu i importu.11 W wymianie Stanów Zjednoczonych i Kanady ujawniły się przewagi w grupach towarów: żywność i zwierzęta żywe, chemika- lia i inne produkty pokrewne oraz różne produkty przemysłowe (por. tab. 4). Za wyjątkiem 1998 roku konkurencyjny był również eksport maszyn, urządzeń i sprzętu transportowego. W eksporcie na rynek meksykański konkurencyjne są grupy: żywność i zwierzęta żywe (podobnie jak w handlu z Kanadą), surow- ce niejadalne, z wyjątkiem paliw, oleje, tłuszcze woski zwierzęce i roślinne, chemikalia i inne produkty pokrewne, towary przemysłowe sklasyfikowane według surowca oraz transakcje niesklasyfikowane według SITC (por. tabela 4). Analiza konkurencyjności towarów amerykańskich na rynku Kanady i Meksyku została przeprowadzona na wysokim poziomie agregacji danych. Ujawnione zostały jedynie sektory, w których występują przewagi w handlu pomiędzy krajami NAFTA. 11 Konkurencyjność wymiany została obliczona według podanej formuły: XH Xi RCA = -9-:^- Мц Mj gdzie: RCA. - oznacza współczynnik ujawnionej przewagi komparatywnej (Reve- aled Comperative Advantage) w handlu /'-tą grapą towarów; X. - eksport i-tej grupy towarowej do y-tego kraju; Мц- import i-tej grupy towarowej zy-tego kraju; X. - eksport ogółem do /-tego kraju; M. - import ogółem zy-tego kraju. Dla poszczególnych grup towaro- wych przyjęcie wartości wyższej od 1, oznacza ujawnienie się przewagi kompa- ratywnej. Przedstawiona analiza współzależności handlowych pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a pozostałymi członkami NAFTA wskazuje na duże uzależnienie Kanady i Meksyku od rynku USA. Kanada bardzo aktywnie poszukuje nowych partnerów handlowych w celu zróżnicowania struktury geograficznej i zmniejszenia zależności od rynku Stanów Zjednoczonych. Efektem takich działań może być pogorszenie się sytuacji dla towarów amerykańskich eksportowa- nych na rynek Kanady. W większym stopniu uzależnienie od sytuacji na rynku amerykańskim odczuwa Meksyk. Import towarów ze Sta- nów Zjednoczonych wzrastał bardzo dynamicznie do 2000 roku. Jak wykazują analizy długofalowe, sytuacja taka rozpoczęła się już w latach osiemdziesiątych. Nieznaczny spadek importu spowodował kryzys meksykański z końca 1994 roku oraz znacząca dewaluacja peso i restrykcyjny program stabilizacyjny. Dzięki NAFTA12, pomi- mo kryzysu, towary amerykańskie znajdowały się w znacznie lep- szym położeniu na rynku meksykańskim niż inne konkurencyjne towary zagraniczne. Podpisanie Traktatu o utworzenie Północnoamerykańskiej Stre- fy Wolnego Handlu otworzyło nowy rozdział w stosunkach Stanów Zjednoczonych z krajami położonymi na kontynentach obu Ameryk. Dążenie do regionalnych porozumień stanowi nowy element w poli- tyce handlowej USA. Regionalizm stał się jednym z celów wzmoc- nienia zdolności konkurencyjnej gospodarki amerykańskiej.13 Stany Zjednoczone są zainteresowane liberalizacją handlu poprzez porozu- 12 Kryzys walutowy, pomimo dość gwałtownego przebiegu, został stosun- kowo szybko opanowany przede wszystkim dzięki pomocy finansowej udzielo- nej przez partnerów z NAFTA i inne organizacje międzynarodowe. Szerzej por. W. Małecki, A. Sławiński, R. Piasecki, U. Żuławska, Kryzysy walutowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 31-48. 13 Stany Zjednoczone ponoszą już konsekwencje gorszych warunków do- stępu towarów amerykańskich do rynków innych krajów położonych na konty- nentach obu Ameryk. Przykładowo w ponad 20 układach o handlu preferencyj- nym zawartych przez kraje Ameryki Środkowej nie uwzględniono towarów po- chodzących ze Stanów Zjednoczonych. Dla porównania eksport amerykańskich jabłek na rynek Kostaryki jest obciążony 15% cłem, a sprzedaż jabłek kanadyj- skich na tym samym rynku odbywa się bez cła. mienia wielo- i dwustronne zawierane na obu kontynentach amery- kańskich. NAFTA wpłynęła przyspieszająco na rozwój handlu wza- jemnego krajów członkowskich. Dlatego też dalsze jej rozszerzanie i powstanie Strefy Wolnego Handlu Ameryk (FTAA) jest niewątpli- wym wyzwaniem dla innych krajów i regionów świata. Bibliografia W. Małecki, A. Sławiński, R. Piasecki, U. Żuławska, Kryzysy waluto- we, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. R. A. Pastor, Integration with Mexico. Options for U.S. Policy, The Twentieth Century Fund Press, New York, 1993. Procesy integracyjne we współczesnej gospodarce światowej, pr. zbiór, pod red. E. Oziewicz, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2001. The World Almanac and Book of Facts 2002, World Almanac Bo- oks, New York, 2002. Źródła danych statystycznych: Direction of Trade Statistics Yearbook, IMF, Washington 2001 International Data Base, http://www. census, gov, z dnia 29 maja 2003 r. Trade and Economy, Internet: http://www.ita.doc.gov, z dnia 29 maja 2003 r. Streszczenie Współczesną gospodarkę światową charakteryzują procesy globali- zacyjne i integracja ekonomiczna regionów. Celem artykułu jest analiza współzależności handlowych zachodzących pomiędzy Stanami Zjednoczo- nym a krajami członkowskimi w latach 1996-2002. W artykule przedstawio- no wymianą handlową w ramach omawianej grupy krajów, przeprowadzo- no analizę struktury towarowej oraz ocenę konkurencyjności. Polityka edukacyjna Unii Europejskiej na przykładzie programu Socrates 1. Polityka edukacyjna Unii Europejskiej Unia Europejska (UE) nie tworzy jednolitego systemu edukacji. Każdy z krajów członkowskich posiada odrębny system edukacyjny. O różnorodności tych systemów świadczy choćby fakt, że w połowie krajów UE dzieci wkraczają do systemu oświaty w wieku trzech lub czterech lat, a najmłodsze z nich poznają placówki edukacji przed- szkolnej już w wieku dwóch lat (Francja), bądź 2,5 lat (Belgia). Kraje UE różni wiek rozpoczynania obowiązkowej nauki, czas jej trwania jak i struktura systemu edukacji.1 Zwięzłą charakterystykę stopni edukacji w krajach UE i kandydujących do członkostwa przedstawia poniższa tabela. Odrębność systemów edukacyjnych krajów UE i kandydują- cych jest zgodna z postanowieniami art. 149 i 150 Traktatu o utwo- rzeniu Wspólnoty Europejskiej, gdzie zaznaczono, że sfera edukacji zarówno w zakresie struktury kształcenia, jak i jej treści pozostaje w kompetencji każdego państwa. Edukacja nie podlega procesom integracji rozumianej jako ujednolicenie uregulowań prawnych, które narzucałyby konieczność zmian. Nie oznacza to jednak, że nie ma wspólnej polityki edukacyjnej w obszarze UE. Wręcz przeciwnie - uważa się, iż edukacja jest kluczowym elementem powodzenia pro- cesu integracyjnego.2 1 A. Kamieński, Systemy edukacji w UE, „Unia Europejska”, nr 9 (32), wrzesień 2002, s. 65. 2 K. Łybacka, Edukacja Unijna, „Unia Europejska”, nr 1 (24), styczeń 2002, s. 3. Polityka edukacyjna Unii Europejskiej jest regulowana Trakta- tem z Maastricht wart. 126, 127, 308. Na ich podstawie za cel polityki edukacyjnej przyjmuje się3: - upowszechnienie wśród młodzieży poczucia integracji euro- pejskiej, - nauczanie języków państw członkowskich, - popieranie wymiany studentów i nauczycieli, - rozwiązanie problemu uznawania dyplomów i okresów stu- diów. Zrealizowaniu tych celów służyć ma współpraca w dziedzinie edukacji, którą wspierać mająróżnego rodzaju programy edukacyjne Unii Europejskiej. Ich podstawowym celem jest tworzenie poprzez edukację „Europy bez granic i barier”. Programy edukacyjne Unii Europejskiej to4: Socrates, Leonardo da Vinci,5 Młodzież,6 Tempus, Współpraca UE-USA, Współpraca UE-Canada. Polska może uczestniczyć w pierwszych trzech programach - Socrates, Leonardo da Vinci, Młodzież. Nie jesteśmy natomiast beneficjentami programu Tempus.7 Polska w przeszłości korzystała z tego programu. W sumie wzięło w nim udział 80 polskich uczelni państwowych oraz 23 niepaństwowe, zrealizowano 580 projektów badawczych i dydaktycznych.8 Obecnie realizowana jest jego III faza, zatwierdzona 29 kwietnia 1999 r. przez Radę Ministrów Unii Europejskiej na okres 2000-2006 r. Tempus III skierowany jest do 2 grup krajów-odbiorców: Wspólnoty Niepodległych Państw i Mon- 3 Broszura Polityka edukacyjna i programy edukacyjne Unii Europejskiej, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, 2003. 4 Education Training & Youth, Guide to programmes, European Commision, s. 4. 5 Informacje na temat programu Leonardo da Vinci http://www.cofund.org.pl/ cgi-bin/leonardo/idea.pl?id=glowna (poi.) oraz http://www.socleoyouth.be (ang.) 6 Informacje na temat programu młodzież www.youth.org.pl (poi.). 7 Podobnie jak inne kraje Europy Środkowej i Wschodniej, które podpisały umowę stowarzyszeniową z Unią Europejską (tzw. candidate countries). 8 http://www.europa.delpol.pl/download/przewodnik/Edukacja%20i%20na- uka.doc (3 kwietnia 2003). golii oraz do krajów Europy, które nie podpisały jeszcze umów stowarzyszeniowych z Unią Europejską.9 Program Tempus III obejmuje: • Projekty Współpracy Międzyuczelnianej - Joint European Projects (JEP), • Sieci Współpracy - Networking Projects (NP), • Stypendia indywidualne - Individual Mobility Grants (IMG). Polskie uczelnie mogą brać udział w programie Tempus III na specjalnie określonych zasadach, które przedstawiono w informato- rze TEMPUS Guide for Applicants. Academic years 2000/01 and 20001/02'°: • Polskie uczelnie/ instytucje mogą uczestniczyć w projektach, ale tylko i wyłącznie pod warunkiem sfinansowania swojego udziału z własnych źródeł.1' • Osoby indywidualne z Polski będą mogły być zapraszane przez konsorcja składające projekty, do udziału w nich w charakterze ekspertów. Ich uczestnictwo będzie mogło być sfinansowane z fun- duszy projektu po spełnieniu określonych warunków opisanych w Gu- ide for Applicants. • Polskie uczelnie będą mogły przyjmować indywidualnych stypendystów (jedynie pracowników uczelni, nie studentów) z kra- jów-beneficjentów programu Tempus III, którym w ramach Indivi- dual Mobility Grants zostanie przyznane stypendium. Pobyt danego stypendysty może trwać od 1 do 8 tygodni.12 9 To jest Albanii, Bośni i Hercegowiny, byłej Republiki Jugosławii - Mace- donii. 10 Informator TEMPUS Guide for Applicants. Academic years 2000/01 and 2001/02 dostępny jest pod adresem http://www.etf.eu.int. 11 Oznacza to, że w tym wypadku udział polskich uczelni/instytucji będzie się odbywał na takich zasadach, jak krajów grupy G24, nie będących członkami Unii Europejskiej. 12 http://miglanc.socrates.org.pl/tempus/tempus3.html (3 marca 2003). 2. Charakterystyka programu Socrates Socrates jest programem współpracy europejskiej w dziedzinie edukacji, działającym na podstawie artykułów 149 i 150 Traktatu Unii Europejskiej. Obecnie realizowana jest II faza, która obejmuje okres od 1 stycznia 2000 do 31 grudnia 200613. Faza I realizowana była w latach 1995-1999 (Polska formalne przystąpiła do Socratesa w roku 1998, jakkolwiek brała w nim udział w ramach działań przygotowawczych już od roku szkolnego 1996/97). Budżet progra- mu to 1,850 miliona euro14. Socrates służy realizacji następujących celów15: • wzmacnianie wymiaru europejskiego na wszystkich szcze- blach edukacji oraz zapewnienie szerokiego dostępu do istniejących w Europie pomocy edukacyjnych, przy równoczesnym promowaniu równości szans we wszystkich dziedzinach edukacji, • promowanie współpracy i mobilności w dziedzinie edukacji, w szczególności poprzez: wspieranie wymiany między placówkami edukacyjnymi, promowanie kształcenia otwartego i kształcenia na odległość, działanie na rzecz poprawy sytuacji w zakresie uznawania dyplomów i okresów studiów, rozwijanie wymiany informacji, a także usuwanie barier w tym zakresie, • promowanie „ilościowej” i jakościowej” poprawy znajomości języków Unii Europejskiej, a w szczególności tych języków, które są rzadziej używane i rzadziej nauczane, • zachęcanie uczestników do opracowywania innowacyjnych praktyk i materiałów edukacyjnych oraz badanie zagadnień polityki edukacyjnej będących przedmiotem wspólnych zainteresowań. 13 Decyzja nr 253/2000/EC Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24.1.2000, DzUWE nr L28 z 3.2.2000. 14 Szczegółowe informacje na temat programu Socrates dostępne są w prze- wodniku Socrates Programme - Guidelines for Applicants - dokument Komisji Europejskiej. DGXXI1 - Education & Culture - Bruksela, czerwiec 2000, http:// www.europ.eu.int/comm/education/socrates.html. 15 Socrates Grundtvig - Kształcenie dorosłych i inne ścieżki edukacyjne, Informator Fundacji Systemu Edukacji - Agencja Narodowa Programu Socrates, Warszawa 2001, s. 11-12. I Stopień edukacji Opis Uczniowie w krajach Unii Europejskiej i kandydujących 1 ISCED 0 Edukacja poprzedzająca W grupie krajów UE odsetek dzieci w placówkach (edukacja przedszkolna) naukę w szkole podstawowej. edukacji przedszkolnej w stosunku do łącznej liczby W większości przypadków nie uczniów i studentów wynosi: jest obowiązkowa. - nieco poniżej 20% w Danii, - 15% w Belgii, Niemczech, Francji i Szwecji, - nie przekracza 10% w Grecji, Portugalii, Finlandii i Wielkiej Brytanii. W krajach kandydujących do UE od 10-18% łącznej liczby uczniów i studentów - w zależności od organizacji kształcenia. ISCED 1 Kształcenie na tym szczeblu W większości krajów UE uczniow'ie szkól podstawowych (szkolnictwo podstawowe) rozpoczyna się w wieku od stanowią w przybliżeniu jedną trzecią całej populacji czterech do siedmiu lat. Jest uczniów i studentów. Wyjątek stanowią Niemcy i Austria, we wszystkich przypadkach gdzie nauka w szkole podstawowej trwa tylko 4 lata, obowiązkowe i trwa na ogół w związku z czym odsetek uczniów na tym szczeblu pięć lub sześć lat. wynosi ok. 23%. W krajach kandydujących do UE najmniejszy odsetek uczniów szkól podstawowych (23% wszystkich uczniów i studentów) występuje na Węgrzech i Słowenii. ISCED 2 Kształcenie obowiązkowe Wśród krajów UE relatywnie największy odsetek uczniów (szkolnictwo średnie we wszystkich krajach UE. mają Niemcy, a wśród krajów kandydujących do UE - 1. stopnia) Zakończenie tego etapu Litwa, Łotwa i Słowacja. odpowiada często zakończeniu okresu obowiązkowej nauki w pełnym wymiarze. ISCED 3 Kształcenie na tym szczeblu Najwyższy odsetek uczniów na szczeblu ISCED 3 (szkoinictwo średnie rozpoczyna się w wieku ok. odnotowuje się w Wielkiej Brytanii. Uczniowie tego 2. stopnia) 14 lub 15 lat i obejmuje . stopnia stanowią relatywnie liczną grupę-także w Austrii. kształcenie ogólne lub Wśród krajów kandydujących - na Węgrzech i Słowenii. zawodowe. Może prowadzić do standardu warunku jącego dopuszczenie do nauki w szkole wyższej lub mieć charakter ostatniego etapu nauki (np. w przypadku kształcenia zawodowego). ISCED 5, 6, 7 Z uwagi na rozbieżności W porównaniu z łączną liczbą kształcących się w systemie (szkolnictwo wyższe) w przypisywaniu danych edukacji, odsetek studentów szkól wyższych utrzymuje się gdzie: do szczebli ISCED 5, 6 i 7 na niskim poziomie: stanowią oni średnio 15 % łącznej ISCED 5 - programy, które obejmujących szkolnictwo liczby uczniów i studentów. Wśród krajów UE najwyższy generalnie nie prowadzą do wyższe, dane w kolumnie odsetek studentów na szczeblach ISCED 5, 6 i 7 (prawie tytułu/stopnia obok odnoszą się do tych 20%) mają Grecja, Hiszpania, Finlandia i Norwegia. przyznawanego przez szkolę trzech szczebli łącznie. W Luksemburgu i Lichtensteinie nie istnieje pełny system wyższą lub równoważnego, szkolnictwa wyższego. ale dopuszczenie do tego Wśród krajów kandydujących do UE liczba uczniów tych szczebla wymaga ukończenia szczebli kształtuje się na poziomie 6-16%, gdzie jedynie programu szkoły średniej 2. w Bułgarii odnotowano odsetek 16%, tj. przekraczający stopnia. średnią UE. Najniższy odsetek kształcących się w szkołach ISCED 6 - programy wyższych jest w Rumunii, na Słowacji i Cyprze. prowadzące do pierwszego tytułu/stopnia przyznawanego przez szkolę wyższą lub równoważnego. ISCED 7 - programy prowadzące do drugiego tytułu/stopnia przyznawanego przez szkolę wyższą. Źródło: opracowanie własne na podstawie A. Kamieński, Systemy edukacji w UE, „Unia Europejska”, nr 9 (32) wrzesień 2002, s. 66-67. W ramach realizacji powyższych celów program będzie rów- nież wspierał działania na rzecz zapewnienia równości szans kobiet i mężczyzn oraz przyczyniał się aktywnie do zwalczania marginaliza- cji społecznej, rasizmu i ksenofobii. W programie Socrates fundusze przyznawane są na realizację następujących działań16: • wyjazdy zagraniczne osób związanych z sektorem edukacji w Europie, • projekty pilotażowe realizowane przez międzynarodowe grupy partnerskie, które mają na celu opracowywanie innowacyjnych roz- wiązań i podnoszenie poziomu kształcenia, • działania na rzecz poprawy znajomości języków obcych i lepszego rozumienia różnych kultur, • zastosowanie technologii informatyczno-komunikacyjnych w edukacji, • międzynarodowe sieci współpracy ułatwiające wymianę do- świadczeń i sprawdzonych rozwiązań, • bezpośrednie poznawanie i analiza porównawcza systemów i polityk edukacyjnych (obserwacja), • wymiana informacji oraz rozpowszechnianie sprawdzonych rozwiązań i innowacji. Uczestnikami Programu Socrates mogą być17: • państwa członkowskie Unii Europejskiej: Austria, Belgia, Da- nia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luk- semburg, Niemcy, Portugalia, Szwecja, Wielka Brytania, Włochy, • trzy z krajów EFTA (European Free Trade Association - Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu), które są również 16 Socrates Grundtvig — Kształcenie dorosłych i inne ścieżki edukacyjne, Informator Fundacji Systemu Edukacji - Agencja Narodowa Programu Socrates, Warszawa 2001, s. 15. 17 Gateway to education, SOCRATES European Community action pro- gramme in the field of education (2000-2006), European Commission Education and Culture, s. 4, dostępny na stronie http://www.europ.eu.int/comm/education/ socrates.html. COMENIUS Ma na celu podniesienie poziomu edukacji szkolnej oraz wzmocnienie jej europejskiego wymiaru (edukacja poprzez wspieranie międzynarodowej współpracy szkół i działania na rzecz podniesienia kwalifikacji szkolna) kadry bezpośrednio zaangażowanej w edukację szkolną, a także promowanie nauki języków obcych i podniesienie świadomości interkulturowej. ERASMUS Ma na celu podniesienie poziomu kształcenia w szkolnictwie wyższym i wzmocnienie jego (szkolnictwo europejskiego wymiaru poprzez wspieranie międzynarodowej współpracy uczelni, promowanie wyższe) mobilności studentów i nauczycieli akademickich, a także zwiększenie przejrzystości i poprawę sytuacji w zakresie uznawania studiów i kwalifikacji dla celów kontynuowania nauki w całej UE. GRUNDTVIG Wspiera różnego rodzaju działania ukierunkowane na rozwój wymiaru europejskiego w kształceniu (kształcenie dorosłych i kształceniu ustawicznym. Ten komponent ma na celu promowanie innowacji oraz dorosłych) zapewnienie szerszego dostępu do różnych form kształcenia dorosłych i podniesienie poziomu kształcenia poprzez współpracę europejską. Oprócz nauki odbywającej się w ramach systemu kształcenia formalnego i nieformalnego, Grundtvig obejmuje również kształcenie mające bardziej incydentalny charakter, np. samodzielną naukę, uczenie się poprzez uczestnictwo w działalności organizacji społecznych, czy - po prostu - proces uczenia się, który stanowi element codziennego życia. LINGUA Komponent dotyczący nauczania i uczenia się języków obcych - wspiera pozostałe akcje Programu (języki obce) Socrates poprzez działania służące utrzymaniu i rozwojowi różnorodności językowej w Unii Europejskiej, podniesieniu poziomu nauczania i uczenia się języków obcych oraz zapewnieniu szerszego dostępu do różnych form, które umożliwiają „uczenie się języków obcych przez całe życie”, stosownie do potrzeb każdej jednostki. MINERVA Wspiera współpracę europejską w zakresie kształcenia otwartego i kształcenia na odległość oraz (kształcenie stosowania technologii informatyczno-komunikacyjnych w edukacji. W tym celu finansuje się działania otwarte i na uświadamiające nauczycielom, osobom kształcącym się, decydentom i szerszym kręgom społeczeństwa odległość) różne implikacje, jakie niesie za sobą stosowanie metod kształcenia otwartego i na odległość oraz technologii informatyczno-komunikacyjnych w edukacji; działania mające zapewnić należyte miejsce aspektom dydaktycznym w rozwoju zastosowania technik informatyczno-komunikacyjnych oraz w procesie opracowywania produktów i rozwoju usług edukacyjnych z wykorzystaniem środków multimedialnych; oraz działania ukierunkowane na rozszerzenie dostępu do udoskonalonych metod i pomocy edukacyjnych oraz wyników i najlepszych praktyk w tej dziedzinie. Obserwacja Akcja przyczyniająca się do podniesienia poziomu i zwiększenia przejrzystości systemów edukacji oraz i innowacje wspierająca wprowadzanie innowacji edukacyjnych w Europie poprzez wymianę informacji w systemach i doświadczeń, identyfikowanie sprawdzonych rozwiązań, analizę porównawczą systemów i polityk i politykach w tej dziedzinie, a także dyskusje i analizy dotyczące tych aspektów polityki edukacyjnej, które są edukacyjnych przedmiotem wspólnych zainteresowań. Akcja ta obejmuje wsparcie dla sieci Eurydice i Naric oraz wizyty studyjne w ramach programu Arion. Wspólne Łączą program Socrates z innymi programami Wspólnotowymi, m.in. Leonardo da Vinci i Młodzież. działania Działania Akcja wspierająca różne inicjatywy, które przyczyniają się do realizacji całościowych celów programu uzupełniające poprzez działania promocyjne i informacyjne, rozpowszechnianie wyników i szkolenia oraz inne działania realizowane przez stowarzyszenia i instytucje pozarządowe. Źródło: opracowanie własne na podstawie Socrates Grundtvig - Kształcenie dorosłych i inne ścieżki edukacyjne, Informator Fundacji Systemu Edukacji - Agencja Narodowa Programu Socrates, Warszawa, s. 13-14, http:// www.socrates.org.pl/grundtvig//Grundtvig.pdf (03 marca 2003). członkami EEA (European Economic Area - Europejskiego Ob- szaru Gospodarczego): Islandia, Lichtenstein, Norwegia, • kraje kandydujące do Unii Europejskiej: z Europy Środkowej i Wschodniej: Bułgaria, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Węgry; Cypr, Malta18. Natomiast osobami i instytucjami, z wyżej wymienionych kra- jów, uprawnionymi do uczestnictwa w programie Socrates są19: • uczniowie, studenci i osoby uczestniczące w różnych formach kształcenia, • kadra bezpośrednio zaangażowana w edukację, • wszystkie rodzaje placówek edukacyjnych wymienione przez każdy uczestniczący kraj, • osoby i instytucje odpowiedzialne za systemy i polityki eduka- cyjne na szczeblu lokalnym, regionalnym i krajowym. W poszczególnych Akcjach programu mogą także uczestniczyć inne publiczne lub prywatne instytucje i organizacje, a w szczególno- ści: • instytucje i organizacje lokalne i regionalne, • stowarzyszenia zajmujące się edukacją, włącznie ze stowa- rzyszeniami studentów, stowarzyszeniami uczniów, stowarzyszenia- mi nauczycieli oraz stowarzyszeniami rodziców, • partnerzy społeczni, • ośrodki badawcze prowadzące profesjonalne analizy w dzie- dzinie edukacji, • firmy i konsorcja, organizacje handlowe oraz izby handlu i przemysłu. W ramach programu Socrates wyróżnia się osiem akcji. Pre- zentuje je tabela 2 (p. s. 308-309). 18 Turcja prawdopodobnie przystąpi do programu w 2004r., jednakże do- kładna data pełnego uczestnictwa tego kraju w programie Socrates będzie uzależ- niona od zakończenia negocjacji z Unią Europejską (http://europa.eu.int/comm/ education/socrates/turkeyen.html (4 kwietnia 2003)). 19 Socrates Grundtvig - Kształcenie dorosłych i inne ścieżki edukacyjne, Informator Fundacji Systemu Edukacji - Agencja Narodowa Programu Socrates, Warszawa 2001, s. 16. Kto? / Co? Warunki Kandydatury Powinny być zgłoszone zgodnie z ww. procedurą przed upływem ostatecznego terminu podanego w corocznych lub specjalnych wezwaniach do składania propozycji. Ponadto winny uwzględniać w zgłoszeniu urzędowy formularz zgłoszenia kandydatury odpowiedni dla danego działania, który należy wypełnić w jednym z 11 oficjalnych języków Unii Europejskiej . Projekty/działania, na które Winny spełniać warunki formalne podane dla każdego działania. wnioskuje się o wsparcie finansowe Instytucje występujące Powinny: w charakterze koordynatorów • znajdować się w jednym z krajów wymienionych w punkcie 2, lub partnerów projektów • należeć do jednej z kategorii instytucji podanych w punkcie 2. Osoby ubiegające się o pomoc Powinny być: • obywatelami jednego z krajów wymienionych w punkcie 2., • lub obywatelami innego kraju pod warunkiem, że zamieszkują na stałe, są zarejestrowane jako bezpaństwowcy lub mają status uchodźcy w kraju uczestniczącym, z którego chcą się udać na pobyt za granicę w ramach programu; W przypadku, gdy kandydatura W projekcie musi uczestniczyć organizacja z co najmniej jednego państwa obejmuje instytucje i / lub osoby członkowskiego; z jednego z państw nie będących • odnośnie do mobilności osób, to znaczy w przypadku ich wyjazdu do innego kraju członkami UE wymienionych uczestniczącego w celu nauczania, odbycia studiów lub wizyt, kraj pochodzenia w punkcie 2. lub kraj docelowy musi być członkiem Unii Europejskiej. Warunek ten nie musi być koniecznie spełniony, kiedy przedsięwzięcie związane z mobilnością stanowi element szkolenia lub innych projektów wielostronnych (Comenius, za wyjątkiem językowych staży asystenckich, Grundtvig, Arion, wizyty przygotowujące realizację projektów wielostronnych z tytułu działań programu, zebrania mające na celu planowanie (organizację) ocenę w ramach projektów wielostronnych). * W ramach działań zdecentralizowanych za wyjątkiem Arion, Agencje krajowe krajów EFTA/EOG oraz krajów kandydują- cych do członkostwa mogą zezwalać kandydatom zgłaszającym swoją kandydaturę na użycie języka danego kraju. Źródło: opracowanie własne na podstawie Jak zdobyć fundusze z Unii Europejskiej, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, 2002 (prezentacja multimedialna na płycie CD). Za całość realizacji programu Socrates odpowiada Komisja Europejska,20 którą wspomaga Komitet Programu Socrates, składa- jący się z przedstawicieli Państw Członkowskich. Obsługę programu zapewnia Komisja, działając w ścisłej współpracy z władzami po- szczególnych krajów i Agencjami Narodowymi21 oraz Biurem Po- mocy Technicznej TAO22 (Socrates and Youth Technical Assistan- ce Office). Przebieg procesu kwalifikacji: Na pierwszym etapie procesu rozpatrywania i selekcji projek- tów Komisja lub Agencja krajowa sprawdza, czy zgłoszone kandy- datury spełniają kryteria kwalifikacji. Niespełnienie tych kryteriów powoduje wykluczenie kandydatury (propozycji lub propozycji wstęp- nej) z procesu selekcji. Różne działania objęte programem mogą podlegać specyficz- nym kryteriom kwalifikacji.23 Poniżej zaprezentowane zostały naj- ważniejsze kryteria kwalifikacji, obowiązujące cały program. W celu uzyskania szczegółowych informacji na temat poszcze- gólnych komponentów programu Socrates należy skontaktować się z wybraną instytucją z tabeli 4. Program Socrates jest ogromnym przedsięwzięciem Unii Euro- pejskiej, którego celem jest pogłębienie procesu integracyjnego. Szcze- 20 http://europa.eu.int/comm/education/socrates.htrnl 21 Władze uczestniczących krajów powołały Agencje Narodowe, które mają ułatwić skoordynowane zarządzanie Akcjami programu na szczeblu krajowym. Agencjom Narodowym powierzono konkretne zadania związane z selekcją pro- jektów i rozdziałem grantów w ramach niektórych Akcji oraz monitorowaniem i finansową obsługą projektów. Ponadto, Agencje wykonują szereg innych istot- nych zadań, jak: rozpowszechnianie informacji, pomoc w znajdywaniu odpowied- nich partnerów do projektu, udzielanie wskazówek dotyczących składania wnio- sków i innych spraw, a także przedstawianie uwag dotyczących funkcjonowania programu. 22 http://www.socleoyouth.be 23 Informacje na temat kryteriów szczegółowych znaleźć można na stronach internetowych Komisji Europejskiej, dotyczących poszczególnych komponentów programu Socrates. Instytucja / Adres Telefon E-mail Strona internetowa Imię i Nazwisko Fundacja Rozwoju ul. Mokotowska 43 /22/62-34-47, socrates@socrates.org.pl www.socrates.org.pl Systemu Edukacji, 00-551 Warszawa 629-25-74 Program Socrates fax: /22/ 622-37-10 - Comenius 1 /22/ 622-37-12 - Comenius 2 /22/ 629-78-79 tadeusz.wojciechowski@socrates.org.pl - Erasmus /22/ 629-77-79 Erasmus@socrates.org.pl, beata.skibinska@socrates.org.pl - Grundtvig /22/ 622-34-47, grazyna.kliniowicz@socrates.ogr.pl Minerva 629-25-74 Lingua /22/ 622-34-47, pawel.poszytek@socrates.org.pl 629-25-74 Arion /22/ 622-34-47, beata.osmulska@soc rates.org.pl 629-25-74 Eurydice Al. Szucha 25 48-22-628-04-61 annasm@men.waw.pl Unit PL - 00-918 Warszawa w. 189 Foundation for the Fax: Development of the 48-22-622-37-10 Education System Socrates Agency The European B-7 7/9 (00322) 299 21 52 Ingrid.Rigler@cec.eu.int http://europa.eu.int/comm/ed Commission Rue de la Loi 200 ucation/soc rates.html Directorate-General 1049 Brussels Education and Culture (Komisja Europejska) golnie ważne jest, aby możliwości tkwiące w tym programie wyko- rzystały kraje kandydujące do UE, w tym Polska. Poszczególne komponenty programu Socrates umożliwiają uczniom na każdym etapie kształcenia zdobycie uniwersalnej wiedzy i umiejętności, które mogą wyrównać szanse polskiej młodzieży w konkurowaniu z innymi obywatelami UE o nowe miejsca pracy w zjednoczonej Europie. Bibliografia Broszura Polityka edukacyjna i programy edukacyjne Unii Euro- pejskiej, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, 2003. Gateway to education, SOCRATES European Community action pro- gramme in the field of education (2000-2006), European Commission Edu- cation and Culture, dostępny na stronie http://www.europ.eu.int/comm/ education/socrates.html http://europa.eu.int/comm/education/socrates.html (5 marca 2003). http://europa.eu.int/comm/education/socrates/turkey_en.html (4 mar- ca 2003). http://miglanc.socrates.org.pl/tempus/tempus3.html (03 marca 2003). http://www.cofund.org.pl/cgi-bin/leonardo/idea.pl?id=glowna (5 marca 2003). http://www.europa.delpol.pl/download/przewodnik/Edukacja%20 i%20nauka.doc (3 marca 2003). http://www.socleoyouth.be (5 marca 2003). http://www.socleoyouth.be (5 marca 2003). Informator “TEMPUS Guide for Applicants. Academic years 2000/ OJ and 2001/02” dostępny pod adresem http://www.etf.eu.int. Jak zdobyć fundusze z Unii Europejskiej, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, 2002 (prezentacja multimedialna na płycie CD). A. Kamieński, Systemy edukacji w UE, „Unia Europejska”, nr 9 (32), wrzesień 2002. K. Łybacka, Edukacja Unijna, „Unia Europejska”, nr 1 (24), styczeń 2002. Przewodnik "Socrates Programme — Guidelines for Applicants ” - dokument Komisji Europejskiej. DGXXII - Education & Culture - Bruksela, czerwiec 2000, http://www.europ.eu.int/comm/education/socrates.html Socrates Grundtvig - Kształcenie dorosłych i inne ścieżki eduka- cyjne, Informator Fundacji Systemu Edukacji - Agencja Narodowa Progra- mu Socrates, Warszawa 2001. www.youth.org.pl (5 marca 2003). Procesy integracyjne w świetle rozwoju gospodarczego regionu Azji Pacyfiku1 Osiągnięcia krajów Azji Pacyfiku w rozwoju gospodarczym i społecznym uzyskane w ciągu trzech dekad ubiegłego stulecia zadziwiły świat, a środowiska naukowe zachęcały do wyjaśnienia przesłanek tego zjawiska, jego przebiegu i uwarunkowań, a także skutków zarówno ekonomicznych i politycznych, jak też i społecz- nych. Dzisiaj można także stwierdzić, że dynamizm gospodarczy krajów Azji Pacyfiku niesie ze sobą istotne zmiany struktury gospo- darki światowej. Na tym tle rodzi się pytanie, jaką rolę w stymulowaniu wzrostu gospodarek Azji Pacyfiku odgrywają czynniki zewnętrzne, zwłasz- cza ekonomiczne, które - poprzez wymianę handlową, współpracę produkcyjną (zwłaszcza w formie inwestycji bezpośrednich) i współ- pracę naukowo-techniczną - wpływają na kierunki i poziom ich rozwoju gospodarczego. Na tym tle rodzi się także pytanie, jaki wpływ na ich rozwój gospodarczy wywiera współpraca regionalna i będące jej pochodną procesy integracyjne. Celem referatu jest wskazanie na te zależności. Tezą referatu jest twierdzenie, że w krajach Azji Pacyfiku następuje systematycz- ne pogłębianie wzajemnych stosunków gospodarczych w ramach realizowanej przez poszczególne kraje zagranicznej polityki ekono- micznej. Polityka ta ma wiele cech wspólnych, a jednąz nich (chyba najważniejszą) jest przyjęcie zbliżonych założeń, jeśli chodzi i kon- 1 Referat na III Międzynarodową Konferencję Naukową „Państwo, gospo- darka, społeczeństwo w integrującej się Europie” organizowaną przez Krakowską Szkołę Wyższą im. A. Frycza Modrzewskiego w Krakowie w dniach 1-3 czerwca 2003 r. cepcję otwierania gospodarki. Jej rezultatem jest niewątpliwie zacho- dzenie procesów integracyjnych w sferze realnej. Jeżeli chodzi natomiast o międzynarodową politykę ekonomicz- ną mającą odniesienie do procesów integracji gospodarczej w sferze regulacji, to - jak dotychczas - jej znaczenie w strategii rozwoju społeczno-gospodarczego krajów Azji Pacyfiku jest zdecydowanie mniejsze, co w konsekwencji znajduje wyraz w słabości przedsię- wzięć integracyjnych w regionie Azji Pacyfiku. Można jednak zakła- dać, że w niedalekiej perspektywie nastąpi przyspieszenie procesów integracyjnych w sferze regulacji, czego rezultatem może być rozwój dotychczasowych ugrupowań integracyjnych, a także innych przeja- wów współpracy instytucjonalnej o charakterze integracyjnym. W dalszej perspektywie nie można też wykluczać powstania nowego ugrupowania integracyjnego z inicjatywy Chin. Poprzedźmy scha- rakteryzowanie przedsięwzięć integracyjnych w regionie Azji Pacy- fiku scharakteryzowaniem miejsca tego regionu w gospodarce świa- towej oraz krótko omówmy specyfikę ich strategii rozwoju gospodar- czego, formułując hipotezę, że właśnie ta strategia stanowi klucz do pogłębiania w dalszej perspektywie procesów integracji gospodar- czej w tym regionie. 1. Azja Pacyfiku jako subsystem gospodarki światowej W zależności od kryteriów geograficznych, politycznych i eko- nomicznych region Azji Pacyfiku jest określany w różny sposób w aspekcie terytorialnym i podmiotowym. Najszersza definicja2 wy- nika z zastosowania kryterium członkostwa w Radzie Współpracy Gospodarczej Azji i Pacyfiku (APEC - The Asia-Pacific Economic Co-operation Forum). APEC została utworzona w 1989 roku z inicjatywy rządu Australii3. Obecnie APEC liczy 22 członków. W ostatnio odbytej Konferencji Ministerialnej tej organizacji (Shan- 2 E. Haliżak, Stosunki międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku, Scholar, Warszawa 1999, s. 51. 3 P. Dicken, Global Shift, PCP, London 1999 s. 111. ghaj; 17-18 października 2001) uczestniczyły delegacje Australii, Brunei Darussalan, Kanady, Chile, Chińskiej Republiki Ludowej, Hongkongu, Indonezji, Japonii, Republiki Korei, Malezji, Meksyku, Nowej Zelandii, Papua-Nowej Gwinei, Peru, Republiki Filipin, Taj- landii, Stanów Zjednoczonych i Wietnamu. Ministrowie jednoznacz- nie opowiedzieli się za dalszą liberalizacją handlu, przepływu kapitału i technologii w obszarze Azji i Pacyfiku stojąc na gruncie reguł WTO i postanowień Rundy Urugwajskiej. Równocześnie opowiedzieli się za nową rundą WTO poświęconą liberalizacji handlu oraz obrotów kapitałowych i technologii jako odpowiedzi na nowe wyzwania zro- dzone przez procesy globalizacji gospodarki światowej4. Udział APEC w światowym produkcie brutto wynosił w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych około 55% - głównie za sprawą USA, Japonii i ChRL. Szacuje się, że w 2010 roku na kraje APEC będzie przypadało około 65% zużycia ropy naftowej, co pośrednio wskazuje na ich coraz większe znaczenie w gospodarce światowej.5 W niniejszym referacie przez pojęcie regionu Azji Pacyfiku będziemy rozumieć gospodarki Azji Wschodniej oraz Australię i Nową Zelandię. Przyjmujemy w ślad za Prestonem, że region Azji Pacyfiku składa się z trzech subregionów6, a mianowicie Azji Pół- nocno-Wschodniej (ChRL, Japonia, Korea Południowa, Tajwan, Korea Północna, oraz Mongolia i Rosja - zwłaszcza ze względu na Sachalin i Wyspy Kurylskie); Azji Południowo-Wschodniej (Birma, Wietnam, Laos, Kambodża, Tajlandia, Brunei, Malezja, Indonezja, Singapur, Filipiny); Oceanii (Australia, Nowa Zelandia, Papua-Nowa Gwinea). Kluczową rolę w tym regionie odgrywają kraje Azji Wschod- niej, zwłaszcza Japonia i Chiny oraz Korea Południowa i Tajwan, a spośród krajów Azji Południowo-Wschodniej Singapur, Tajlandia, Malezja, Indonezja i Wietnam. Spośród krajów Oceanii - Australia. 4 APEC, The thirteenth APEC Misnisterial Meeting, Shanghai, People’s Republic of China, 17-18 October 2001, s. 4. 5 E. Haliżak, op. cit., s. 55. 6 P. W. Preston, Pacific Asia in the Global System, Blackwell Publishers, Padstone 1998. Kiedy nastąpiło wyodrębnienie regionu Azji Pacyfiku jako sub- systému gospodarki światowej? Jakie były przejawy tego wyodręb- nienia i jakie czynniki legły u jego podstaw? Jakie skutki wiążą się z tym procesem dla tego regionu i jakie dla gospodarki światowej? Jaki wpływ wywarł na jego rozwój azjatycki kryzys finansowy? Czy wej- ście ChRL, Tajwanu7, a w przyszłości Wietnamu do WTO zaważy na rozwoju regionu Azji Pacyfiku i dalszym wzroście jego znaczenia w gospodarce światowej przyczyniając się do jej dalszej globalizacji? U podstaw wyodrębnienia regionu Azji Pacyfiku jako subsysté- mu gospodarki światowej tkwią wzajemnie przenikające się czynni- ki o charakterze ekonomicznym, społecznym, politycznym, instytucjo- nalnym, a także kulturowym. Do zasadniczych czynników pozwala- jących na wyodrębnienie gospodarek Azji Pacyfiku jako subsystému gospodarki światowej można zaliczyć: współzależność i komplemen- tamość ekonomiczną; podobieństwo systemów politycznych (auto- rytaryzm; duża rola państwa); podobny model zmian społeczo-instytu- cjonalnych, cechujący większość gospodarek tego regionu. Wychodząc z tych podobieństw i pogłębienia procesów integracyjnych w tym ob- szarze, można sformułować tezę, że w regionie Azji Pacyfiku istnieją korzystne przesłanki dla pogłębienia procesów integracyjnych. Odrębne zagadnienie w tym kontekście stanowią Australia i Nowa Zelandia, które kulturowo i politycznie ciążą w stronę Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych, natomiast ekonomicznie w coraz większym stopniu do regionu Azji Pacyfiku8. Podstawowym czynnikiem determinującym wyodrębnienie go- spodarek Azji Pacyfiku w subsystem gospodarki światowej jest dynamizm gospodarczy gospodarek Azji Wschodniej. Szczególna rola przypada pod tym względem Japonii, która w latach siedemdzie- 7 ChRL została przyjęta do WTO w dniu 10 listopada 2001 roku, Tajwan zaś w dniu następnym, tj. 11 listopada 2001. 8 Taką tezę potwierdza utworzenie w 1986 roku SPARTECA - Regionalne- go Porozumienia o Handlu i Współpracy między krajami Południowego Pacyfiku z udziałem Fidżi, Kiribati, Nauru, Nuie, Samoa Zachodniego, Tonga, Tuvalu, Wysp Cooka i Wysp Salomona oraz Australii i Nowej Zelandii. Por. Oziewicz , 2001 (2). siątych odzyskała wiodącą pozycję w regionie. Istotną rolę w jej rozwoju odegrała zagraniczna polityka ekonomiczna, która w okresie powojennym przeszła ewolucję polegającą na stopniowym odcho- dzeniu od protekcjonizmu charakterystycznego dla lat pięćdziesią- tych i sześćdziesiątych poprzez jego łagodzenie w latach siedemdzie- siątych do polityki liberalnej od połowy lat osiemdziesiątych, kiedy uzyskała silną pozycję konkurencyjną na rynkach międzynarodo- wych.9 W rezultacie dynamicznego rozwoju gospodarek Azji Pacyfiku następował systematyczny wzrost ich udziału w światowym produk- cie brutto, dochodząc do prawie 25% w drugiej połowie lat dziewięć- dziesiątych. Dla porównania, tempo światowego PKB kształtowało się w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych na poziomie 3,4% i 2,5%, a krajów Azji Pacyfiku 8,0% i 7,5%.'° W 2000 roku kraje Azji Pacyfiku wytworzyły PKB o wartości 7,3 bin USD, co dało im około 24% udział w światowym produkcie brutto. Gospodarki krajów Azji Pacyfiku odgrywają również istotną rolę w międzynarodowych przepływach kapitału w formie zagra- nicznych inwestycji bezpośrednich. Do 2000 roku zainwestowano w tych krajach prawie 1,4 bin USD, co stanowiło około 21,3% zrealizowanych światowych inwestycji zagranicznych. Dynamiczny rozwój gospodarczy regionu został przerwany w rezultacie azjatyckiego kryzysu finansowego, który wybuchł w 1996 roku. Załamanie gospodarcze, jakie towarzyszyło kryzysowi azjatyckiemu, niewątpliwie zahamowało w tym okresie proces zwięk- szania roli regionu Azji Pacyfiku w gospodarce światowej. Od strony ilościowej oznaczało to spadek udziału tych krajów w światowym produkcie brutto, który w 1998 roku obniżył się do około 21,7%. Sam kryzys - niezależnie od tego, że stanowi także lekcję dla innych krajów, w tym również dla Polski i innych gospodarek w procesie 9 P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomicz- ne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 486. 10 World Bank, World Development Indicators, 2001 (c). transformacji11 - zrodził szereg pytań o perspektywy gospodarcze tego regionu w gospodarce światowej widziane w średniej i dłuższej perspektywie, w tym zarówno w kontekście zagrożeń dla produkcji i handlu światowego, jak i procesów liberalizacji i globalizacji gospo- darki światowej. Rodzi się w tym kontekście pytanie, czy aktualne uwarunkowania wewnętrzne i zewnętrzne pozwolą na kontynuację dotychczasowych trendów rozwojowych. Pozytywna odpowiedź oznacza zielone światło dla pogłębiania procesów integracyjnych w obszarze regionu. Odpowiedź negatywna mogłaby oznaczać roz- wój tych procesów w dotychczasowym - anemicznym tempie. 2. Tło teoretyczne i zewnętrzne implikacje rozwoju gospodarczego Azji Wschodniej Gospodarki Azji Wschodniej - a więc te, które decydują o awansie ekonomicznym regionu Azji Pacyfiku, przez prawie ćwierć wieku charakteryzowały się permanentnie wysokim tempem wzro- stu gospodarczego, często w granicach 8-10%, czemu towarzyszyły korzystne zmiany jakościowe przejawiające się rn.in. w rozwoju produkcji technologicznie intensywnej oraz sektora usług, a także w tworzeniu potencjału eksportowego. Najogólniej można stwier- dzić, że filozofia ich rozwoju gospodarczego była (i nadal jest) ukie- runkowana na stałe zwiększaniem efektywności gospodarowania, znajdującej swój wyraz w szybkim wzroście produktu krajowego brutto, postępie technicznym, równowadze wewnętrznej, równowa- dze zewnętrznej, wzroście konkurencyjności oraz wzroście dobroby- tu, a w konsekwencji na odgrywaniu coraz ważniejszej roli w gospo- darce światowej. W rezultacie dynamizmu gospodarczego krajów Azji Wschod- niej zaczęły następować zmiany strukturalne w gospodarce świato- wej polegające na stopniowym przesuwaniu się biegunów rozwoju 11 K. Starzyk, Przyszli członkowie WTO. Przypadek ChRL, [w:] J. Rymow- czyk i T. Szeląg, Internationalizacja i globalizacja gospodarki polskiej (red.), Akademia Ekonomiczna im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2001. gospodarczego w obszar Azji Pacyfiku, oraz na wspomnianym wcześ- niej wyodrębnieniu się tzw. krajów nowo uprzemysłowionych jako subsystému gospodarki światowej, w czym kluczową rolę odegrały właśnie kraje Azji Wschodniej. Udział tych ostatnich w światowej produkcji wynosi obecnie około 30%, podczas gdy jeszcze na począt- ku lat osiemdziesiątych wynosił około 20%. Według wąskiego ujmo- wania regionu Azji Pacyfiku (Birma, Chiny, Filipiny, Indonezja, Japo- nia, Kambodża, Korea Południowa, Korea Północna, Laos, Malezja, Singapur, Tajwan, Tajlandia, Wietnam) określa się, że na kraje te przypada ponad 2 mld mieszkańców, czyli około 1/3 światowej liczby ludności.12 Szacuje się, że w 2020 roku udział tych krajów w świa- towej produkcji przemysłowej będzie wynosił około 40%, a region ten wzmocni swoją pozycję jako jednego z centrum światowej nauki i biznesu. Osiągnięcia tych krajów były możliwe też dzięki ich dostosowa- niu się do wymogów prawidłowego otwierania gospodarki. Podkreśl- my w tym kontekście umiejętne dostosowanie się tych gospodarek do rygorów właściwych otwieraniu gospodarki, który to proces można zdefiniować jako wiązanie kierunków rozwoju danej gospodarki z kierunkami rozwoju gospodarki światowej w celu podwyższenia efektywności gospodarowania znajdującej swój wyraz we wzroście produktu krajowego brutto, postępie technicznym, równowadze we- wnętrznej i zewnętrznej, wzroście konkurencyjności, a w konse- kwencji wzroście dobrobytu. Jako wyjściowe założenie koncepcji otwierania gospodarki i próby jej odniesienia do gospodarek nowo uprzemysłowionych Azji Wschodniej przyjmujemy rosnący wpływ otoczenia zagranicznego na jej procesy inwestycyjne. Oznacza to, że za podstawowy wy- znacznik otwierania gospodarki można przyjąć nadrzędne uwzględ- nienie w procesie inwestycyjnym podaży i popytu zagranicznego, co w praktyce znajduje odzwierciedlenie w rozmiarach i strukturze 12 E. Potocka, Negocjacje z Azjatami [w:] Azja-Pacyfik 2000, Towarzystwo Azji i Pacyfiku oraz Adam Marszałek, Warszawa-Toruń 2000, s. 289. obrotów handlu zagranicznego oraz saldzie bilansu handlowego. Klu- czową rolę w tym kontekście odgrywają zagraniczne inwestycje bezpośrednie. Przy zbyt niskim poziomie oszczędności krajowych oraz deficycie bilansu obrotów bieżących, kapitał zagraniczny w zasadniczej mierze determinuje procesy restrukturyzacyjne tych gospodarek. Posłużmy się konkretnymi przykładami - poczynając od Japonii w latach 70., a kończąc na ChRL i Wietnamie w latach 90. i obecnie. Korea Południowa wykorzystała w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych zagraniczne inwestycje bezpośrednie jako jeden z podstawowych kanałów transferu technologii, co pozwoliło w późniejszym okresie konkurować koreańskim przedsiębiorstwom w skali globalnej. Z kolei w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych zagraniczne inwestycje bezpośrednie stały się podstawowym czyn- nikiem przyśpieszającym restrukturyzację koreańskiej gospodarki. Kolejną charakterystyczną gospodarką, która wykorzystała zagra- niczne inwestycje bezpośrednie dla stymulowania wzrostu gospodar- czego, była gospodarka tajwańska. Miało to miejsce przede wszyst- kim w sektorach zaawansowanych technologii, w których przypadku występował deficyt wiedzy i umiejętności. Obecnie zagraniczne inwestycje bezpośrednie, obok eksportu, stanowią najważniejsze źró- dło finansowania rozwoju gospodarczego Tajwanu. Biorąc pod uwa- gę obecną kondycję gospodarek Azji Pacyfiku wydaje się, iż naj- większymi beneficjentami zagranicznych inwestycji bezpośrednich mogą być kraje wchodzące na ścieżkę przyśpieszonego rozwoju gospodarczego, takie jak ChRL czy Wietnam. W przypadku obydwu tych krajów mamy bowiem do czynienia z zasadniczą restrukturyza- cją gospodarczą oraz istotnymi zmianami społecznymi. Kraje te w efekcie są znacznie bardziej chłonne na zagraniczne inwestycje bezpośrednie oraz charakteryzują się korzystniejszymi dla inwesto- rów zagranicznych parametrami ekonomicznymi (niższe koszty siły roboczej, niższy poziom konkurencji, duży potencjał rynku) w porów- naniu do bardziej rozwiniętych krajów Azji Pacyfiku. W miarę roz- woju gospodarczego tych krajów coraz istotniejszą rolę odgrywa specjalizacja wewnątrzgałęziowa i będąca jej pochodną komplemen- tamość. Rodzi to tym samym kolejne przesłanki dla pogłębiania procesów integracyjnych w regionie. Równocześnie jednak nie mo- żemy pomijać skutków azjatyckiego kryzysu finansowego dla dalsze- go rozwoju gospodarczego tych krajów, jak również dla pogłębiania między nimi powiązań integracyjnych. 3. Implikacje azjatyckiego kryzysu finansowego Niekwestionowane osiągnięcia gospodarcze krajów Azji Wschodniej stały się, co może brzmieć jak paradoks, zalążkiem późniejszego kryzysu, spowodowanego szeregiem przyczyn o cha- rakterze wewnętrznym i zewnętrznym. Te ostatnie odnoszą się zwłasz- cza do roli kapitału zagranicznego. Trafne jest w tym kontekście podkreślenie,13 że liberalizacja obrotów kapitałowych niesie za sobą szereg zagrożeń, gdyż kraj dokonujący takiej liberalizacji staje się bardziej podatny na wstrząsy zewnętrzne, które mogą oddziaływać destabilizująco na jego gospodarkę, przyczyniając się w rezultacie do powstania w niej zjawisk kryzysowych, wywołanych bezpośrednio najczęściej nagłym odpływem kapitału - a taka sytuacja miała właśnie miejsce w krajach Azji Wschodniej, rzutując w konsekwen- cji na gospodarkę światową. Postrzeganie kryzysów, zwłaszcza finansowych, jako zagroże- nia dla globalizacji gospodarki światowej jest istotne także z tego względu, iż kryzys, jeżeli występuje w jednym kraju czy regionie, ma na ogół tendencję do rozprzestrzeniania się na inne kraje czy regiony, a w konsekwencji na cały układ gospodarki światowej. Kryzysy stanowią także niewątpliwie czynnik hamujący procesy integracyjne. Jest to zauważalne także w przypadku regionu Azji Pacyfiku, o czym będzie dalej mowa w odniesieniu do ASEAN. Jeżeli uznamy, że kryzysy są zjawiskiem mogącym wystąpić w dającej się przewidzieć przyszłości również w innych krajach, w tym także w Polsce, to groźba ich pojawienia się rodzi potrzebę 13 L. Oręziak, Liberalizacja przepływów kapitałowych a kryzys na rynkach wschodnich, „Zeszyty Naukowe” nr 6, Kolegium Gospodarki Światowej SGH, Warszawa 1999, s. 20-21. analizy dotychczasowych kryzysów z punktu widzenia lekcji na przy- szłość, oraz w aspekcie ich wpływu na transfer technologii i wymia- nę handlową. Oznacza to potrzebę ich identyfikacji, zapoznania się z ich przebiegiem, określenia przyczyn i skutków, aby na tej podsta- wie wypracować metody i instrumenty służące uniknięciu tych kry- zysów, czy też niwelowania ich skutków, a także przeciwdziałania ich odradzaniu się w postaci kryzysów tzw. drugiej generacji, czego nie można wykluczyć np. w przypadku azjatyckiego kryzysu z lat 1997— 1998. Kryzys, jaki wybuchł w 1997 roku, zahamował napływ kapitału zagranicznego do wszystkich krajów Azji Wschodniej. Wspomniany odpływ netto kapitału z pięciu krajów (Indonezji, Korei Płd., Malezji, Filipin i Tajlandii) wyniósł w samym tylko roku 1997 prawie 12 mld USD, stając się tym samym jednym z ważniejszych źródeł kryzysu. Zjednej więc strony kapitał zagraniczny był niewątpliwie istotnym czynnikiem sprawczym sukcesów gospodarczych tych krajów, z drugiej jednak - z powodu m.in. słabości regulacji prawnych oraz słabości istniejących instytucji rynkowych, a także realizowanej po- lityki gospodarczej (charakteryzującej się często autorytaryzmem)- tenże kapitał, zwłaszcza o charakterze krótkoterminowym, stał się przyczyną destabilizacji ich gospodarek. Lekcja stąd wypływająca staje się źródłem wprowadzenia do negocjacji prowadzonych w ramach ASEAN problematyki przepływu kapitału zagranicznego. Obok tego problemu wspólnego dla wszystkich krajów Azji Wschodniej, do innych istotnych problemów, które tworzą tło kryzysu i w konsekwencji (w warunkach gospodarki otwartej) stanowiły jego przyczyny, zalicza się również słabość systemów finansowych tych gospodarek, nadmierne zadłużenie zagraniczne, brak przejrzystości w relacji: przedsiębiorstwa prywatne-banki-władze publiczne oraz niedostateczną informację i kontrolę. Te wspólne problemy legły u podstaw utraty zaufania do stabilnych, przez prawie dwie dekady, rynków Azji Wschodniej oraz wznieciły panikę finansową, co wraz ze specyficznymi problemami rozwojowymi poszczególnych krajów legło u podstaw wybuchu kryzysu w połowie 1997 roku. Wszystkie kraje Azji Wschodniej dotknięte kryzysem, zwłasz- cza najbardziej poszkodowane, zdecydowały się na reformy gospo- darcze. Są one wprowadzane w gruncie rzeczy z inicjatywy rządów poszczególnych krajów, choć pewne znaczenie mają pod tym wzglę- dem również organizacje międzynarodowe. Ocena skuteczności pomocy tych ostatnich nie jest jednoznaczna. Najczęściej podkreśla się ich pozytywną rolę w zahamowaniu spirali kryzysu i osłabieniu skali jego oddziaływania na inne kraje, co można także odczytywać jako niwelowanie negatywnego wpływu kryzysu na gospodarkę światową. Reformy przeprowadzone w poszczególnych krajach objętych kryzysem mają szereg cech wspólnych, do których można zaliczyć m.in. prowadzenie restrykcyjnej polityki monetarnej w celu zmniej- szenia presji na bilans płatniczy, prowadzenie polityki giętkiego kursu walutowego, sanację systemu finansowego, zwłaszcza poprzez do- kapitalizowanie banków, fuzje i przejęcia, w tym przez kapitał zagra- niczny (jak ma to miejsce np. w Korei Południowej, co wyjaśnia szybki napływ tego kapitału po 1998 roku, szersze otwarcie gospo- darki na napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich (poprzez znoszenie dotychczasowych ograniczeń), odchodzenie od struktur monopolistycznych w gospodarce, a także prowadzenie prorozwojo- wej polityki fiskalnej i budżetowej. W konsekwencji te nowe elemen- ty w polityce gospodarczej państw regionu można uznać za pozytyw- ną przesłankę pogłębiania procesów integracyjnych. Mimo zauważalnych już sukcesów krajów Azji Wschodniej w zwalczaniu kryzysu, uzyskanych dzięki wprowadzonym reformom, czego wyrazem jest m.in. stopniowy powrót większości z nich na szybką ścieżkę wzrostu gospodarczego (w 1999 roku prawie wszyst- kie kraje dotknięte kryzysem odnotowały przyrost PKB; najwyższy wzrost odnotowała Korea Płd. (około 10%), najniższy - Indonezja, w pozostałych krajach wzrost PKB kształtował się w przedziale 3,0%-4,5%), nadal jednak jako otwarte pozostaje pytanie, czy kryzys azjatycki można uznać za całkowicie zażegnany, czy też w jakimś momencie nie nastąpi jego wznowienie, niosąc za sobą trudne dzisiaj do przewidzenia skutki dla samych gospodarek Azji Wschodniej, jak i dla gospodarki światowej. Niewątpliwie istotną rolę odgrywają tutaj uwarunkowania zewnętrzne, a w szczególności te, które będą się wiązały z przyszłymi tendencjami w gospodarce światowej kształto- wanymi przez nowe kierunki działalności WTO. 4. Implikacje członkostwa ChRL w WTO dla współpracy regionalnej Na tle negatywnego zjawiska, jakim był azjatycki kryzys finan- sowy w rozwoju regionu Azji Pacyfiku, czynnikiem pozytywnym dla tego regionu może być członkostwo w WTO Chińskiej Republiki Ludowej, Tajwanu, a w przyszłości Wietnamu. Można zakładać, że będzie ono miało znaczenie nie tylko dla rozwoju gospodarczego tych gospodarek, ale także poprawy ich miejsca w regionie, stanowiąc nowy impuls jego rozwoju. Będzie ono miało także znaczenie dla gospodarki światowej, gdyż będzie niosło za sobą dalszą liberalizację handlu międzynarodowego. W konsekwencji będzie stanowiło struk- turalny impuls dla rozwoju regionu Azji Pacyfiku, a zwłaszcza dla gospodarek Azji Wschodniej. Stanowi to niewątpliwie istotny czyn- niki pogłębiania procesów integracyjnych w regionie. Szczególnie ważną rolę odgrywa w tym kontekście wejście ChRL do WTO. Po 15 latach starań, 10 listopada 2001, na Konfe- rencji Ministerialnej WTO, która odbywała się w Doha w Katarze, ChRL została przyjęta do grona członków Światowej Organizacji Handlu. Oficjalnie ChRL stanie się członkiem WTO w momencie ratyfikowania umowy o członkostwie przez chiński parlament.14 Fakt przyjęcia Chin do WTO ma istotne znaczenie nie tylko dla samych Chin w kontekście dalszej kontynuacji reform gospodarczych, ale przede wszystkim dla całej gospodarki światowej. Przypomnijmy, że w ramach negocjacji z WTO Chiny zobowiązały się m.in. do równe- go traktowania przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego, zniesienia dualnych cen stosowanych w przypadku dóbr produkowa- 14 Por. CNN, „China officially joins WTO”, November lllh, 2001. nych na eksport, zniesienia kontroli cen stosowanych w celu ochrony przedsiębiorstw lokalnych.15 Konferencja w Doha ma historyczne znaczenie również dla unormowania stosunków chińsko-tajwańskich. Tajwan, podobnie jak ChRL, zakończył negocjacje z WTO we wrześniu 2001 roku. Zgod- nie z wymogami członkostwa w WTO, Tajwan zobowiązał się do liberalizacji niektórych obszarów działalności gospodarczej, w tym m.in. obniżki taryf w przypadku towarów rolniczych i przemysło- wych oraz ułatwienia podejmowania działalności przez inwestorów zagranicznych w sektorze telekomunikacji, bankowości i ubezpie- czeń.16 W listopadzie 2001 roku Tajwan dodatkowo zniósł dotych- czasowe ograniczenia dla przedsiębiorstw tajwańskich w zakresie bezpośredniego handlu oraz inwestowania w ChRL. Do tej pory działalność ta była realizowana poprzez kraje trzecie, jak Hong Kong czy Singapur17. W tym kontekście otwartą kwestią są tzw. Wielkie Chiny, które w wymiarze integracyjnym mogą przybrać formę strefy wolnego handlu czy wspólnego rynku. Zaistnienie takiej sytuacji oznaczałoby znakomite przyspieszenie procesów integracyjnych w obszarze Azji Pacyfiku. 5. Przedsięwzięcia integracyjne w obszarze Azji Pacyfiku Przedsięwzięcia integracyjne w obszarze Azji Pacyfiku docze- kały się szeregu ciekawych opracowań o charakterze monograficz- nym.18 Stąd w niniejszym referacie bliżej zajmujemy się jedynie 15 Por. WTO successfully concludes negatiations of China’s entry (Press/ 243), September 17th, 2001. 16 Por. WTO successfully concludes negotiations on entry of the Separate Customs Territory of Taiwan, Penghu, Kinmen and Matsu (Press/244), September 18th, 2001. 17 Por. CNN (b), 2001. 18 Por. E. Oziewicz (red.), Procesy integracyjne we współczesnej gospodar- ce światowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001; E. Haliżak, op. cit.; S. Flejterski, P. Wahl, Ekonomia globalna - synteza, Difm 2003. ASEAN, wychodząc z założenia, że ta organizacja może odgrywać coraz większą rolę w procesach integracyjnych regionu. ASEAN - Stowarzyszenie Krajów Azji Południowo-Wschod- niej (Association of Southeast Asian Nations) 5.1. Powstanie ASEAN ASEAN zostało utworzone przez Indonezję, Filipiny, Singapur, Tajlandię i Malezję na mocy porozumienia zawartego w 1967 roku w Bangkoku. Kolejno do ASEAN przystąpiły: Brunei Darussalan (1984r.), Wietnam (1995r.), Laos (1997r.), Birma (Myanmar - 1997r.), Kambodża (1999r.). Obecnie ASEAN zrzesza 10 krajów. Ponadto w pracach ASEAN bierze udział Papua-Nowa Gwinea w charakterze obserwatora oraz Chiny i Rosja ze statusem partne- rów doradczych. 5.2. Cele ugrupowania • Rozwój społeczno-gospodarczy regionu. • Bezpieczeństwo ekonomiczne i polityczne w regionie. • Stworzenie instytucjonalnych ram dla rozwiązywania proble- mów wewnątrzregionalnych. 5.3. Rezultaty ekonomiczne współpracy w ramach ASEAN • Utworzenie Funduszu ASEAN (1969r.) w celu finansowania wspólnych projektów. Roczny wkład do Funduszu poszczególnych krajów członkowskich wynosi 1 min dolarów; • Handel, żegluga, turystyka, bankowość (współpraca między Izbą Handlowo-Przemysłową ASEAN a sektorem prywatnym; dru- ga połowa lat siedemdziesiątych; • Współpraca w dziedzinie gospodarki żywnościowej (utworze- nie w 1980 roku strategicznej rezerwy żywnościowej ASEAN); • Współpraca w dziedzinie rybołówstwa (od 1983r.); • Współpraca w sektorze naftowym (utworzenie w 1975 roku Rady ds. Ropy Naftowej ASEAN - ASCOPE); • Energetyka (podpisanie porozumienia w 1986 roku w Manili); • Liberalizacja wymiany handlowej; czynniki wzrostu wymiany wewnątrzregionalnej; • Porozumienie w sprawie Preferencyjnych Umów Handlo- wych (ASEAN - PTA). Wśród elementów tego porozumienia znajdują się: preferencje taryfowe i pozataryfowe; kontrakty długoterminowe i niskooprocen- towane kredyty. 5.4. AFTA - udana próba przyspieszenia procesów integracyjnych AFTA - Azjatyckie Porozumienie o Wolnym Handlu (Asian Free Trade Agreement) zostało utworzone w styczniu 1992 roku w trakcie kolejnego Szczytu ASEAN w Singapurze i może być traktowana jako rezultat przedsięwzięć integracyjnych w ramach ASEAN. Krajami założycielskimi AFTA są: Brunei, Filipiny, Indone- zja, Kambodża, Laos, Malezja, Myanmar, Singapur, Tajlandia i Wiet- nam. Warto podkreślić, że łączna liczba ludności AFTA wynosi po- nad 500 min. Już więc przy obecnym członkostwie jest największą strefą wolnego handlu w świecie. Dokument założycielski przewiduje utworzenie strefy wolnego handlu do 2003 roku, a najpóźniej do 2008 roku. Integralnym elemen- tem tego dokumentu jest porozumienie w sprawie ceł preferencyj- nych (CFPT), stanowiące zaczyn do liberalizacji wzajemnej wymia- ny handlowej. Dodajmy, że przedmiotem działalności AFTA staje się również podejmowanie działań na rzecz tworzenia klimatu dla zagra- nicznych inwestycji bezpośrednich, a szerzej patrząc, stworzenia ogólnego sprzyjającego klimatu dla działalności gospodarczej w ob- szarze strefy. Jeżeli chodzi o strukturę organizacyjną AFTA, to nadrzędnym organem decyzyjnym jest Rada, w której skład wchodzą przedstawi- ciele państw członkowskich oraz sekretarz generalny ASEAN. Or- ganem pomocniczym jest Spotkanie Wyższych Urzędników Gospo- darki krajów członkowskich, którego zadaniem jest monitorowanie procesu liberalizacji handlu (zarówno ceł jak i ograniczeń pozatary- fowych). Do dotychczasowych rezultatów AFTA można zaliczyć m.in.: • Zbudowanie struktury organizacyjnej (Rada; Sekretariat; spo- tkanie wyższych urzędników co kwartał); powołanie grup roboczych wspierających statutowe organa strefy); • Sporządzenie listy liberalizacyjnej (obejmującej także nieprze- tworzone towary rolne, co nie było pierwotnym zamiarem); • Wprowadzenie tzw. zredukowanej stawki celnej (5% od va- lorem) i wprowadzenie jej dla większości towarów do 2003 roku; • Dobre ułożenie współpracy z sektorem prywatnym, który ma duży wpływ na działalność AFTA. 6. Zakończenie Cechą procesów integracji w gospodarkach Azji Pacyfiku jest niski stopień instytucjonalizacji, co może wynikać z następujących względów: • Nadal dużej roli nieformalnych mechanizmów współpracy (uwarunkowania kulturowe); • Powściągliwość w kwestii rozwiązań ponadnarodowych; • Kształtowanie zewnętrznych powiązań gospodarczych w ra- mach zagranicznej polityki ekonomicznej, a nie w ramach międzyna- rodowej polityki ekonomicznej, której przejawem są m.in. powstające ugrupowania integracyjne. Można zakładać, że nowym impulsem dla pogłębiana procesów integracyjnych w obszarze regionu Azji Pacyfiku mogą być inicjaty- wy ChRL zrodzone przez osiągnięty poziom rozwoju tej gospodarki i potrzeby w związku z tym szukania nowych motorów wzrostu. Bibliografia APEC, The thirteenth APEC Ministerial Meeting, Shanghai, Pe- ople’s Republic of China, 17-18 October 2001, Joint Statement. P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekono- miczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998. CNN, „China officially joins WTO”, November 11th 2001. (a) P. Dicken, Global Shift, PCP, London, 1999. B. Drelich-Skulska, Ewolucja zagranicznej polityki ekonomicznej Japonii u progu XXI wieku, Akademia Ekonomiczna im. O.Langego we Wrocławiu, Wrocław 2002. S. Flejterski, P. Wahl, Ekonomia globalna - synteza, Difin, 2003. K. Gawlikowski, Dwie cywilizacje i ich wizje człowieka — Zachód i Azja Wschodnia, Warszawa, Instytut Studiów Politycznych PAN, 1997. E. Haliżak, Stosunki międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku, Scholar, Warszawa 1999. E. Latoszek, M. Praczek, Organizacje Międzynarodowe - Założenia, cele, działalność', WSHiFM, Warszawa 2001. S. Ładyka, Z teorii integracji gospodarczej, Szkoła Główna Handlo- wa, Warszawa 2000. L. Oręziak, Liberalizacja przepływów kapitałowych a kryzys na ryn- kach wschodnich, „Zeszyty Naukowe” nr 6, Kolegium Gospodarki Świato- wej SGH, Warszawa 1999. E. Oziewicz, Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w rozwoju gospo- darczym krajów Azji Południowo- Wschodniej (ASEAN), Uniwersytet Gdań- ski, Gdańsk 1998. E. Oziewicz (red.), Procesy integracyjne we współczesnej gospodar- ce światowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. E. Potocka, Negocjacje z Azjatami [w:] Azja-Pacyfik 2000, Towarzy- stwo Azji i Pacyfiku oraz Adam Marszałek, Warszawa-Toruń 2000. P. W. Preston, Pacific Asia in the Global System, Blackwell Publi- shers, Padstone 1998. Starzyk K., Modele otwierania gospodarki w procesie transforma- cji, [w:] K. Budzowski, St. Wydymus, Problemy Handlu Międzynarodowe- go Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2000. K. Starzyk, Przyszli członkowie WTO. Przypadek ChRL, [w:] J. Ry- marczyk i T. Szeląg, Internacjonalizacja i globalizacja gospodarki pol- skiej (red.), Akademia Ekonomiczna im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2001. World Bank, Tokyo Conference Examines Corporate and Bank Di- stress in Crisis — Affected East Asian Countries, News Release No. 2000/ 174/EAP (a). World Bank, World Development Report 1996 From Plan to Mar- ket, New York 1996 (b). World Bank, World Development Indicators 2001 (c). WTO, WTO successfully concludes negotiations on China’s entry (Press/243), September 17th 2001 (a). WTO, WTO successfully concludes negotiations on entry of the Se- parate Customs Territory of Taiwan, Penghu, Kinmen and Matsu (Press/ 244), September 18th 2001 (b). Streszczenie Dynamizm gospodarczy krajów Azji Pacyfiku niesie ze sobą istotne zmiany struktury gospodarki światowej. Jest on również zalążkiem pogłę- biania procesów integracyjnych w regionie. Jaką rolę w stymulowaniu wzrostu gospodarek Azji Pacyfiku odgry- wają czynniki zewnętrzne, zwłaszcza ekonomiczne, które - poprzez wymia- nę handlową, współpracę produkcyjną (zwłaszcza w formie inwestycji bez- pośrednich) i współpracą naukowo-techniczną - wpływają na kierunki ich rozwoju gospodarczego. Na tym tle rodzi się także pytanie, jaki wpływ na ich rozwój gospodarczy wywiera współpraca regionalna i bądące jej po- chodną procesy integracyjne. Celem referatu jest wskazanie na te zależności. Tezą referatu jest twier- dzenie, że w krajach Azji Pacyfiku następuje systematyczne pogłębianie wzajemnych stosunków gospodarczych w ramach realizowanej przez po- szczególne kraje autonomicznej zagranicznej polityki ekonomicznej. Polity- ka ta ma jednak wiele cech wspólnych. Jedną z nich (chyba najważniejszą) jest przyjęcie zbliżonych założeń, jeśli chodzi o koncepcją otwierania go- spodarki. Jej rezultatem jest niewątpliwie zachodzenie procesów integracyj- nych w sferze realnej. Jeżeli chodzi natomiast o międzynarodową polityką ekonomiczną ma- jącą odniesienie do procesów integracji gospodarczej w sferze regulacji, to -jak dotychczas - jej znaczenie w strategii rozwoju społeczno-gospodar- czego krajów Azji Pacyfiku jest zdecydowanie mniejsze, co w konsekwencji znajduje wyraz w słabości przedsięwziąć integracyjnych w regionie Azji Pacyfiku. W dalszej perspektywie nie można też wykluczać powstania no- wego ugrupowania integracyjnego z inicjatywy Chin. Summary The economic dynamism of Asia Pacific countries implies significant changes in the structure of the world economy. Their economic achieve- ments in the last three decades surprised the world and encouraged resear- chers to explain the source of this phenomenon, its course and tendencies, as well as its economic, political and social implications. In the lat 20 years the Asia Pacific economies experienced accelera- ted development, which led to their emergence as a separate subsystem of the world economy. A crucial role in the development of this region has been played along with internal factors by external ones, including foreign trade, direct investments and the related technology transfer. This is reflec- ted by an open development strategy implemented in those countries, which is based on discounting benefits from international production specializa- tion and export-oriented expansion. Having in mind this background, a question arises “how does regio- nal cooperation and the resulting processes of integration influecen the precoess of dvelopment in the Asia Pacific Region?” The purpose of the paper is to highlight these interdependencies. The main thesis of the paper states that in the Asian Pacific Countries a deepenign of common econo- mic relations as implemented in the foreign economic policy of particular countries can be observed. These policies have a set of common features. One of which is the concept of the opening of the economy. This also results in the long run development of integration in the real sphere (trade in good, services and capital). One may assume that before long integra- tion will follow in the sphere of regulation. One may also see the initial results of the integration in the rise of regional groupings like ASEAN. In the Asia Pacific a new stimulus may be initiated by the PRC resulting from its growing role in the global economy. Pomoc Unii Europejskiej w zakresie ochrony środowiska i transportu w ramach funduszu ISPA ISPA - Instrument for Structural Policies for Pre-accession (Instrument Przedakcesyjnej Polityki Strukturalnej - ISPA) został ustanowiony na mocy Rozporządzenia Rady Unii Europejskiej z dnia 21 czerwca 1999 roku.1 Instrument ten skierowany jest na dostosowanie Polski oraz pozostałych krajów kandydujących do członkostwa w Unii Europej- skiej do wspólnotowych standardów w zakresie infrastruktury po- przez udzielanie finansowego wsparcia na działania związane z ochro- ną środowiska i transportem. Pomoc udzielana w ramach ISPA powinna przyczynić się do trwałego rozwoju w krajach - beneficjen- tach. Odpowiednia kalkulacja środków finansowych ma na celu wzmocnienie dźwigni finansowej oraz promowanie współfinansowa- nia i korzystania z prywatnych źródeł finansowych. Pomoc wspólnotowa przyznawana w ramach ISPA powinna wspierać cele, które zostały określone w dokumentach: Partnerstwo dla Członkostwa, Narodowy Plan Przygotowania do Członkostwa, Rozporządzenie Rady ustanawiające Instrument Przedakcesyjnej Polityki Strukturalnej,2 II Polityka Ekologiczna Państwa, ramowy dokument Komisji Europejskiej Zasady finansowania ze środków ISPA inwestycji w dziedzinie ochrony środowiska naturalnego, Stra- tegia wykorzystania funduszu ISPA jako uzupełniającego instrumen- tu realizacji polityki ekologicznej państwa, Narodowa Strategia Trans- 1 Rozporządzenie Rady Unii Europejskiej z dnia 21 czerwca 1999 r. ustana- wiające Instrument Przedakcesyjnej Polityki Strukturalnej, Dz.U. WE nr 1267 z 1999 r. 2 Ibidem, art. 1, pkt. 2. portu dla Funduszu ISPA, strategia dla Sektora Transportu (Fundusz ISPA), polityka transportowa państwa na lata 2001-2015, Program dostosowania sieci drogowej Polski do standardów Unii Europejskiej. Zasady korzystania z tej pomocy w okresie od 2000 roku do momentu akcesji Polski do UE będą zbliżone do zasad korzystania z Funduszu Spójności, z którego cztery najbiedniejsze kraje Unii (o PNB niższym niż 90% średniej Wspólnoty) uzyskujądodatkowe środki na inwestycje z zakresu ochrony środowiska oraz budowy europej- skich sieci transportowych i portów. Fundusz ten ułatwia zatem niwe- lowanie różnic pomiędzy krajami wysoko i słabiej rozwiniętymi, a tak- że łagodzi konsekwencje utrzymywania rygorystycznej dyscypliny budżetowej i fiskalnej w ramach Wspólnoty. Środki Funduszu prze- znaczone są na finansowanie przedsięwzięć na terenie całego kraju, a nie wybranych regionów. Beneficjenci projektu finansowanego z Funduszu nie mogą się ubiegać o środki na to samo przedsięwzięcie z Funduszy Strukturalnych. Polska po przystąpieniu do UE będzie mo- gła korzystać z tego funduszu oraz ze wszystkich funduszy struktural- nych. Dzięki funduszowi ISPA Polska otrzymuje wsparcie finansowe w zakresie ochrony środowiska i infrastruktury transportowej, a także, co równie istotne, przy go to wy wuj e się do korzystania ze środków Funduszu Spójności i funduszy strukturalnych3. Przedsięwzięcia finansowane z funduszu ISPA muszą być zgodne z postanowieniami Układu Europejskiego (Europe Agreement), ze szczególnym uwzględnieniem polityki w zakresie pomocy państwa, a także polityki ochrony i poprawy stanu środowiska naturalnego oraz rozwoju transeuropejskich sieci transportowych. Niezwykle istotna jest rola Komisji Europejskiej, która powinna gwarantować koordynowanie i spójność przedsięwzięć realizowa- nych w ramach ISPA z przedsięwzięciami finansowanymi z budżetu Wspólnoty, zwłaszcza z wkładów z tytułu inicjatyw dotyczących 3 M. Zembrzuski, Przedakcesyjny Instrument Polityki Strukturalnej - ISPA, [w:] Droga do funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, praca zbiorowa, Polska Agencja Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2000, s. 57; także http://www.biznes- partner.pl/jsp/print.jsp?id=64800 z dnia 03.04.2003. współpracy przygranicznej i międzyregionalnej, z operacji Europej- skiego Banku Inwestycyjnego i innych instrumentów finansowych UE. Wdrażane w ramach ISPA inwestycje powinny być także skoordynowane z działaniami Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju, Banku Światowego i innych międzynarodowych instytucji finansowych. Ważnym zadaniem Komisji jest bieżące informowanie 0 wszystkich tych działaniach Komitetu Zarządzającego, który asy- stuje Komisji we wdrażaniu przedsięwzięć finansowanych z fundu- szu ISPA. Komitet ten pełni przede wszystkim funkcję doradczą 1 opiniodawczą.4 Po zaakceptowaniu przez Komisję przedsięwzięć (wymagana jest pozytywna opinia Komitetu), kraje-beneficjenci mogą złożyć wniosek o przyznanie środków.5 Zgodnie z wytycznymi Komisji Europejskiej w sektorze śro- dowiska z funduszu ISPA będą współfinansowane w pierwszej kolejności inwestycje przyczyniające się do wdrożenia najbardziej kosztownych Dyrektyw UE w następujących obszarach: • poprawa jakości wody i zaopatrzenie w wodę pitną, • gospodarka ściekowa, • zarządzanie odpadami, • jakość powietrza. Przedsięwzięcia z sektora środowiska ubiegające się o współfi- nansowanie z funduszu ISPA muszą być zgodne z celami polityki eko- logicznej UE (Art. 174 Traktatu Amsterdamskiego), do których należą: • ochrona, zachowanie i poprawa jakości środowiska, • ochrona zdrowia ludzkiego, • oszczędne i racjonalne wykorzystywanie zasobów naturalnych. Projekty te powinny być także zgodne z następującymi zasada- mi polityki ekologicznej UE: przezorności, prewencji, likwidowania zanieczyszczeń u źródła oraz z zasadą „zanieczyszczający płaci”.6 4 Rozporządzenie Rady Unii Europejskiej, op. cit., art. 5, pkt. 1-3. 5 Ibidem, art. 14. 6 Strategia wykorzystania funduszu ISPA jako uzupełniającego instrumentu realizacji polityki ekologicznej państwa, Ministerstwo Środowiska, Departament Obsługi Funduszy Zagranicznych, Warszawa 2001, s. 17-18. Finansowa pomoc UE będzie dotyczyć projektów, które w największym stopniu przyczyniają się do stopniowego osiągania gospodarczej i społecznej spójności Polski z UE (projekty wykazują- ce najwyższe korzyści ekonomiczne i społeczne). Koordynacją wszystkich działań w ramach funduszu ISPA w sektorze ochrony środowiska zajmuje się Ministerstwo Środowiska. Koordynacją prac funduszu ISPA w zakresie rozwoju transpor- tu i komunikacji zajmuje się Ministerstwo Infrastruktury (utworzone na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 20 października 2001 roku; wcześniej realizacją zadań związanych z funduszem ISPA zajmowało się Ministerstwo Transportu i Gospodarki Mor- skiej).7 Programowanie zadań do ISPA w zakresie transportu i komunikacji odbywa się na szczeblu centralnym. Decyzja Parlamentu Europejskiego nr 1692/96/WE i Rady z dnia 23 lipca 1996 w sprawie wytycznych Wspólnoty odnośnie do rozwoju transeuropejskiej sieci transportowej8 opisuje kryteria pro- jektów o powszechnym znaczeniu, które powinny zostać wykorzy- stane do wyselekcjonowania przedsięwzięć w ramach ISPA. Ponad- to zainicjowana przez Radę UE Ocena Potrzeb Infrastruktury Trans- portowej (Transport Infrastructure Needs Assessment - TINA) ma na celu ułatwienie wyboru działań priorytetowych dla rozwoju trans- europejskiej sieci transportowej w okresie przedakcesyjnym.9 W oparciu o zasady ISPA i sieć TINA, Ministerstwo Transpor- tu i Gospodarki Morskiej (MTiGM) wyselekcjonowało projekty bę- dące propozycjami Polski do ISPA na lata 2000-2006. Nie przewi- duje się znaczących zmian w zawartości listy tych projektów, jednak- że podczas fazy realizacyjnej możliwe jest wprowadzenie niewielkich modyfikacji. Prace nad wyborem projektów odbywały się na drodze uzgodnień pomiędzy odpowiednimi departamentami MTiGM oraz centralnymi instytucjami odpowiedzialnymi za sieć drogowo-auto- stradową i kolejową w Polsce: Generalną Dyrekcją Dróg Publicz- 1 http://www.mi.gov.pl/source.php?plik=Uniaeuro, z dnia 12.02.2003. 8 Dz.U. WE nr L 228, z 9 września 1996 r., s. 1. 9 Rozporządzenie Rady Unii Europejskiej, op. cit., pkt. 8-9. nych, Agencją Budowy i Eksploatacji Autostrad i Dyrekcją General- ną PKP. Podstawowym elementem sieci TINA są połączenia w ramach Paneuropejskich Korytarzy Transportowych ustanowionych na Kon- ferencjach na Krecie (1994) oraz w Helsinkach (1997). Przez terytorium Polski przebiegają cztery Korytarze Paneuropejskie10: • Korytarz I: Warszawa-Białystok-Suwałki-Budzisko/Trakiszki (granica polsko-litewska) z odgałęzieniem: Gronowo/Grzechotki (gra- nica polsko-rosyjska) - Elbląg - Gdańsk; • Korytarz II: Swiecko/Kunowice (granica polsko-niemiecka) - Poznań-Warszawa-Terespol (granica polsko-białoruska); • Korytarz III: Zgorzelec/Olszyna-Krzyżowa-Wrocław-Opole- Katowice-Kraków-Rzeszów-Przemyśl-Medyka/Korczowa (granica polsko-ukraińska); • Korytarz VI: Gdańsk/Gdynia-Warszawa-Katowice-Zwardoń (granica polsko-słowacka) z odgałęzieniami: Grudziądz-Poznań, Katowice-Zebrzydowice/Gorzyczki (granica polsko-czeska). Projekty usytuowane w tych korytarzach będą priorytetami inwestycyjnymi w latach 2000-2006. W kontekście udziału w finansowaniu projektów infrastruktu- ralnych funduszy ISPA i kredytów Międzynarodowego Funduszu Walutowego, inwestycje ważne z punktu widzenia rozwoju systemu transportowego kraju zlokalizowane będą także na innych elemen- tach sieci TINA, uzupełniających szkielet tworzony przez korytarze. Strategiczne znaczenie dla politycznej i gospodarczej stabilizacji Eu- ropy Środkowo-Wschodniej będą miały inwestycje na szlaku Bałtyk- Morze Czarne (Gdańsk-Odessa). Ze względu na charakter realizowanych przedsięwzięć z dzie- dziny transportu inicjatywę składania propozycji finansowania posia- da głównie Generalna Dyrekcja Dróg Publicznych. Wyjątek stano- wią następujące projekty: 10 Narodowa Strategia dla Sektora Transportu (fundusz ISPA), Ministerstwo Infrastruktury, Warszawa 2000, s. 11-12. • projekt Trasa Kwiatkowskiego - końcowym beneficjentem będzie miasto Gdynia, • projekt przeprawy przez Martwą Wisłę - końcowym benefi- cjentem będzie miasto Gdańsk, • projekt obwodnicy miasta Gliwice - końcowym beneficjentem będzie miasto Gliwice. W dziedzinie ochrony środowiska projekty składane są głównie przez samorządy lub związki samorządowe, które w ostatecznym rachunku będą również beneficjantami tych projektów.11 Wspólnotowa pomoc finansowa w ramach ISPA obejmuje przedsięwzięcia związane z ochroną środowiska i infrastrukturą trans- portu. Przez „przedsięwzięcia” rozumie się12: projekty, niezależne finansowo i technicznie fazy projektów, które mogą obejmować niezbędne dla zrealizowania projektu studia wstępne, studia wykonal- ności oraz studia techniczne, grupy projektów, plany projektów. Skala tych przedsięwzięć musi być na tyle duża, aby realizacja projektu wpłynęła znacząco na poprawę sieci infrastruktury trans- portowej i przyczyniła się do wprowadzenia korzystnych zmian w zakresie ochrony środowiska. Przedsięwzięcia te mogą dotyczyć projektów o znaczeniu ponadkrajowym (np. przyczyniających się do poprawy stanu czystości Morza Bałtyckiego, zmniejszenia transgra- nicznych zanieczyszczeń powietrza), krajowym (np. modernizacja polskiej infrastruktury kolejowej i likwidacja tzw. „wąskich gardeł”) czy regionalnym (np. gospodarka odpadami stałymi w Krakowie - budowa zakładu segregacji śmieci o wydajności 20 000 ton rocznie). Całkowity koszt danego działania powinien nie przekraczać 5 min euro. Od tego warunku można odstąpić tylko w należycie uzasadnio- nych przypadkach. W celu zapewnienia wysokiej wartości merytorycznej i odpo- wiedniego przygotowania każdego przedsięwzięcia, a także efektyw- 11 http://www.malopolska.most.org.pl/ z dnia 10.05.2003; także: ISPA, Przed- akcesyjny Instrument Polityki Strukturalnej, Programowanie i Zasady Wdrażania w Polsce, op. cit., s. 11. 12 Rozporządzenie Rady Unii Europejskiej, op. cit., art. 2, pkt. 1-2. nego zarządzania projektem w trakcie jego realizacji, wsparcie z funduszu ISPA może zostać przyznane na13: • studia wstępne związane z kwalifikującymi się przedsięwzię- ciami, • przedsięwzięcia w zakresie pomocy technicznej związane z działaniami informacyjnymi i promocyjnymi: o charakterze hory- zontalnym (np. studia porównawcze dla oceny wpływu pomocy udzielanej przez UE), umożliwiające monitorowanie, ocenę i kontrolę projektów, jak również przyczyniające się do wzmocnienia, koordy- nacji i spójności projektów z „Partnerstwem dla Członkostwa”, za- pewniające skuteczne zarządzanie i efektywne wdrażanie projektów, ich realizację oraz weryfikację w celu dokonania niezbędnych zmian. Studia wstępne i pomoc techniczna mogą zostać sfinansowane ze środków ISPA w 100%, jednakże całość wydatków na te działa- nia nie może przekroczyć 2% dostępnych w ramach funduszu ISPA środków finansowych. Wkład finansowy UE w ramach ISPA może wynosić do 75% całej kwoty, potrzebnej na realizację danego przedsięwzięcia. Pozo- stała część pieniędzy musi pochodzić ze środków państwowych lub publicznych, uważanych za państwowe. Wśród źródeł krajowych za państwowe Komisja Europejska uważa wszystkie środki budżetowe (centralne, wojewodów, gminne), fundusze ochrony środowiska lub inne fundusze i agencje publiczne znajdujące się pod nadzorem państwa. W celu pozyskania każdego 1 min euro z funduszu ISPA, z wyżej wymienionych źródeł publicznych trzeba zmobilizować około 330 tys. euro. Komisja, w porozumieniu z Komitetem Zarządzającym ds. ISPA, może podjąć decyzję o podniesieniu kwoty dofinansowania z ISPA nawet do 85% wartości danego przedsięwzięcia, jeśli przed- sięwzięcie to przyczyni się w szczególny sposób do realizacji gene- ralnych celów funduszu ISPA14. 13 Ibidem, art.2, pkt. 4. 14 T. Bachleda-Curuś, Fundusz ISPA - wsparcie dla inwestycji ekologicznych samorządów, [w:] Almanach środków pomocowych Unii Europejskiej, praca zbio- Łączna wartość projektów zatwierdzonych przez Komitet Za- rządzający ISPA na rok 2000 (koszty całkowite kwalifikowane) wyniosła prawie 769 min euro (768 807 764 euro), natomiast aloka- cja środków ISPA przyznanych w roku 2000 - blisko 307 min euro (306 957 655 euro)15. W roku 2001 Komitet Zarządzający ISPA zatwierdził projekty o łącznej wartości kosztów kwalifikowanych prawie 1,38 mld euro (1 376 224 915 euro). Alokacja ISPA na rok 2001 wyniosła blisko 407 min euro (406 566 846 euro)16. W 2002 roku Komitet Zarządzający ISPA zatwierdził 12 no- wych projektów w zakresie ochrony środowiska i 7 projektów trans- portowych. Całkowita wartość kosztów kwalifikowanych dla tych projektów nie została jeszcze określona, gdyż nie podpisano wszyst- kich memorandów finansowych. Jednak szacunkowo można przyjąć, iż w transporcie wartość kosztów kwalifikowanych nowych projek- tów przekroczy 356,4 min euro (w tym ISPA około 265,2 min euro), zaś w sektorze środowiska odpowiednio 541 min EUR, w tym ISPA 353,7 min euro. Całkowita alokacja ISPA na rok 2002 szacowana jest na około 362,5 min euro. W latach 2003-2006 alokacja środków ISPA na każdy z sek- torów będzie wynosić średnio około 174 min euro (zgodnie z indyka- tywną alokacją przedstawioną przez Komisję Europejską). Dokładna wysokość alokacji na poszczególne lata będzie znana dopiero po zatwierdzeniu przez Komitet Zarządzający ISPA oraz Komisję Eu- ropejską projektów proponowanych przez stronę polską do współ- finansowania z ISPA.17 W sektorze ochrony środowiska największa liczba memoran- dów finansowych została podpisana na projekty w zakresie gospo- darki wodno-ściekowej (26 projektów). W zakresie gospodarki od- rowa pod. red. N. Słowika, M. Korkucia, Fundacja Rozwoju Samorządności i Prasy Lokalnej, Kraków 2000, s. 14 i s. 19-20. 15 Dane pochodzą z raportu Komisji Europejskiej. 16 Dane pochodzą z raportu Komisji Europejskiej. 17 http://www.ukie.gov.pl z dnia 03.03.2003 r. padami podpisano obustronnie memoranda finansowe dotyczące 7 projektów. W latach 2000-2002 nie zatwierdzono żadnego projektu i tym samym nie podpisano umów dotyczących dofinansowania z ISPA projektów związanych z poprawą jakości powietrza. Dostosowanie się Polski do obowiązków wynikających z prze- pisów UE w zakresie gospodarki wodnej wymaga rozbudowy sieci wodociągowej w wielu aglomeracjach oraz budowy i modernizacji stacji uzdatniania wody. Szacunki oparte na ocenie aktualnego zapo- trzebowania na dostawy wody w polskich miastach, wskazują na konieczność rozbudowy sieci wodociągowej o około 9000 km. Ko- nieczne są również zabiegi mające na celu zapewnienie odpowiedniej jakości wody pitnej. Istotna z punktu widzenia gromadzenia wody na potrzeby zaopatrzenia ludności jest modernizacja zbiorników komu- nalnych. Niezbędne są także inwestycje mające na celu ochronę jakości magazynowanych w nich wód (budowa oczyszczalni ście- ków, rozbudowa sieci kanalizacji na terenach wokół zbiorników, przeciwdziałanie zanieczyszczeniom pochodzącym ze spływu po- wierzchniowego i infiltracji zwłaszcza z otaczających terenów rol- nych). Aktualnie obowiązujące w Polsce prawo nakłada obowiązek budowy systemów odbioru i oczyszczania ścieków, tak jak określa to Dyrektywa 91/27l/EWG, dlatego też potrzeby w tym zakresie są znaczne. W Polsce zidentyfikowano 1545 aglomeracji,18 w których dokonano oceny stanu istniejącej infrastruktury gospodarki ścieko- wej. Część z miast nie jest wyposażona w systemy kanalizacyjne lub nie posiada oczyszczalni ścieków. W odniesieniu do wymienionej dyrektywy Rząd Rzeczypospolitej Polskiej podjął decyzję o uznaniu całego terytorium kraju za obszar odbiornika wrażliwego. Dlatego docelowo część funkcjonujących oczyszczalni powinno stosować trzy stopnie oczyszczania. Zgodnie z planem implementacyjnym Dyrektywy 91/271/EWG, aby spełnić wymóg redukcji ładunku azo- tu ogólnego i fosforu ogólnego w oczyszczonych ściekach o ponad 18 Dane pochodzą z planu implementacyjnego Dyrektywy 91/271/EWG. 75% w stosunku do ścieków dopływających do oczyszczalni w 50% oczyszczalni obsługujących ponad 15 000 RLM'9 powinno zostać wprowadzone podwyższone usuwanie związków biogennych. By spełnić wymagania prawa UE konieczna będzie rozbudowa sieci kanalizacyjnej. Na obszarach wiejskich o rozproszonej zabudo- wie planuje się pozostawienie dotychczasowego sposobu gospodarki ściekami -tj. ich magazynowanie w szczelnych zbiornikach bezod- pływowych i okresowe wywożenie samochodami asenizacyjnymi do oczyszczalni ścieków. Na przedsięwzięcia z zakresu gospodarki wodno-ściekowej Polska pozyskała do tej pory z funduszu ISPA 689 558 382 euro, co stanowi 60,25% całości wydatkowanej na te inwestycje kwoty. Dostosowań wymagają również rozwiązania dotyczące polskiej gospodarki odpadami. Niestety, wciąż znaczna część odpadów ko- munalnych i przemysłowych składowana jest na składowiskach. Obserwowana jest także tendencja wzrostu ilości wytworzonych odpadów komunalnych. Jest to wynikiem m.in. masowego wprowa- dzenia na polski rynek produktów i opakowań jednorazowych. Zbyt niska jest w Polsce ilość odpadów wykorzystywanych gospodarczo, także systemy recyklingu lub przyjazne środowisku i bezpieczne systemy unieszkodliwiania odpadów są rozwinięte w niewystarczającym stopniu. Dlatego też rozwój bezpiecznych dla środowiska sposobów unieszkodliwiania odpadów jest jednym z naj- ważniejszych celów Polityki Ekologicznej Państwa20. Ze środków ISPA pozyskano na ten cel 79 689 047 euro (65,74% całkowitych wydatków kwalifikowanych). W sektorze transportu najwięcej środków finansowych do 2003 roku zostało pozyskanych na realizację inwestycji w modernizację 19 RLM - Liczba mieszkańców równoważnych - 1 mr oznacza organiczną masę ścieków ulegających biodegradacji o biologicznym zapotrzebowaniu na tlen w ciągu 5 dni rozkladu (BZT5) w wysokości 60 g dziennie (na podstawie Dyrek- tywy 91/271/EWG). 20 Strategia wykorzystania funduszu ISPA jako uzupełniającego instrumentu realizacji polityki ekologicznej państwa, op. cit., s. 6-7. Lp. Tytuł i opis projektu Rok podpisania Wydatki całkowite Całkowita kwota z zakresu gospodarki wodno-ściekowej MF przez KE kwalifikowane dofinansowania (w euro) ISPA (w euro) 1. Modernizacja i rozbudowa sieci kanalizacji ściekowej 2000 66 240 000 32 457 600 dla Bydgoszczy - rozbudowa instalacji wodno- -ściekowej, modernizacja dwóch istniejących oczyszczalni ścieków, wymiana rur kanalizacyjnych, zapewnienie dostawy wody pitnej poprzez instalację drugiej nitki wodociągu. 2. Poprawa jakości wody pitnej w Szczecinie, etap - 2000 46 397 000 30 622 020 modernizacja istniejącej oraz budowa dwóch nowych (zmiana MF stacji uzdatniania wody, modernizacja sieci w 2003 roku) wodociągowej. 3. Wodociąg wody pitnej dla miasta Piły - budowa 2000 8 501 659 4 335 846 głębinowego ujęcia wody w Dobrzycy, 7 km wodociągu, stacji uzdatniania wody, podłączenie do miejskiego systemu wodociągów. 4. Gospodarka wodno ściekowa w Toruniu - poprawa 2000 79 111 000 47 466 600 systemu instalacji kanalizacyjnej i burzowej - skanalizowanie całego miasta, modernizację stacji uzdatniania wody, wymianę 17 km rurociągu wody pitnej. 5. Zakład oczyszczania ścieków Kraków - Płaszów 11 - 2000 79 976 000 55 983 200 rozbudowa drugiej co do wielkości oczyszczalni ścieków w Krakowie, budowa oczyszczalni biologicznej i stacji biogazów. Lp. Tytuł i opis projektu Rok podpisania Wydatki całkowite Całkowita kwota z zakresu gospodarki wodno-ściekowej MF przez KE kwalifikowane dofinansowania (w euro) ISPA (w euro) 6. Modernizacja miejskiej oczyszczalni ścieków „Łyna” 2001 12 716 400 6 866 856 w Olsztynie - modernizacja oczyszczalni poprzez wprowadzenie trzeciego stopnia oczyszczania oraz wymianę instalacji. 7. Poprawa jakości wody we Wrocławiu - projekt 2001 65 250 000 36 540 000 przewiduje poprawę jakości wody pitnej modernizację oczyszczalni ścieków Na Grobli. 8. Oczyszczalnia ścieków w Gliwicach - modernizacja 2001 66 395 000 35 189 350 i rozbudowa systemu wodociągowego, budowa siedmiu pompowni oraz poprawa systemu kanalizacyjnego. 9. Oczyszczalnia ścieków w Katowicach - projekt składa 2001 50 520 000 30 312 000 się z dwóch elementów: budowy nowej sieci kanalizacyjnej w celu zwiększenia ilości przyłączeń do oczyszczalni ścieków i modernizacji istniejącej sieci kanalizacyjnej, zwłaszcza wzdłuż rzeki Rawy, a także modernizacji istniejącej oczyszczalni ścieków Gigablok Centrum (trzeci stopień oczyszczania). 10. Oczyszczalnia ścieków w Przemyślu - projekt obejmuje 2001 17 444 000 8 722 000 rozbudowę i modernizację oczyszczalni ścieków ze względu na niewystarczającą przepustowość i przestarzałą technologię. 11. Oczyszczalnia ścieków w Łodzi - projekt składa się 2001 45 799 000 22 899 500 z następujących elementów: rozbudowa i modernizacja istniejącej oczyszczalni, budowa głównego kolektora w Konstantynowie Łódzkim oraz pomoc doradcza przy przygotowaniu kolejnych etapów projektu. 12. Oczyszczalnia ścieków w Warszawie - przedsięwzięcie 2001 42 242 000 27 457 300 jest pierwszym etapem projektu, który umożliwi miastu osiągnięcie i wypełnienie wymogów Dyrektywy 91/271/WE. Celem tego etapu jest budowa nowej oczyszczalni ścieków Warszawa Południe oraz przygotowanie planów rozbudowy i modernizacji istniejącej oczyszczalni ścieków Czajka. 13. Poprawa jakości wody w Suwałkach - projekt dotyczy 2001 12 468 000 6 234 000 budowy stacji uzdatniania wody oraz modernizacji oczyszczalni ścieków, a także rozbudowy sieci wodociągów i kanalizacji. 14. Poprawa jakości wody w Białymstoku - poprawa 2001 18 316 000 10 256 960 jakości wody pitnej w celu spełnienia wymogów wynikających z prawa polskiego oraz prawa Unii Europejskiej oraz modernizacja istniejącej oczyszczalni ścieków poprzez poprawę systemów usuwania azotanów, osadów ściekowych i biogazów. Lp. Tytuł i opis projektu z zakresu Rok podpisania Wydatki całkowite Całkowita kwota gospodarki wodno-ściekowej MF przez KE kwalifikowane dofinansowania (w euro) ISPA (w euro) 15. Budowa systemu kanalizacji sanitarnej w Rybniku - 2001 111 440 000 71 321 600 budowa systemu kanalizacji w dzielnicach Rybnika nim nieobjętych, przebudowa obecnego systemu kanalizacji ściekowej, zwiększenie wykorzystania nowej oczyszczalni ścieków Orzepowice, zamknięcie czterech starych oczyszczalni ścieków oraz organizacja transportu ścieków do oczyszczalni z dzielnic Rybnika, w których budowa systemu kanalizacji ściekowej nie jest opłacalna. 16. Oczyszczalnia ścieków i zaopatrzenie w wodę pitną 2001 104 400 000 59 508 000 w Poznaniu - modernizacja dwóch oczyszczalni ścieków w celu spełnienia standardów Unii Europejskiej, modernizacja systemu kanalizacji ściekowej i przyłączenie kolejnych obszarów do oczyszczalni ścieków, spełnienie wymogów dyrektywy 98/63/EC. 17. Oczyszczalnia ścieków w Rudzie Śląskiej. 2001 45 897 000 29 833 050 18. Kompleksowe rozwiązanie gospodarki ściekowej 2002 18 250 000 10 950 000 w mieście i gminie Bolesławiec w aspekcie czystości zlewni rzeki Bóbr jako dopływu Odry. 19. Ochrona wód rzeki Odry, zlewni Nysy Kłodzkiej, 2002 28 605 000 17 163 000 terenów wodonośnych miast Wrocławia, Oławy i Brzegu. 20. Ochrona wód podziemnych w Opolu i okolicy. 2002 63 337 000 40 519 050 21. Modernizacja oczyszczalni ścieków Hajdów w Lublinie. 2002 16 150 000 9 690 000 22. Modernizacja wraz z rozbudową zaopatrzenia w wodę 2002 15 584 000 9 350 400 przeznaczoną do spożycia w mieście Elbląg. 23. Modernizacja i rozbudowa oczyszczalni ścieków wraz 2002 27 238 000 17 704 700 z siecią kanalizacyjną we Włocławku. 24. Rozbudowa i modernizacja systemów zaopatrzenia 2002 40 615 000 28 024 350 w wodę i usuwania ścieków miasta Jeleniej Góry. 25. Modernizacja i rozbudowa urządzeń gospodarki wodno- 2002 32 844 616 21 349 000 ściekowej w obszarze zasilania ujęć wód podziemnych dla miasta Częstochowy. 26. Uporządkowanie systemu zbierania i oczyszczania 2002 26 860 000 18 802 000 ścieków dla miasta Mielca i okolicznych gmin Razem 1 142 596 675 689 558 382 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej (www.ukie.gov.pl z dnia 3 marca 2003 r.). Lp. Tytuł i opis projektu Rok podpisania Wydatki Całkowita kwota z zakresu gospodarki odpadami MF przez KE całkowite dofinansowania kwalifikowane ISPA (w euro) (w euro) 1. Gospodarka odpadami stałymi w Krakowie, etap I - 2000 22 730 000 14 092 600 budowa kompostowni, modernizacja przetwórni surowców wtórnych (papier, szkło, metal, plastik) wraz z kampanią propagującą ich zbieranie; budowa zakładu segregacji śmieci o wydajności 20 000 ton/rok. 2. Gospodarka odpadami komunalnymi we Wrocławiu, 2000 20 402 000 13 465 320 etap I - rekultywacja i zamknięcie składowiska odpadów stałych w Maślicach oraz przygotowania nowego składowiska. 3. Zakład utylizacji Odpadów dla Komunalnego Związku 2001 20 852 955 15 014 127 Gmin „Dolina Redy i Chylonki” - rozbudowa zakładu unieszkodliwiania odpadów, unowocześnienie poprzez wprowadzenie sortowania, kompostowania i przetwarzania odpadów wtórnych. 4. Pomoc doradcza na przygotowanie projektów 2001 4 550 000 3 412 500 w sektorze środowiska. 5. Gospodarka odpadami w Łodzi - stworzenie 2001 21 640 000 12 984 000 nowoczesnego systemu zarządzania odpadami komunalnymi, zgodnego z prawem polskim oraz wymaganiami prawa Unii Europejskiej. Realizacja projektu przyczyni się do znacznego zmniejszenia odległości, na jaką transportowane są odpady. 6. Kompleksowy system gospodarki odpadami 2002 17 600 000 11 440 000 komunalnymi w Radomiu. 7. Budowa Zakładu Utylizacji i Unieszkodliwiania 2002 13 450 000 9 280 500 Odpadów Komunalnych Orli Staw w Prażuchach Nowych - gmina Ceków Kolonia, Kalisz. Razem 121 224 955 79 689 047 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej (www.ukie.gov.pl z dnia 3 marca 2003 r.). polskich linii kolejowych (10 projektów). Obustronnie podpisane me- moranda finansowe na dofinansowanie budowy i modernizacji dróg oraz autostrad dotyczą odpowiednio 5 i 4 projektów. Priorytetami najwyższego rzędu, których realizacja przyczyni się do wypełnienia wymogów stawianych Polsce przez Unię Euro- pejską w zakresie polityki transportowej, są: 1) podniesienie nośności na sieci dróg międzynarodowych do 115 kN/oś, 2) dostosowanie kolei do konieczności otwarcia rynku usług kolejowych, 3) realizację systemu drogowego i kolejowego w korytarzach 0 znaczeniu paneuropejskim w zgodzie ze standardami technicznymi, uzgodnionymi w umowach międzynarodowych (AGR, AGTC, AGN).21 Polska może liczyć na pomoc UE, przedstawiając do dofinan- sowania projekty, których wdrożenie przyczyni się do wyeliminowa- nia lub zmniejszenia „niedoskonałości” polskiej sieci transportowej. Przedsięwzięcia te powinny dotyczyć: • budowy nowych i modernizacji istniejących autostrad i dróg ekspresowych, • rozwiązania problemu ogólnodostępności prawie wszystkich głównych dróg, • stworzenia sieci połączeń w układzie międzyregionalnym 1 układzie południkowym wschodniej części kraju, • budowy obwodnic, gdyż znaczna część dróg obciążonych intensywnym ruchem międzynarodowym i międzyregionalnym prze- biega przez zabudowane obszary wsi i miast, • dostosowania parametrów geometrycznych dróg do wymagań współczesnego ruchu, • poprawy jakości nawierzchni drogowej oraz nośności dróg; niespełna 50% dróg krajowych dostosowano do nacisku 100 kN/oś, 21 Narodowa Strategia dla Sektora Transportu (fundusz ISPA), op. cit., s. 9-10. Lp. Tytuł i opis projektu Rok podpisania Wydatki całkowite Całkowita kwota MF przez KE kwalifikowane dofinansowania (w euro) ISPA (w euro) 1. Wzmocnienie nawierzchni drogi nr 717 (odcinek 2000 32 761 000 24 570 750 Sochaczew-Grójec) - projekt dotyczy obecnej drogi krajowej nr 50, która na ode. Sochaczew-Grójec przenosi ruch tranzytowy przez Warszawę, wzmocnienie nawierzchni do nośności 115 kN/oś; etapy projektu: Sochaczew-Mszczonów i Mszczonów-Grójec; modernizacja i budowa 5 obiektów mostowych. 2. Wzmocnienie nawierzchni drogi nr 7 (odcinek Gdańsk- 2000 82 832 000 62 124 000 -Jazowa) - odcinek: granica miasta Gdańsk-Jazowa od km 6+330 do km 48+465 wraz z remontem mostu na rzece Wiśle w Kieżmarku - wzmocnienie ok. 65 km nawierzchni drogi krajowej do nośności 115 kN/oś oraz wzmocnienie i modernizacja obiektu mostowego. 3. Wzmocnienie nawierzchni drogi nr 4 na odcinku 2000 62 233 000 46 674 750 Kraków-Tamów; poprawa nośności nawierzchni do 115 kN/oś, nośności i geometrii mostów, bezpieczeństwa ruchu, warunków ochrony środowiska. Lp. Tytuł i opis projektu Rok podpisania Wydatki całkowite Całkowita kwota MF przez KE kwalifikowane dofinansowania (w euro) ISPA (w euro) 4. Budowa drogi ekspresowej Bielsko-Biała-Skoczów- 2001 138 185 000 103 638 750 -Cieszyn - budowa 28,2 km drogi ekspresowej z Bielska-Białej do granicy z Czechami. Budowany odcinek jest częścią drogi Nr 1, która znajduje się na paneuropejskim Szóstym Korytarzu Transportowym. 5. Modernizacja drogi krajowej nr 50, odcinek Grójec- 2002 74 411 000 55 808 250 -Mińsk Mazowiecki. Razem 390 422 000 292 816 500 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej (www.ukie.gov.pl z dnia 3 marca 2003 r.). pozostałe do 60-80 kN/oś (w krajach UE na głównych drogach obowiązuje standard nacisku 115 kN/oś), • zwiększenie ilości przepraw przez wielkie rzeki.22 Na przedsięwzięcia związane z budową i modernizacją dróg z funduszu ISPA Polska pozyskała w latach 2000-2002 prawie 2,93 mld euro, co stanowi 75% wszystkich wydatków na realizację inwe- stycji w tym zakresie. Podpisane memoranda finansowe dotyczące budowy i modernizacji autostrady A4, a także projektu pomocy technicznej dotyczącego odcinka autostrady A2: Stryków-Konopa zapewniły przyznanie Polsce ze środków ISPA blisko 2,8 mld euro (75% ogółu kosztów związanych z inwestycjami w tym zakresie). Łączna kwota środków przyznanych w ramach ISPA na przed- sięwzięcia dotyczące modernizacji polskich linii kolejowych (memo- randa podpisane w latach 2000-2002) wyniosła prawie 5,5 mld euro, co stanowi 74,3 % wszystkich wydatków związanych z projektami w tej dziedzinie. Inwestycje te mają przyczynić się do realizacji celów operacyjnych dla sieci linii kolejowych, w szczególności do podniesie- nia sprawności najważniejszych szlaków kolejowych (zwłaszcza w tranzycie wschód-zachód), łącznie z infrastrukturą przejść gra- nicznych na tych szlakach oraz utworzenia centrów dystrybucyjno- -logistycznych dla transportu kombinowanego. W 2000 roku, oprócz memorandów finansowych dotyczących projektów związanych bezpośrednio z budową czy modernizacją dróg, autostrad i polskiej sieci kolejowej podpisano także memoran- dum odnośnie do przyznania środków finansowych na wstępne stu- dium wykonalności dla zrównoważonego rozwoju dla Warszawskie- go Węzła Transportowego znajdującego się na połączeniu I, II і VI Korytarza Pan-Europejskiego (analiza stanu istniejącego, aktualiza- cja prognoz ruchowych, ocena polityki transportowej dla Warszawy, krajowych i regionalnych programów rozwoju transportu, analiza zagadnień ochrony środowiska). Wydatki związane z tym przedsię- wzięciem wyniosły 940 000 euro, z czego 705 000 euro pochodziło ze Lp. Tytuł i opis projektu Rok podpisania Wydatki Całkowita kwota MF przez KE całkowite dofinansowania kwalifikowane ISPA (w euro) (w euro) 1. Budowa odcinka KA4E Kleszczów-Sośnica - budowa 2000 112 282 000 84 211 500 19 km dwupasmowej autostrady, będącej częścią Trzeciego Korytarza Paneuropejskiego. 2. Odbudowa autostrady A4 odcinek Krzywa-Wrocław 2001 252 700 000 189 525 000 A4 - budowa 91,6 km autostrady. Projekt składa się z trzech faz realizowanych w ciągu 6 lat. Biorąc pod uwagę parametry przedsięwzięcia, docelowo zbudowaną autostradą będzie mogło przejeżdżać 50 000 pojazdów dziennie, co w założeniu powinno zapewnić udrożnienie dla krajowego oraz międzynarodowego transportu na następne 20 lat. 3. Przygotowanie projektu autostrady A4, odcinek 2002 6 625 000 4 968 750 Zgorzelec-Krzyżowa. 4. Projekt pomocy technicznej dotyczący przygotowania 2002 700 000 525 000 dokumentacji przetargowej dla odcinka autostrady A2 Stryków-Konotopa. Razem 372 307 000 279 230 250 środków ISPA. Ponadto w 2000 roku zatwierdzono projekt dotyczą- cy oceny i poprawy zdolności Narodowego Funduszu oraz Jednostek Wdrażających ISPA do implementacji projektów ISPA w ramach Rozszerzonego Zdecentralizowanego Systemu Wdrażania. Na po- moc doradczą w tym zakresie przewidziano 1 630 000 euro i taką sumę pozyskano z funduszu ISPA.23 W dniach 21-23 stycznia 2002 roku w Warszawie odbyła się misja DG Regio-ISPA Komisji Europejskiej pod przewodnictwem Friedemanna Allgayera, szefa Oddziału Północnego na Polskę, Cze- chy, Litwę, Łotwę i Estonię. Podczas wizyty uzgodniono harmono- gram składania wniosków do ISPA z założeniem, że do połowy 2003 roku zostaną alokowane wszystkie środki przewidziane dla Polski w ramach ISPA-Transport. W dniu 31 marca 2003 roku Ministerstwo Środowiska zakoń- czyło przyjmowanie nowych wniosków z zakresu ochrony środowi- ska do funduszu ISPA. O dofinansowanie, dostępne w 2003 roku, ubiega się 17 projektów, które zostały zaakceptowane przez Zespół Przygotowawczy Komitetu Integracji Europejskiej. Komitet Zarzą- dzający ds. Funduszu ISPA działający przy Komisji Europejskiej spotka się ostatni raz jesienią 2003 roku.24 Data wstąpienia Polski do Unii Europejskiej jest już znana - 1 maja 2004 roku. Istnieje zatem niewielka szansa na pozyskanie dotacji z funduszu ISPA dla przedsięwzięć, które do stycznia 2003 roku nie zostały zgłoszone do resortu środowiska. Fundusz ISPA przestaje bowiem funkcjonować w krajach, które wejdą do UE. Resort środowiska nie zamyka jednak możliwości zgłoszenia nowej aplikacji i jej ewentualnego dołączenia do grupy wniosków oczeku- jących na wysłanie do Komisji Europejskiej.25 23 Modyfikacja tego memorandum finansowego miała miejsce w 2001 roku. 24 http://www.nfosigw.gov.pl/site/main/ispa_odslona.php?id=l047386265 z dnia 09.05.2003. 25 A. Myczkowska, ISPA: odległy cel, „Rzeczpospolita” nr 4 z 6 stycznia 2003 r. Lp. Tytuł i opis projektu Rok podpisania Wydatki Całkowita kwota MF przez KE całkowite dofinansowania kwalifikowane ISPA (w euro) (w euro) 1. Modernizacja linii kolejowej E-20, odcinek Mińsk 2000 124 595 625 93 446 719 Mazowiecki-Siedlce - modernizowana linia kolejowa leży w Drugim Korytarzu Paneuropejskim, wynikiem projektu ma być unowocześnienie 52 kilometrów linii kolejowej. 2. Modernizacja linii kolejowej E-20, odcinek Rzepin - 2000 23 626 480 17 719 860 granica państw; modernizacja i unowocześnienie 16 km linii kolejowej, leżącej w Drugim Korytarzu Paneuropejskim. 3. Modernizacja linii kolejowej E65, sekcja Warszawa- 2001 14 900 000 5 960 000 -Działdowo; projekt pomocy technicznej 4. Poprawa infrastruktury kolejowej oraz likwidacja tzw. 2001 111 000 000 83 250 000 wąskich „gardeł”, projekt dotyczący przebudowy i modernizacji odcinków sieci kolejowej, mający przede wszystkim na celu skrócenie czasu przejazdu pociągów (Memorandum podpisane przez KE w dniu 28 listopada 2001 r.). 5. Modernizacja węzła kolejowego Poznań na linii E-20 2001 67 439 560 50 579 670 (Memorandum podpisane przez KE w dniu 22 listopada 2001 r.). 6. Modernizacja linii kolejowej E-30 na odcinku Legnica- 2001 123 783 000 92 837 250 -Węgliniec-Zgorzelec (Memorandum podpisane przez KE w dniu 17 grudnia 200 lr.). 7. Modernizacja linii kolejowej E-20 na odcinku Siedlce- 2002 185 274 000 138 955 500 -Terespol (faza I). 8. Modernizacja linii kolejowej E-30 na odcinku 2002 83 451 000 62 588 250 Węgliniec-Zgorzelec oraz Węgliniec-Bielawa Dolna. 9. Pomoc techniczna na przygotowanie projektu 2002 3 000 000 2 250 000 „Modernizacja linii kolejowych położonych na Paneuropejskim korytarzu nr II (E-20 oraz CE-20) - Pozostałe prace”. 10. Przygotowanie projektu modernizacji linii kolejowej 2002 3 000 000 2 400 000 E-75 na odcinku Warszawa-Białystok-Sokółka- -Trakiszki - granica państwa. Razem 740 069 665 549 987 249 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej (www.ukie.gov.pl z dnia 3 marca 2003 r.). W momencie akcesji Polski do Unii Europejskiej stracimy pra- wo do otrzymywania finansowego wsparcia z funduszu ISPA. Nie- wykorzystane przez Polskę środki zostaną przyznane pozostałym krajom kandydującym.26 Od pierwszego dnia akcesji Polska będzie mogła starać się o pozyskanie środków finansowych na przedsię- wzięcia związane z ochroną środowiska i rozwojem infrastruktury transportowej z Funduszu Spójności, a także z funduszy struktural- nych UE. Bibliografia Rozporządzenie Rady Unii Europejskiej z dnia 21 czerwca 1999 r. usta- nawiające Instrument Przedakcesyjnej Polityki Strukturalnej, Dz.U. WE nr 1267 z 1999r. M. Zembrzuski, Przedakcesyjny Instrument Polityki Strukturalnej — ISPA, [w:] Droga do Funduszy Strukturalnych Unii Europejskiej, praca zbiorowa, Polska Agencja Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2000. Polska, Wstępny Narodowy Plan Rozwoju 2002-2003; Uzupełnienie i rozszerzenie dokumentu „ Wstępny Narodowy Plan Rozwoju 2000-2002 ”, przyjętego przez Komitet Integracji Europejskiej 22 grudnia 1999 r., War- szawa, styczeń 2002. ISPA, Przedakcesyjny Instrument Polityki Strukturalnej, Programo- wanie i Zasady Wdrażania w Polsce, UKIE, Warszawa 2002. Strategia wykorzystania funduszu ISPA jako uzupełniającego in- strumentu realizacji polityki ekologicznej państwa, Ministerstwo Środo- wiska, Departament Obsługi Funduszy Zagranicznych, Warszawa 2001. T. Bachleda-Curuś, Fundusz ISPA — wsparcie dla inwestycji ekolo- gicznych samorządów, [w:] Almanach środków pomocowych Unii Euro- pejskiej, praca zbiorowa pod. red. N. Słowika, M. Korkucia, Fundacja Roz- woju Samorządności i Prasy Lokalnej, Kraków 2000. Narodowa Strategia dla Sektora Transportu (fundusz ISPA), Mini- sterstwo Infrastruktury, Warszawa 2000. A. Myczkowska, ISPA: odległy cel, „Rzeczpospolita” nr 4 z dnia 6 stycznia 2003 r. 26 Rozporządzenie Rady Unii Europejskiej, op. cit., art. 15. Dz.U. WE nr L 175 z 5 lipca 1985 r., s. 40; dyrektywa ta zmieniona została przez dyrektywę 97/11/WE (Dz.U. WE nr L 73 z 14 marca 1997 r., s. 5). Dz.U. WE nr L 228, z 9 września 1996 r. Źródła internetowe www.mi.gov.pl/source.php?plik=Uniaeuro www.mos.gov.pl/ispa/index.html www.nfosigw.gov.pl/info/ISPA/index.html www.ukie.gov.pl www.gddkia.gov.pl www.pkp.pl www.europa.delpol.pl www.msi.pl www.parp.gov.pl www.cie.gov.pl www.biznespartner.pl Jowita Świerczyńska Zakres pomocy Unii Europejskiej dla Polski w ramach programu SAPARD SAPARD (Special Accession Programme for Agriculture and Rural Development - Specjalny Przedakcesyjny Program na rzecz Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich - SAPARD) jest to pro- gram, którego główne zadanie polega na wsparciu rozwoju wsi i rolnictwa krajów Europy Środkowej i Wschodniej, starających się obecnie o członkostwo w Unii Europejskiej. Program został ustano- wiony na mocy rozporządzenia Rady WE nr 1268/1999 z dnia 21 czerwca 1999 r. w sprawie wsparcia Wspólnoty dla przedakcesyj- nych środków działania na rzecz Rolnictwa oraz Rozwoju Wsi w krajach kandydujących Europy Środkowej i Wschodniej w okresie poprzedzającym przystąpienie.1 Skierowany jest do następujących państw: Bułgaria, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia i Węgry. Najistotniejsze cechy programu SAPARD to: - celowość - program w całości skierowany na rozwój wsi i rolnictwa, - wieloletność - SAPARD obejmuje okres 2000-2006, - odnawialność- oznacza to, że co roku na te same cele jest przeznaczana kolejna kwota środków finansowych, - bezzwrotność - przekazywanie środków uczestnikom progra- mu odbywa się w formie bezzwrotnych dotacji. Płatności na rzecz 1 Council Regulation (EC) No 1268/1999 on Community support for pre- accession measures for agriculture and rural development in the applicant countries of central and Eastern Europe in the pre-accession period. Dz. U. WE nr L 161, z 26.06.1999, str. 87. Aktem wykonawczym określającym szczegółowe zasady finansowe i organizacyjne programu jest Rozporządzenie Komisji (WE) nr 2222/ 2000 z 07.06.2000 r. beneficjantów dokonywane są w walucie krajowej. Kraj korzystają- cy z pomocy musi zagwarantować współfinansowanie programu ze środków publicznych. Wkład Wspólnoty może sięgać nawet 75% całkowitych kosztów zwrotnych. Niezbędny jest także udział środ- ków własnych beneficjanta. Podział przyznanych środków pomiędzy kandydujące kraje zo- stał dokonany w oparciu o cztery kryteria, przyjęte przez Komisję Europejską: 1) liczba ludności rolniczej, 2) powierzchnia użytków rolnych, 3) wysokości PKB per capita (liczonego wg parytetu siły na- bywczej), 4) specyfika sytuacji terytorialnej. Tabela 1. Podział środków SAPARD na poszczególne kraje kandydujące KRAJ Roczna kwota SAPARD (min euro, wg cen z 2000 r.) BUŁGARIA 53,03 CZECHY 22,44 ESTONIA 12,35 LITWA 30,35 ŁOTWA 22,23 POLSKA 171,60 RUMUNIA 153,24 SŁOWACJA 18,6 SŁOWENIA 6,45 WĘGRY 38,71 RAZEM 529,00 Źródło: Decyzja Komisji Europejskiej 199/595/EC. Rozpoczęcie programu SAPARD w Polsce stało się możliwe po spełnieniu czterech warunków: 1. Zatwierdzeniu przez Komisję Europejską Programu Rozwo- ju Obszarów Wiejskich - Programu Operacyjnego SAPARD. W Polsce podstawą do przygotowania Programu Operacyjnego był Narodowy Program Przygotowania do Członkostwa.2 Program zo- stał przedłożony Komisji Europejskiej 28 grudnia 1999 roku, a pra- wie rok później, tj. 13 września 2000 r., stał się przedmiotem posie- dzenia - komitetu STAR,3 który go jednogłośnie zaopiniował. Na- stępnie decyzją Komisji Europejskiej z dnia 18 października 2000 r. zatwierdzono Program Operacyjny SAPARD dla Polski.4 2. Podpisaniu Wieloletniej Umowy Finansowej.5 Umowa usta- nowiła strukturę techniczną, prawną oraz administracyjną, w której ramach jest wykonywany Program. 3. Podpisanie Rocznej Umowy Finansowej.6 4. Akredytacja7 Agencji SAPARD - Krajowy Akt Akredytacji Agencji SAPARD został wydany 20 września 2001 r. Funkcję Agen- 2 Program ten określa m. in. priorytety dostosowania rolnictwa i obszarów wiejskich do wymogów UE, a mianowicie: ustanowienie i wdrażanie spójnej poli- tyki strukturalnej rozwoju obszarów wiejskich, harmonizacja prawa i struktur ad- ministracji weterynaryjnej i fitosanitarnej, modernizacja niektórych segmentów go- spodarki (mleczarstwo, gospodarka mięsna, przetwórstwo owoców i warzyw), przygotowanie do wprowadzenia Wspólnej Polityki Rolnej. 3 Komitet STAR jest Komitetem Doradczym Komisji Europejskiej ds. Struk- tur Rolnych Obszarów Wiejskich. 4 Polski Program Operacyjny obok programu węgierskiego był pierwszym zatwierdzonym przez Komisję Europejską. 5 Umowa z Polską została podpisana 25 stycznia 2001 r. 6 Umowa na kwotę 171 570075 euro została podpisana 29 marca 2001 r., kolejna Roczna Umowa na kwotę 175057271 euro została podpisana 06.06.2002 r. W związku z opóźnieniami związanymi z wprowadzaniem Programu SAPARD środki przyznane w ramach podpisanych rocznych umów zgodnie z zapewnie- niami Komisji Europejskiej będą mogły być wykorzystane do końca 2004 r. (dot. umowy z 2000 r.) i do końca 2005 r (dotyczy umowy z 2001 r.) 7 Akredytacja oznacza zaakceptowanie wszystkich procedur związanych z wdrażaniem i płatnościami w ramach programu SAPARD. cji SAPARD pełni Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnic- twa (ARiMR)’8, która odpowiedzialna jest za stronę wdrożeniową, finansową i kontrolną płatności. Natomiast za ogólną koordynację i wdrażanie programu odpowiedzialne jest Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Cele programu SAPARD zostały sformułowane w oparciu 0 najistotniejsze problemy polskiej wsi. Problemy te to przede wszyst- kim: zła struktura rolnictwa, przeludnienie agrarne, wysokie bezrobo- cie, niski poziom wykształcenia, słaba infrastruktura, niski poziom dochodów mieszkańców obszarów wiejskich, rozproszenie produkcji, nierozwinięte otoczenie rolnictwa, brak specjalizacji gospodarstw rolnych, słaba baza przetwórstwa rolno-spożywczego. Celem ogólnym Przedakcesyjnego Programu na rzecz Rolnic- twa i Rozwoju Obszarów Wiejskich jest przygotowanie rolnictwa 1 mieszkańców wsi do wyzwań związanych z wejściem naszego kraju do struktur europejskich. To przygotowanie ma być dokonane poprzez9: - poprawę konkurencyjności polskiego rolnictwa i przetwór- stwa rolno-spożywczego, zarówno na rynku krajowym, jak i między- narodowym, - dostosowanie sektora rolno-spożywczego do wymagań Jed- nolitego Rynku w zakresie wymagań sanitarnych, higienicznych oraz jakościowych, - wsparcie wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich po- przez rozwój infrastruktury technicznej oraz tworzenie warunków do podejmowania pozarolniczej działalności gospodarczej na wsi. Program SAPARD oparty jest na dwóch osiach prioryteto- wych, których zadaniem jest poprawa efektywności sektora rolno- -spożywczego oraz poprawa warunków prowadzenia działalności 8 Zob. Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie szczegółowego zakresu i kierunków działań oraz sposobów realizacji zadań Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w zakresie gospodarowania środkami pochodzącymi z UE, Dz. U. Nr 102 poz.928 z późn. zm.). 9 Por. SAPARD - Program Operacyjny dla Polski, op. cit. gospodarczej i tworzenie miejsc pracy wspierane przez oś komple- mentarną. W ramach powyższych osi priorytetowych podjęte zostaną następujące działania10: Oś priorytetowa 1: Poprawa efektywności sektora rolno- spożywczego. Działanie 1: Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych i rybnych a) wsparcie restrukturyzacji przetwórstwa i poprawy marketin- gu artykułów pochodzenia zwierzęcego (schemat 1.1), b) wsparcie restrukturyzacji przetwórstwa i poprawy marketin- gu owoców i warzyw (schemat 1.2). Działanie 2: Inwestycje w gospodarstwach rolnych a) wsparcie restrukturyzacji produkcji mleka (schemat 2.1), b) wsparcie modernizacji gospodarstw specjalizujących się w produkcji zwierząt rzeźnych (schemat 2.2), - modernizacja gospodarstw specjalizujących się w produkcji bydła mięsnego (komponent 2.2.1), - odbudowa produkcji owczarskiej (komponent 2.2.2), - modernizacja produkcji trzody chlewnej i drobiu - (komponent 2.2.3), c) zwiększenie różnorodności produkcji gospodarstw rolnych (schemat 2.3). Oś priorytetowa 2: Poprawa warunków prowadzenia dzia- łalności gospodarczej i tworzenie miejsc pracy. Działanie 3: Rozwój i poprawa infrastruktury obszarów wiejskich a) zaopatrzenie gospodarstw wiejskich w wodę wraz z uzdat- nianiem (schemat 3.1), b) odprowadzanie i oczyszczanie ścieków komunalnych (sche- mat 3.2), c) gospodarkę odpadami stałymi (schemat 3.3), d) drogi gminne i powiatowe na obszarach wiejskich (schemat 3.4.), e) zaopatrzenie w energię (schemat 3.5). Działanie 4: Różnicowanie działalności gospodarczej na obszarach wiejskich a) tworzenie źródeł dodatkowego dochodu w gospodarstwach rolnych (schemat 4.1), b) tworzenie miejsc pracy na obszarach wiejskich (schemat 4.2), c) publiczna infrastruktura turystyczna na obszarach wiejskich (schemat 4.3). Oś komplementarna Działanie 5: Programy rolnośrodowiskowe i zalesianie (pro- jekty pilotażowe)', Działanie 6: Szkolenia zawodowe; Działanie 7: Pomoc techniczna. Tabela nr 2. przedstawia podział środków finansowych w pro- gramie SAPARD w latach 2000-2006 w podziale na poszczególne działania. Tabela 2. Podział środków finansowych (z UE i współfinansowania krajowego) w programie SAPARD w latach 2000-2006 w podziale na poszczególne działania (kwoty w euro) Rok Działanie 1 Działanie 2 Działanie 3 Działanie 4 Działanie 6 Działanie 7 2000 77 516 300 38 125 908 108 631 552 0 3 600 000 830 887 2001 90 507 249 43 634 868 79 195 579 15 211 769 3 960 000 843 9650 2002 91 404 523 43 673 915 57 133 084 31 986 677 4 360 000 987 638 2003 91 404 523 42 820 587 57 133 084 32 533 339 4 800 000 862 638 2004 91 404 523 42 733 061 57 133 084 32 140 864 5 280 000 862 638 2005 91 404 523 42 674 253 57 133 084 31 706 339 5 773 334 862 638 2006 91 404 523 42 445 531 57 133 084 31 201 728 6 373 334 987 638 Źródło: www. arimr. gov.pl 28.02.2003. Oś priorytetowa 1 Poprawa efektywności sektora rolno- spożywczego, zakłada poprawę efektywności tego sektora, głów- nie poprzez modernizację gospodarstw i zakładów produkcyjnych, ponadto przyczyni się do rozwoju infrastruktury rynkowej, uspraw- nienia kanałów zbytu, poprawy warunków pracy, zmniejszenia za- grożenia zdrowia konsumentów, poprawi także konkurencyjności tej gałęzi przemysłu, już po wejściu naszego kraju do UE. Celem przed- sięwzięć realizowanych w Działaniu 2 Inwestycje w gospodar- stwach rolnych, jest tworzenie silnego sektora gospodarstw rolnych, które poprzez efektywną, a przede wszystkim zorientowaną na rynek produkcję, zapewnią konsumentom różnorodną i dobrą jakościowo ofertę. Poza tym realizacja działania ma wpłynąć na obniżenie kosz- tów produkcji, co z kolei spowoduje wzrost dochodowości gospo- darstw, ma także poprawić standard i estetykę gospodarstw rolnych. Realizacja działań w ramach osi priorytetowej 2 Poprawa warunków prowadzenia działalności gospodarczej i tworzenie miejsc pracy, oznaczać będzie dla mieszkańców obszarów wiejskich poprawę warunków życia poprzez: lepszy dostęp do obiektów uży- teczności publicznej, zmniejszenie kosztów transportu, zwiększenie szans kształcenia, ułatwienie rozpoczęcia i prowadzenia własnej działalności gospodarczej. Działania te mają poprawić konkurencyj- ność obszarów wiejskich i wyrównać istniejące obecnie dyspropor- cje w ich rozwoju. Poprawa infrastruktury to przede wszystkim inwestycje skierowane na poprawę dostępności i jakości wody, za- gospodarowanie ścieków komunalnych, utylizację odpadów, budowę dróg, poprawę zaopatrzenia w energię i rozwój telekomunikacji. W ramach Działania 4 - Różnicowanie działalności gospo- darczej na obszarach wiejskich, realizowane będą inwestycje ukierunkowane na likwidację bezrobocia i tworzenie nowych miejsc pracy, rozwój przedsiębiorczości, poszerzenie dotychczasowej dzia- łalności gospodarstw o usługi, przetwórstwo, rzemiosło. W ramach osi komplementarnej, Działanie 5 - Programy rolnośrodowiskowe i zalesianie, dąży się do zachęcenia rolników do działania na rzecz ochrony środowiska. Celem przedsięwzięć realizowanych w ramach działania jest zagospodarowanie gruntów nie używanych, odnawianie źródeł zasobów, zachowanie krajobrazu obszarów wiejskich, promocja bezpiecznych dla środowiska praktyk rolniczych. W Planie Operacyjnym. Działanie to zostało podzielone na dwa schematy: 1) Program rolnośrodowiskowy - projekt pilotażowy (schemat 5.1), 2) Zalesianie - projekt pilotażowy (schemat 5.2). Następnie, w wyniku decyzji Komitetu do Spraw Monitorowa- nia Programu SAPARD, nastąpiły istotne zmiany. Najpierw Komitet podjął uchwałę o wyłączeniu z Działania schematu 5.2. Zalesianie," później podobna decyzja została podjęta w stosunku do schematu 5.1.12 W konsekwencji oznaczało to wyłączenie z Programu SA- PARD Działania 5. Jednak, w wyniku dalszych prac Komitetu, decyzja dotycząca schematu 5.1 została zmieniona i ponownie przy- wrócono realizację schematu 5.1 Pilotażowe programy rolnośro- dowiskowe.u Planowany termin uruchomienia tego schematu za- kładany jest na koniec 2003 roku. Działanie 6 - Szkolenia zawodowe, ma na celu poprawę jakości zasobów ludzkich. Aktualny poziom wykształcenia rolników wskazuje na duże możliwości rozwoju w zakresie zarządzania, po- prawy wydajności, znajomości działań marketingowych. Należy tak- że dostosować kierunki kształcenia do potrzeb danego regionu, prze- kwalifikować bezrobotnych, zmienić mentalność producentów rol- nych, przygotować rolników do funkcjonowania w ramach Jednoli- tego Rynku. Szkolenia będą wsparciem dla inwestycji realizowanych w ramach omówionych wcześniej działań. Działanie 7 - Pomoc techniczna, stanowi uzupełnienie wszyst- kich omówionych działań. Jego celem jest pomoc techniczna dla " Uchwala Zespołu-Komitetu do Spraw Monitorowania Programu SAPARD Nr 11/2002 z dnia 07.02.02 12 Uchwała Zespołu-Komitetu do Spraw Monitorowania Programu SAPARD Nr 14/2002 z dnia 21.06.02 13 Uchwała Zespołu-Komitetu do Spraw Monitorowania Programu SAPARD Nr 18/2002 z dnia 18.12.02 i Działanie/ Dolnośląskie Kujawsko-Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie 15 Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-Mazurskie Wielkopolskie Zachodnio-Pomorskie Razem kraj schemat/ CJ komponent e- I Poprawa przetwórstwa 5 16 14 7 28 17 34 10 18 15 22 13 3 20 39 9 270 i marketingu artykułów rolnych i rybnych Wsparcie restrukturyzacji 3 13 10 7 24 12 26 9 11 14 21 12 2 17 32 2 221 przetwórstwa i poprawy marketingu artykułów pochodzenia zwierzęcego sektor mleczarski 1 5 5 3 8 4 11 5 3 10 2 4 2 10 12 - 85 sektor mięsny 2 7 5 4 16 8 15 4 7 3 9 8 - 6 19 6 119 sektor rybny - 1 - - - - - - 1 1 10 - - 1 1 2 17 Restrukturyzacja przetwórstwa 2 3 4 - 4 5 8 1 7 1 1 1 1 3 7 1 49 i poprawy marketingu owoców i warzyw Inwestycje w gospodarstwach 10 37 46 18 33 47 91 21 13 52 39 11 111 8 82 13 63 rolnych Restrukturyzacja produkcji mleka - 6 2 - 2 - 6 3 1 25 - 1 4 1 2 2 62 Wsparcie modernizacji gospodarstw 1 l 3 2 4 2 3 1 1 5 4 2 1 3 12 n 45 specjalizujących się w produkcji zwierząt rzeźnych, w tym: - modernizacja gospodarstw - - - 1 - - - - - 1 1 - - - - - 3 specjalizujących się w produkcji bydla mięsnego - odbudowa produkcji owczarskiej - - - - - 1 1 - - - - - - - 1 - 3 - modernizacja produkcji trzody 1 1 3 1 4 1 2 1 1 4 3 2 1 3 11 - 39 chlewnej i drobiu Zwiększenie różnorodności 9 30 40 16 27 45 82 17 11 22 35 8 106 4 62 11 525 produkcji gospodarstw rolnych Rozwój i poprawa infrastruktury 90 108 137 74 134 169 177 36 174 113 123 114 104 82 206 68 1909 obszarów wiejskich Zaopatrzenie gospodarstw wiejskich 23 17 27 25 32 30 52 9 17 27 33 15 32 27 41 21 428 w wodę wraz z uzdatnianiem Odprowadzanie i oczyszczanie 28 42 29 22 26 67 30 15 53 23 45 43 24 30 83 28 520 ścicków komunalnych Gospodarka odpadami stałymi - - - - - 2 1 - 1 1 1 - - 1 4 - 11 Drogi gminne i powiatowe 35 42 51 24 75 65 94 12 72 65 43 55 42 24 77 18 529 na obszarach wiejskich Zaopatrzenie w energię 4 - - 3 1 5 - - 1 4 - 1 - - 1 1 21 SUMA o 40 r- Os m rs Г-' *n o 00 00 oo o r-- o 2811 o\ ON m o ЧО o 00 СП CN (4 as CS (N Źródło: dane ARiMR na dzień 28.02.2003. wszystkich działań realizowanych w ramach Programu, a w szcze- gólności wsparcie we wdrażaniu i monitorowaniu Programu. To wsparcie odbywa się przede wszystkim poprzez: zapewnienie odpo- wiedniego przepływu informacji, reklamę; zapewnienie wsparcia dla przeprowadzanych analiz, seminariów; zapewnienie wsparcia dla ekspertyz z zewnątrz. Podmiotem, który może uzyskać pomoc w omawianym działaniu jest władza zarządzająca, czyli Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. W trakcie trwania programu SAPARD pomoc nie może być łączona z inną pomocą ze środków publicznych, np. kredytami pre- ferencyjnymi, a także ze środkami pochodzącymi z UE (PHARE, ISPA). Pomoc finansowa jest udzielana wyłącznie na inwestycje z surowców pochodzących z krajów UE lub krajów kandydujących. Procedura przekazywania przez Komisję Europejską przyznanych środków finansowych wygląda następująco: służby finansowe KE przekazują odpowiednie kwoty wyrażone w euro na rachunek Naro- dowego Funduszu w NBP. Przeliczenie euro na walutę polską, dokonywane jest na poziomie Narodowego Funduszu (Ministerstwo Finansów). Agencja SAPARD na własny rachunek bankowy otrzy- muje fundusze wyrażone w złotych polskich, otrzymuje je jednak nie wcześniej niż 5 dni przed dokonaniem płatności na rzecz beneficjan- tów. Następnie płatność jest przekazywana na rachunek uczestnika programu.14 Adresatem programu SAPARD są rolnicy i grupy rolników, przedsiębiorstwa przetwórcze w przemyśle rolno-spożywczym, gmi- ny i samorządy z obszarów wiejskich. Rolnik, który chce skorzystać z pomocy, musi spełnić następujące warunki: wiek poniżej 50 lat, własne gospodarstwo rolne, staż pracy w gospodarstwie rolnym - po zasadniczej szkole rolniczej - staż 3 lata, rolnik mający wykształcenie średnie lub wyższe pozarolnicze - staż 5 lat, rolnik z wykształceniem podstawowym lub zawodowym pozarolniczym - staż 10 lat. Tylko osoby po studiach lub średniej szkole rolniczej nie muszą mieć stażu. 14 Beneficjant musi otworzyć specjalne konto w banku, na które będzie przekazywana tylko pomoc finansowa pochodząca z programu SAPARD. Aby uzyskać pomoc finansową należy przed rozpoczęciem inwestycji złożyć w regionalnym oddziale ARiMR wypełniony wnio- sek wraz z wymaganymi załącznikami (np. biznesplanem), następnie podpisać umowę z Agencją. Umowa określa prawa i obowiązki stron, a także: kwotę udziału funduszy SAPARD w finansowaniu inwestycji, zakres rzeczowy inwestycji realizowanej z udziałem fun- duszy SAPARD, termin zakończenia inwestycji. Ponadto każda umowa zobowiązuje beneficjanta do15: • złożenia w wyznaczonym terminie, we właściwym oddziale regionalnym ARiMR dokumentów potwierdzających ustanowienie prawnego zabezpieczenia wykonania umowy (weksel własny in blanco wraz z deklaracją wekslową), • przestrzegania harmonogramu realizacji przedsięwzięcia okreś- lonego w planie przedsięwzięcia od dnia określonego w umowie i jego zakończenia do dnia określonego w umowie, • przechowywania oryginałów dokumentów, w szczególności faktur i rachunków związanych z realizacją przedsięwzięcia przez okres 5 lat, licząc od dnia dokonania przez Agencję płatności, • zrealizowania przedsięwzięcia zgodnie z zakresem rzeczo- wym i harmonogramem, • zapewnienia prawidłowego monitoringu jakości i terminów prac przewidzianych w planie przedsięwzięcia, • poinformowania na piśmie sprzedawcy towarów i usług, że może on być kontrolowany przez przedstawicieli Komisji Europej- skiej oraz Trybunału Obrachunkowego Wspólnot Europejskich, • starannego przygotowania i przekazania wraz z wnioskiem o płatność końcową do oddziału regionalnego ARiMR raportu ze zrealizowanego przedsięwzięcia. Pomoc otrzymuje się w formie dotacji w trzy miesiące po zakończeniu projektu. Aby przystąpić do inwestycji trzeba mieć oszczędności lub zaciągnąć kredyt bankowy (nie wolno korzystać z kredytów preferencyjnych). 15 Por. SAPARD - Program Operacyjny dla Polski, op. cit. Podmiot, który uzyska prawo do pomocy finansowej z progra- mu SAPARD, może ją utracić, gdy16: • zaprzestanie realizacji przedsięwzięcia, • nie zrealizuje lub zrealizuje nie do końca przedsięwzięcie, • dokona zmiany przedmiotu przedsięwzięcia przewidzianego w planie przedsięwzięcia bez uprzedniej zgody agencji wyrażonej na piśmie, • dokona zmian zakresu rzeczowego lub harmonogramu realiza- cji przedsięwzięcia bez zawarcia porozumienia zmieniającego umo- wę w postaci aneksu, • uniemożliwi dokonanie przez Agencję lub inne uprawnione podmioty kontroli dokumentów lub wizytacji terenowej przez okres 5 lat od dokonania ostatniej płatności, • nie udokumentuje realizacji przedsięwzięcia w sposób określo- ny w umowie, • nie złoży wraz z wnioskiem o płatność wymaganych doku- mentów, np. faktur dokumentujących poniesione koszty, • wykorzysta przyznaną pomoc niezgodnie z przeznaczeniem, • przy staraniu się o przyznanie pomocy złoży fałszywe infor- macje lub oświadczenia, • zostanie umieszczony na liście dłużników Agencji. W razie wystąpienia choćby jednego z wyżej wymienionych przypadków, Agencja wypowiada umowę ze skutkiem natychmia- stowym i wzywa beneficjanta do zwrotu kwoty otrzymanej pomocy finansowej wraz z odsetkami, w terminie 14 dni od dnia otrzymania wezwania do zapłaty. Podczas realizacji programu SAPARD, we wszystkich działa- niach, uprawnione podmioty złożyły 3130 wniosków, z czego ARiMR zarejestrowała 2811 wniosków i podpisała 479 umów o pomoc finansową z programu SAPARD. Działanie 1 Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych i rybnych W sumie, w Działaniu 1, złożono 318 wniosków o pomoc finansową, w tym na: • Wsparcie restrukturyzacji przetwórstwa i poprawę marketin- gu artykułów pochodzenia zwierzęcego - 258 wnioski: a) sektor mleczarski - 96 wniosków, b) sektor mięsny - 145 wniosków, c) sektor rybny - 17 wniosków. • Wsparcie restrukturyzacji przetwórstwa i poprawy marketin- gu owoców i warzyw - 60 wniosków. W Działaniu 1 zawarto 156 umów na kwotę około 150 min zł, co stanowi około 30% limitu dostępnych środków w ramach Rocz- nych Umów Finansowych (RUF) 2000 i 2001. Działanie 2 Inwestycje w gospodarstwach rolnych W Działaniu 2 rolnicy złożyli 780 wniosków, w tym: • Restrukturyzacja produkcji mleka - 90 wniosków. • Modernizacja gospodarstw specjalizujących się w produkcji zwierząt rzeźnych - 53 wnioski, w tym: a) modernizacja gospodarstw specjalizujących się w produkcji bydła mięsnego - 3 wnioski, b) odbudowa produkcji owczarskiej - 6 wniosków, c) modernizacja produkcji trzody chlewnej i drobiu - 44 wnio- ski. • Zwiększenie różnorodności produkcji gospodarstw rolnych - 637 wniosków. ARiMR zarejestrowała 632 wnioski, zawarto 323 umów. Złożono 69 wniosków o płatność na kwotę 2824790,83 zł. Do 31.01.2003 r. wypłacono 11 beneficjantom w łącznej kwocie 510 541,21 zł. Działanie 3 Rozwój i poprawa infrastruktury obszarów wiejskich W okresie przyjmowania wniosków, w ramach Działania 3 Roz- wój i poprawa infrastruktury obszarów wiejskich, gminy i powia- ty złożyły 2032 wnioski o pomoc finansową, w tym: • Zaopatrzenie gospodarstw wiejskich w wodę wraz z uzdatnia- niem - 446 wniosków. • Odprowadzanie i oczyszczanie ścieków komunalnych - 651 wniosków. • Gospodarka odpadami stałymi - 14 wniosków. • Drogi gminne i powiatowe na obszarach wiejskich - 898 wniosków. • Zaopatrzenie w energię - 23 wnioski. Do 31.03.2003 r. pozytywnie oceniono 1734 wnioski na kwotę 1 031 175 583,21 zł, co stanowi 105,63% limitu dostępnych środków. Wydano 1718 promes na kwotę 1 015 304 884,22 zł które umożliwią samorządom rozpoczęcie procedury zamówienia publicznego w związ- ku ze złożonym i zaakceptowanym wnioskiem o pomoc finansową ze środków SAPARD. Brakujące środki, na wniosek MRiRW, uchwałą Zespołu-Komitetu do Spraw Monitorowania Programu SAPARD, zostały przesunięte z Działania 1, w którym pozostały niewykorzy- stane. Dzięki temu kwota przypadająca na Działanie 3 zwiększyła się z 187 827 131 euro na 235 176 386 euro w ramach RUF 2000 i 2001. Tabele nr 3 i 4 informują o liczbie zarejestrowanych wniosków i zawartych umów w ramach poszczególnych Działań, z uwzględnie- niem poszczególnych województw. Program SAPARD, właściwie od momentu wprowadzenia, wzbudza duże emocje. U jednych wywołuje entuzjazm, u innych zniechęcenie. Dla wszystkich jasne jest jednak to, że szansę, jaką daje program, trzeba jak najlepiej wykorzystać, a więc jak najwięcej uwagi poświęcić działaniom mającym na celu poprawę efektywności Działanie/ Dolnośląskie Kujawsko- Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko- Wielkopolskie •il RAZEM schemat/ -Pomorskie -Mazurskie 11 komponent á*? Poprawa przetwórstwa 1 10 7 4 15 14 19 3 10 12 8 10 2 12 25 4 156 i marketingu artykułów rolnych i rybnych Wsparcie restrukturyzacji 0 8 6 4 12 10 16 2 5 11 7 10 2 10 20 3 126 przetwórstwa i poprawy marketingu artykułów pochodzenia zwierzęcego - sektor mleczarski _ 3 4 V». 4 8 1 1 II) 1 4 7 6 X V/ - sektor mięsny 5 2 ? 9 6 8 1 ? 1 4 7 3 11 1 6? - sektor rybny - 1 2 - 1 1 2 7 Wsparcie restrukturyzacji 1 2 1 - 3 4 3 1 5 1 1 - - 2 9 1 30 przetwórstwa i poprawy marketingu owoców i warzyw Inwestycje w gospodarstwach 3 26 22 11 19 24 44 10 8 25 17 3 48 3 53 7 323 rolnych Restrukturyzacja produkcji - 5 3 - 2 - 4 2 1 11 - 1 2 1 0 2 40 mleka Modernizacja gospodarstw 1 1 1 0 1 1 2 0 1 2 4 1 0 1 7 0 23 specjalizujących się w produkcji zwierząt rzeźnych, w tym: - modernizacja gospodarstw “ 1 1 specjalizujących się w produkcji bydła mięsnego - odbudowa produkcji - 1 1 owczarskiej - modernizacja produkcji 1 1 1 - 1 - 2 - 1 2 3 1 - 1 7 - 21 trzody chlewnej i drobiu Zwiększenie różnorodności 2 20 18 11 16 23 38 8 6 13 13 1 46 1 40 5 260 produkcji gospodarstw rolnych SUMA 4 36 29 15 34 38 63 13 18 37 25 13 50 15 78 11 479 Źródło: dane Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa na dzień 28.02.2003. i dostosowanie do standardów UE. Polska wieś musi unijną pomoc wykorzystać w sposób maksymalny, tak by po 1 maja 2004 r., była w stanie konkurować na rynku UE. Bibliografia A. Barwińska-Małajowicz, Fundusze przedakcesyjne PHARE, ISPA, SAPARD, [w:] Problemy Handlu Międzynarodowego, pod red. K. Budzow- skiego i S. Wydymusa, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2000. D. Bogucka, Gminy złożyły wnioski, „Gazeta Prawna” Nr 143/2002. D. Bogucka, Szanse na SAPARD jeszcze aktualne, „Gazeta Prawna” №217/2002. Droga do funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, Polska Agen- cja Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2000. Fundusze strukturalne UE i przygotowania do nich w Polsce. Ma- teriały konferencyjne, Deutsche Gesellschaft fur technische Zusamme- narbeit (GTZ) GmbH. P. Kulbiński, Zakres pomocy Unii Europejskiej dla małych i śred- nich przedsiębiorstw w Polsce w ramach wybranych programów — PHA- RE, ISPA, SAPARD, [w]: Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębior- stwa i gospodarki, pod red. J. Rymarczyka i W. Michalczyka, AE Wrocław 2002. T. Pietryga, SAPARD, czyli trudne pieniądze, „Gazeta Prawna” Nr 129/2002. T. Pietryga, SAPARD w czwartej odsłonie, „Gazeta Prawna” Nr 98/ 2003. L. Piesik, Ruszyły dotacje z SAPARDU, „Gazeta Prawna” Nr 136/2002. Podręcznik tematów europejskich dla samorządów lokalnych, Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, Opole 2002. Polskie rolnictwo w UE, Biuletyn Informacyjny, Wydanie specjalne Nr 1-2/2003, wyd. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi i Agencję Re- strukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. J. Rymwid, Kredyty na SAPARD, „Gazeta Prawna” Nr 132/2002. SAPARD - Program Operacyjny dla Polski, wersja z dnia 20 marca 2002 r., Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Streszczenie Program SAPARD jest instrumentem przedakcesyjnego wsparcia dla rolnictwa i obszarów wiejskich skierowanym do dziesięciu krajów Europy Środkowej i Wschodniej, starających się o członkostwo w UE. Cele Progra- mu zostały sformułowane w oparciu o najistotniejsze problemy polskiej wsi. Polska, z łącznej sumy 517 min euro rocznie, otrzymuje 171 min euro. Pro- gram SAPARD, od momentu wprowadzenia, wzbudza duże emocje. U jed- nych wywołuje entuzjazm, u innych zniechęcenie. Zniechęcają przede wszystkim warunki przyznawania pomocy. Wysokość dotacji wynosi do 50% kosztów kwalifikowanych, a dofinansowanie wypłacane jest po za- kończeniu inwestycji. Rolnik musi sam sfinansować całą inwestycję, a do- piero po jej zakończeniu otrzymuje zwrot części kosztów. Regionalne bezpieczeństwo ekonomiczne Trzeba się starać wszelkim sposobem o niedopuszczanie do wojny. A jeśliby nie można do niej nie dopuścić, co wtedy czynić należy, o co starać się w czasie pokoju? O zamkach, które trzeba budować na granicach. A. Frycz Modrzewski Zaczerpnięte z dzieła O poprawie Rzeczypospolitej lub Roz- ważań o poprawie Rzeczypospolitej ksiąg pięć motto filozofa i politologa doby renesansu, bynajmniej częściowo nie utraciło swej aktualności. Nie śnił bowiem A. F. Modrzewski o Europie bez granic, jednakże marzył o bezpiecznej i silnej Rzeczypospolitej. Silnej oby- czajem, prawem, orężem, kościołem i nauką. Marzenia te, pomimo barier wzrostu i rozwoju gospodarczego Polski, wydają się być bardziej realne niż ponad 450 lat temu. Tak jak wówczas jednak bezpieczeństwo w wymiarze ekonomicznym, w tym finansowym oznacza niezakłócony, „wolny” od znamion przestępczych przepływ publicznych i prywatnych środków pieniężnych.1 Towarzyszy mu współcześnie bezpieczeństwo informacyjne, bądź informacji (finan- sowej, inwestycyjnej o patentach, marketingowej, itp.). Bezpieczeństwo ekonomiczne państwa, jako jeden z aspektów bezpieczeństwa narodowego można określić jako stan, w którym nie odczuwamy zewnętrznych i wewnętrznych zagrożeń gospodarczych lub zdolność państwa do ich neutralizacji. Jest to więc stan pożądany, 1 W. Stankiewicz (red.), Ekonomika Obrony, wyd. II, AON, Warszawa 1994, s. 186 i następne. jednakże państwo znajduje się w nim rzadko. W praktyce mamy najczęściej do czynienia z odchyleniami od stanu bezpieczeństwa ekonomicznego, powodowanymi przez cykliczny rozwój oraz nie- oczekiwane zagrożenia gospodarcze. Określenie odchyleń od zasad- niczego trendu nie jest proste pomimo stosowania różnych wskaźni- ków pomiaru aktywności gospodarczej. Powodem takiej sytuacji jest fakt, iż tylko niewiele zagrożeń gospodarczych daje się kwantyfiko- wać. Jeśli nawet tak, to nie zawsze, poza klęskami żywiołowymi i kryzysami energetycznymi, możliwe jest precyzyjne określenie ich wpływu na poziom bezpieczeństwa ekonomicznego.2 Bezpieczeństwo ekonomiczne to pochodna możliwości gospo- darczych państwa, ale także, choć w mniejszym stopniu, czynników politycznych, do których zaliczyć trzeba przynależność do organiza- cji międzynarodowych w układzie regionalnym i globalnym, porozu- mień o charakterze ekonomicznym, ale i militarnym, co nierozerwal- nie wiąże się procesami regionalizacji i globalizacji. Wywierają one bezpośredni wpływ na bezpieczeństwo państwa, regionu, a także świata.3 W związku z przyjętym tematem mojego wykładu można by rozważać jeszcze bezpieczeństwo militarne, czyli sytuację, w której nie występuje zagrożenie konfliktem zbrojnym, bezpieczeństwo geo- fizyczne, czyli integralność terytorialna i nienaruszalność granic, bez- pieczeństwo polityczne, rozumiane jako swoboda w kształtowaniu przez państwo swojej polityki wewnętrznej, bezpieczeństwo publicz- ne, którego wyrazem jest ład społeczny, przestrzeganie norm praw- nych, brak przestępczości itp.4 2 Bezpieczeństwo gospodarcze Polski. Pojęcie bezpieczeństwa ekonomiczne- go państwa, [w:] strona internetowa http// pbryzi.fm.interia.pl/W/Bezp.htm, War- szawa 1999 3 Ibidem. 4 Zob. J. Tomaszewski, J. Kojkoł, P. Tyrała, (red.), Regionalizm a bezpie- czeństwo, AMW, Gdynia 2002. Książka napisana przy udziale praktyków i teore- tyków zajmujących się problematyką bezpieczeństwa oraz edukacją dla bezpie- czeństwa. Dziś nie budujemy zamków obronnych na granicach, lecz sta- ramy się granice otwierać; bezpieczeństwo we współczesnej Euro- pie uzyskało wymiar koalicyjny. Jego gwarancję stanowi prawo Unii Europejskiej, bilateralne lub regionalne porozumienia, tak w dziedzi- nach gospodarczych, jak i w sferze militarnej. W atmosferze walki z nacjonalizmami, szowinizmem i ksenofobią staramy się zbudować nowy ład społeczny w Europie. Coraz większego znaczenia nabiera zarządzanie międzykulturowe. W różnorodności bowiem rozwój. Chociaż gospodarka polska należy do, tzw. gospodarek wscho- dzących, to od początku procesów transformacji zwracano na jej związek z bezpieczeństwem międzynarodowym. Na uwagę zasługu- ją tu przyjęte w listopadzie 1992 Podstawy polityki bezpieczeń- stwa Polski5: • rezygnacja z wszelkich roszczeń terytorialnych wobec innych państw, dążenie do pełnej integracji polityczno-militarnej z NATO (struktury NATO Polska zasiliła oficjalnie 4 kwietnia 1999 roku) i UE, jako docelowej opcji zapewnienia bezpieczeństwa Polski; (w praktyce fiasko poniosła koncepcja utworzenia sił zbrojnych UE, w ramach Unii Zachodnioeuropejskiej); • ustanowienie trwałego bezpieczeństwa na kontynencie euro- pejskim poprzez współpracę wszystkich państw w ramach struktur ogólnoeuropejskich i euroatlantyckich; • konieczność dalszej obecności Stanów Zjednoczonych w Eu- ropie jako gwarancji stabilności i pokoju w Europie; • zabieganie o regularny dialog, promocję bezpieczeństwa i stabilizacji w krajach sąsiednich. Założenia przyjęte w Podstawach... bezpośrednio korespondu- ją z artykułem J.4 Traktatu o Unii Europejskiej. Do podstawowych celów Wspólnej Polityki Zagranicznej i bezpieczeństwa zalicza on:6 - ochronę wspólnych wartości i niezależności Unii; - umacnianie bezpieczeństwa Unii i jej członków; 5 Zob. „Przegląd Rządowy” 1992 /12. 6 A. Ciupiński, Perspektywy europejskiej polityki bezpieczeństwa i obrony, Biuro Prasy i Informacji MON, „Studia i Materiały”, 1997/43, s. 24-25. - zachowanie pokoju i międzynarodowego bezpieczeństwa; - rozwój międzynarodowej współpracy; - rozwój demokracji i poszanowanie praw człowieka. Przy czym w działaniach na korzyść bezpieczeństwa mieści się ograniczanie lub likwidacja zagrożeń kilku aspektów bezpieczeń- stwa., takich jak7: integralność terytorialna i niezależność polityczna Unii; stabilność ekonomiczna, baza ekologiczna; demokratyczny ustrój, a także bezpieczeństwo socjalne, tożsamość kulturowa i polityczna Unii oraz jej członków. Ponadto kraje zjednoczone w Unii wyraźnie określają treść pojęć: bezpieczeństwo zbiorowe, żywotne interesy, czy interesy ekonomiczne. Zgodnie z opinią A Ciupińskiego,8 którą podzielają i inni autorzy, najistotniejsze są żywotne interesy, do których zalicza się dziedzictwo narodowe, terytorium państwowe, łącznie z prze- strzenią powietrzną oraz morską strefą ekonomiczną. Dodałbym jeszcze do tego pełną dostępność społeczeństwa, do efektów wzro- stu gospodarczego, poprzez realizację wszystkich potrzeb publicz- nych, czego nie odczuliśmy w latach swoistego boomu połowy lat dziewięćdziesiątych.9 Zewnętrznym wyrazem zbiorowego bezpie- czeństwa powinien być pokój w Europie oraz działania na rzecz likwidacji znamion kryzysów w jej sąsiedztwie. Interesy ekono- miczne odnoszą się do aktywności zewnętrznej, a więc poza naszym kontynentem - swobodny przepływ towarów, bezpieczna komunika- cja, niezakłócone dostawy surowców energetycznych, eksport i im- port produkcji przemysłowej oraz rolnej. Niezależnie od aktualnych priorytetów w dziedzinie kierunków czy obszarów, które obejmują 7 Ibidem. 8 Ibidem, s. 26. 9 Według Raportu nr 119 Wydziału Studiów Budżetowych z Kancelarii Sejmu z listopada 1997 roku, cyt. „Polska wyróżnia się w świecie wysokim tempem wzrostu gospodarczego. Według danych za rok 1993-1995, PKB Polski zwiększył się o 16,8%, gdy średni w świecie o 8,0%, w krajach NATO o 5,5%. Pod względem tempa wzrostu gospodarczego w tych latach Polska znalazła się na 31 miejscu wśród krajów świata liczących ponad 1 min ludności. interesy ekonomiczne Unii (Atlantyk, Morze Śródziemne, Morze Czerwone, Zatoka Perska), w moim przekonaniu trzeba „patrzeć” na wschód - Rosję i Chiny. Po pierwsze - ze względu na chłonność tamtych rynków zbytu, po drugie - z uwagi na zasoby naturalne. Niezależnie od procesów przedakcesyjnych i kalendarza okreś- lającego czas wejścia do UE, obszary Polski formalnie należą do euroregionów. Inaczej mówiąc, euroregiony obejmują tereny Polski. Są nimi: euroregion Bałtyk, Beskidy, Bug, Glacensis, euroregion Karpacki, Niemen, Nysa, Pomerania, Pradziad, Pro Europa Viadrina, Silesia, Sprewa, Śląsk Cieszyński, Tatry.10 Do miast posiadających status miast UE zalicza się miedzy innymi Gdynię, która otrzymała nagrodę Unii za rok 2002. Powyższe fakty wystarczą, jak sądzę, na potwierdzenie aktywnej roli Polski w pracach na rzecz pełnej integracji w płaszczyźnie kulturowej i ekonomicznej, niezależnie od obciążeń wynikających z mrocznej czasem przeszłości. Jak pisał Patron goszczącej nas uczelni? „(....) Jeśli przypadkiem wydarzą się jakieś krzywdy z tej lub tamtej strony granicy, trzeba się starać je usunąć wedle prawa (....)• Dla załatwienia takich spraw sąsiednie narody (....) zawierają z sobą zazwyczaj umo- wy. (....) dozwolone są umowy nie tylko z narodami takiej samej wiary, ale i odmiennej, (....). Powszechnie trzeba starać się o pokój z wszystkimi ludźmi, o pokój, powtarzam, który by był stateczny i trwały,,n Wydaje się, że współczesna Europa na- dąża za duchem renesansu. Chociaż świat jawi się nam jako wioska bez granic - tym bardziej dotyczy to rozwoju regionów, to nie możliwa współcześnie jest już współpraca bez określenia zasad prawnych czy zasad zwią- zanych z finansowaniem różnych programów unijnych. Rozpatrując bezpieczeństwo Europy z perspektywy ostatnich 58 lat, nie mam 10 Euroregiony, Materiały Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej, Warsza- wa 2003, s. 3-4. " A. Frycz Modrzewski, Księga III. O wojnie, [w:] E. Jędrkiewicz, A. F. Modrzewski - O poprawie Rzeczypospolitej - Księga III, http://staropolska.gimna- zjum.com.pl. wątpliwości, co do jego koalicyjnego charakteru. Nawet w czasach „rozłamu” wschód-zachód, kiedy granice wyznaczały podziały ide- ologiczne, koalicje były bezpieczne. Państwa poza nimi, pozostawały na uboczu wszelkich zmian zachodzących w Europie i w świecie. Podejście genetyczne do procesów integracyjnych w Europie wskazuje, iż u źródeł integracji leżało zażegnanie groźby konfliktu zbrojnego pomiędzy Francją a Niemcami, dążenie do stworzenia nowej siły politycznej i gospodarczej w świecie; ożywienie gospodar- cze Europy Zachodniej, a także przekształcenie Europy w światowy ośrodek władzy.12 Z jednej strony chodziło o pokój, czyli bezpieczeń- stwo militarne; z drugiej zaś rozwój gospodarczy i bezpieczeństwo ekonomiczne. Gdyby przyjąć, że chodziło o pokój, można powołać się też na papieża Pawła VI, który w Encyklice Popularum Progressio wy- raźnie kojarzy rozwój z pokojem i popiera działania na rzecz takiego właśnie rozwoju. Idea ta w duchu jedności łączy w sobie pokój, stabilność polityczną i rozwój gospodarczy.13 Filary, na których opiera się współcześnie bezpieczeństwo eko- nomiczne Europy to: unia ekonomiczno-monetama; wspólna polityka zagraniczna i obronna, ścisła współpraca w zakresie sądownictwa i bezpieczeństwa wewnętrznego.14 W mojej opinii pierwszy filar ma zasadnicze znaczenie i jego konstrukcja wydaje się wyprzedzać pozostałe. Sama koncepcja oparta o wymienione filary wskazuje na ewolucję w kierunku przekazywania na rzecz organów i struktur wspólnotowych tradycyjnych funkcji państwa. W kontekście bezpie- 12 G. Paluszak, Ekonomiczne, polityczne i prawne uwarunkowania integra- cji europejskiej, na podstawie B. Balassa, The Theory of Economic Integration, GeorgeAllen & Ilnvin Ldt, London 1962, s. 62, [w:] B. Gruchman, Problemy przestrzeni w integracji europejskiej, Zeszyty Naukowe AE w Poznaniu, Poznań, 2002/23. 13 Ibidem. 14 I. Pietrzyk, Polityka Regionalna Unii Europejskiej, Wydawnictwo Na- ukowe PWN, Warszawa 2001, s. 200. czeństwa istotne jest również dążenie do „Europy regionów”. Stąd też, poza ogólnym rozwojem UE, istotne są zasady finansowania polityki rozwoju regionalnego, które uwzględniają pewne priorytety o fundamentalnym znaczeniu, z bezpieczeństwem ekonomicznym poszczególnych subregionów włącznie. Mowa tu o zasadach: kon- centracji, dodawalności oraz komplementamości.15 Zgodnie z zasadą koncentracji środki finansowe powinny być skupione wokół priorytetów rozwojowych ze szczególnym uwzględ- nieniem regionów opóźnionych w rozwoju. Przy czym w rozdziale środków preferuje się najmniej zamożne kraje członkowskie. Zasada ta, wobec przewidywanego zmniejszania funduszy strukturalnych do 2006 roku, nabiera szczególnego znaczenia dla obszarów wiejskich. Obszary te będą dofinansowane z Europejskiego Funduszu Ukierun- kowania i Gwarancji Rolnych.16 Zasada dodawalności wyraźnie wskazuje, że unijne fundusze strukturalne nie zastępują, lecz uzupełniają krajowe środki publiczne przeznaczane na politykę regionalną. Nie chodzi więc o refinansowa- nie. Zasada ta wymaga inicjatywy finansowej zainteresowanych stron. Można zatem mówić o powiększeniu krajowych funduszy, nie 0 ich zastępowaniu. Tymczasem znane są przypadki nacisków na rząd 1 parlament oraz zabieganie władz regionalnych i lokalnych o bezpo- średnie wsparcie w tworzeniu nowych miejsc pracy z budżetu lub funduszy unijnych. Regiony ze sobą rywalizują o przyciąganie inwe- storów prywatnych, pozyskiwanie subwencji i dotacji z budżetu cen- tralnego, o gwarancje rządowe dla kredytowania przez sieć banków komercyjnych inwestycji w regionach.17 Tymczasem powinna liczyć się konkurencyjność w dziedzinie inicjatyw dla kontaktów międzyna- 15 Ibidem, s. 182-185. 16 Ibidem. 17 M. Sapała, Rola władz regionalnych i lokalnych w procesie integracji europejskiej, [w:] E. Młuszyńska, (red.) Unia Europejska - Polska, Zeszyty Naukowe AE w Poznaniu, Poznań, 2002/16. rodowych, współuczestniczenie w procesie integracji w ramach funk- cjonujących już programów. W tym sensie europeizacja jest sposo- bem na pozyskiwanie nowych środków finansowych. Zasada komplementarności zwraca uwagę na konieczność wzajemnego przenikania inicjatyw i działań jednostronnych (krajo- wych), i wspólnotowych. Zasady finansowania ściśle skorelowane sąz ogólnymi zasadami polityki regionalnej, takich jak: programowa- nie, partnerstwo, kompatybilność oraz spójność.18 Poza wymienionymi zasadami należałoby zwrócić uwagę na subsydiamość i partnerstwo w przydzielaniu środków finansowych. Subsydiamość w praktyce oznacza konieczność dyspozycji przez bezpośredniego wykonawcę, tak aby i odpowiedzialność dotyczyła szczebla najniższego. Partnerstwo zaś określa konieczność konsulta- cji wszystkich zgłoszonych do finansowania projektów pomiędzy komisją Unii Europejskiej, zainteresowanym państwem członkow- skim oraz władzami lokalnymi.19 Regionalizm w skali europejskiej kojarzony jest z internalizacją gospodarek, tj. takim powiązaniem, które zapewnia bezpieczny roz- wój stosunków międzynarodowych pomiędzy względnie niezależny- mi gospodarkami, ale i przedsiębiorstwami.20 Uwzględniając tylko kontekst ekonomiczny współczesnych procesów globalizacji i regio- nalizacji, obejmują one integrację krajowych rynków w regionalny oraz krajowych i regionalnych w jeden globalny rynek dóbr, usług i kapitału.21 Można jednakże wyrażać obawę o niebezpieczeństwo zwiększania skuteczności całości Unii z pominięciem tożsamości, a zatem i bezpieczeństwa ekonomicznego poszczególnych jej „czę- ści”, po całkowitym zjednoczeniu. Już dziś zwraca się uwagę na niebezpieczeństwo przejmowania kontroli rynku kapitałowego oraz 18 I. Pietrzyk, Polityka....,op., cit., s. 166-176. 19 Patrz przypis 17. 20 B. Liberska, Współczesne procesy globalizacji gospodarki światowej, [w:] B. Liberska, (red.), Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, PWE, Warszawa 2002, s. 18-19. 21 Ibidem, s.17. krajowych przedsiębiorstw przez kapitał zachodni. Jest to poważny argument w rękach przeciwników wstąpienia do Unii. Trudno nie dostrzec jednak, że najsilniejszymi w procesach globalizacji i regiona- lizacji są transnarodowe korporacje. Silne pod względem kapitało- wym, dostosowane do szybkich zmian w międzynarodowych stosun- kach ekonomicznych. Zdaniem W. Szymańskiego umiędzynarodo- wienie przedsiębiorstw przebiega z wykorzystaniem metody zewnętrz- nej, czyli przez fuzje bądź przejęcia. Wielkie ponadnarodowe przed- siębiorstwa, wykorzystując swoją pozycje, prowadzą więc efektyw- ną, ekspansywną politykę, której efektem jest eliminowanie konku- rencji. Na nowych rynkach przechwytują najlepsze przedsiębiorstwa wraz z ich klientami, kontaktami oraz kanałami dystrybucji.22 Tym samym słabnie pozycja odbiorców i dostawców krajowych, których zastępują zagraniczni. Jest to dylemat wielu krajowych producentów rolnych, którzy z uwagi na koszty, tak naprawdę żyją nadzieją na dopłaty z Unii Europejskiej. Niepojęta jest tylko ich filozofia, według której 25%, a może 10 %, to mniej niż zero. Procesy regionalizacji i globalizacji zdaniem tego autora prowa- dzą również do ograniczania bądź zaniechania ochronnych funkcji państwa. Zmierzają do likwidacji przywilejów przedsiębiorstw krajo- wych oraz likwidacji barier w stosunku do obcego kapitału. W tej sytuacji zmusza się przedsiębiorstwa krajowe do zmiany orien- tacji w dziedzinie aktywności gospodarczej. Pobudza się aktywność w kierunku przedsiębiorczości przynoszącej zysk {profit seeking). Ogranicza zaś dążenia do uzyskiwania specjalnych przywilejów (rent seeking).23 Pomimo obiektywności tych zjawisk, wciąż z uwagi na słabość rodzimego kapitału nie rozwiązano w moim przekonaniu dylematu - ile państwa w gospodarce? Jakie są granice protekcjo- nizmu? Wyznacza je, moim zdaniem, poziom bezpieczeństwa ekono- micznego. 22 W. Szymański, Globalizacja, wyzwania i zagrożenia, Difin, Warszawa 2001, s. 34. Za: Z. Pierścionek, Fuzje i przejęcia w procesie globalizacji przedsię- biorstw, SGH IFGN, Warszawa 2001, s. 3. 23 Ibidem, s. 47. Cechy polskiego rynku kapitału są na ogół znane. Wobec pro- blemu długu publicznego oraz deficytu budżetowego, a także napły- wu kapitału spekulacyjnego z obawą należy odnosić się do krajowe- go bezpieczeństwa finansowego, które ogranicza też przestępczość gospodarcza. Poza tym przedsiębiorstwa zagraniczne, o transnaro- dowej strukturze własności kapitału, dokonują takiego transferu zy- sków, który umożliwia unikanie podatków w krajach, gdzie są one relatywnie wysokie. W konsekwencji obserwujemy istotny wzrost znaczenia zagranicznych przedsiębiorstw i międzynarodowych ryn- ków finansowych. Słabnie jednocześnie rola rządów.24 Cechy polskiego rynku kapitałowego rzutują zapewne na ogól- ne bezpieczeństwo ekonomiczne kraju w dobie regionalizacji i globa- lizacji. Próby charakterystyki owych cech podjął się między innymi Z. Madej. Po pierwsze — struktura tego rynku dostosowuje się do mecha- nizmów zewnętrznych. Ma on zatem charakter „imitacyjny” i trudno określić, kiedy nabierze cech innowacyjności. Po drugie - u podstaw teoretycznych polskiego rynku kapita- łowego leżą proliberalne i antyinterwencyjne koncepcje reform go- spodarczych na zachodzie. Ich adaptacja do warunków polskich, wobec rosnących potrzeb społecznych, w praktyce spotyka się z niechęcią społeczeństwa. Odczuwalny jest też brak koncepcji modelu rynku kapitałowego. Dylemat dotyczy kwestii: czy ma to być wzór amerykański, w którym zasadniczym źródłem pozyskiwania kapitału jest emisja papierów wartościowych; czy może model euro- pejski, gdzie podstawę stanowi kredyt bankowy? Po trzecie - obiektywnie rynek ten w warunkach Polski znaj- duje się w stanie pierwotnym. Po czwarte - ze względu na brak rodzimego kapitału, jego rynek kształtuje podaż zewnętrzna. Po piąte - słabość polskiego rynku kapitałowego wynika z dziedzictwa socjalizmu, kiedy to ukształtował się model koncen- tryczny - 3/4 obrotów koncentrujemy w krajach wysoko rozwinię- tych, w tym blisko 30% przypada na Niemcy. Po szóste - procesy prywatyzacji wykazały bardzo dużą podaż kapitału rzeczowego, która przewyższyła rodzime zasoby pieniężne.25 Powyższe cechy wskazują, że polski rynek kapitałowy jest asymetryczny. Oto po stronie podaży majątku państwowego (pu- blicznego), jako reprezentant interesów państwa występuje urzędnik. Popyt zaś reprezentuje zachodni przedsiębiorca (finansista, prawnik, menedżer), który zna rynki rozwinięte oraz wschodzące. Posiada też, jak to określił Z. Madej, środki na „prowizje” - czytaj łapów- ki.26 Oznacza to niechybnie nadużycia po stronie podaży — czytaj korupcja. To właśnie w tym sensie w dobie regionalizacji naruszane zostaje bezpieczeństwo ekonomiczne gospodarki. Szybkim wprowa- dzaniem zmian w gospodarce po 1989 roku zajął się mało sprawny aparat administracyjny, to również można traktować jako negatywny wpływ procesów regionalizacji na gospodarkę polską. Niespójne prawo dla rodzącego się rynku finansowego stworzyło możliwość dla rozwoju wspomnianej już korupcji i przestępczości gospodarczej.27 25 Zobacz Z. Madej, Powiązania miedzy globalnym i polskim rynkiem kapi- tałowym, [w:] В Liberska, op. cit.., s. 238-240. 26 Ibidem, s. 241. 27 Z. Sadowski, Rola państwa w epoce globalizacji, [w:] B. Liberska, (red.), Globalizacja..., op., cit., s. 319. Zgodnie z definicją Banku Światowego o korupcji mówimy wówczas, gdy „urząd publiczny zostaje wykorzystany do uzyskania osobistych korzyści”. Takie ujęcie wskazuje, że korupcją jest: przekupstwo uła- twiające zakup rządowych zamówień, uzyskanie koncesji, zmiany opinii i decyzji sądu, a także uchylanie się od opłat celnych i podatkowych; dysponowanie fundu- szami publicznymi niezgodnie z prawem budżetowym, a także własnością pu- bliczną - kradzież, nepotyzm i kumoterstwo; finansowanie partii politycznych dla uzyskania wpływów lub dostępu do zastrzeżonych z uwagi na interes Skarbu Państwa informacji gospodarczych. Tabela 1. Czynniki otoczenia makroekonomicznego wpływające na poziom bezpieczeństwa ekonomicznego Lp. Czynniki Charakterystyka 1. Społeczno-kulturowe - Cele i wartości; wierzenia, styl życia i upodobania; - Poziom edukacji i wyszkolenia, postawy wobec pracy; znajomość języków; - Otwartość na potrzeby społeczeństw innych krajów; - Gotowość do zmian, zdolność adaptacyjna nowych technologii. 2. Demograficzne - Wielkość i wzrost populacji; - Struktura populacji, w tym struktura etniczna; - Rozlokowanie geograficzne i ruchy populacji (migracja wewnętrzna, emigracja i imigracja). 3. Polityczne - Konstytucja; - Partie i ugrupowania; - Stabilność polityczna; - Przynależność do ugrupowań międzynarodowych; - Rządowe interwencje gospodarcze i poziom protekcjonizmu; - Zasady opodatkowania. 4. Prawne - Ustawodawstwo pracy; - Ustawodawstwo warunkujące podpisywanie umów i regulujące działalność organów demokracji gospodarczej, np. ZZ; - Ustawodawstwo antymonopolowe; - Prawo międzynarodowe. 5. Technologiczne - Badania i rozwój; - Technologie informatyczne i systemy komunikacji; - Infrastruktura transportowa; - Technologie projektowe i produkcyjne; - Nowe produkty. 6. Ekonomiczne - Sposób kierowania gospodarką; i finansowe - Poziom gospodarki(PKB); - Struktury i zmiany strukturalne; - Zmiany cykliczne, wzrost i rozwój gospodarczy; - Poziom cen i inflacja, koszty pracy; - Koszty energii; - Poziom zatrudnienia; - Wartość waluty i kurs wymiany; - Grupy międzynarodowe; - Systemy bankowe. Zamiast wniosków, zakończenie Omawiając problematykę bezpieczeństwa ekonomicznego w ujęciu krajowym i regionalnym, można wykorzystać analizę STEP. Pozwala ona na określenie, tak ekonomicznych, jak i pozaekonomicz- nych sil makrootoczenia wpływających na owo bezpieczeństwo. Zalicza się do nich siły: społeczno-kulturowe, demograficzne, poli- tyczne, prawne, technologiczne oraz ekonomiczne, w tym finanso- we;28 (szerzej w tabeli 1, s. 394-395). Siły te we współczesnej teorii ekonomii oraz praktyce gospo- darczej zaliczamy do elementarnych warunków wstępnych wzrostu i rozwoju gospodarczego. Rozwój zaś utożsamiamy z bezpieczeń- stwem ekonomicznym, w tym żywnościowym kraju, ale i regionu. W myśl przedstawionej koncepcji sił ekonomicznych zważamy więc na jakość oraz ilość kapitału ludzkiego i finansowego, zasobów naturalnych, technologii oraz czynniki socjokulturowe. Biorąc pod uwagę zaprezentowane uwarunkowania (czynniki), istotne wydają się być kryteria oceny rynków regionalnych lub regio- nalnego bezpieczeństwa ekonomicznego. B. Bemaś zwraca uwagę na kryteria ogólne, takie jak: sytuacja finansowa; kształtowanie kursów walutowych; bliskość geograficzna, zmniejszająca lub zwięk- szająca koszty transportu; rozmiary i tendencje zmian w handlu międzynarodowym; oficjalnie stosowane instrumenty regulowania rynkiem. Do kryteriów tych dodaje szczegółowe: wskaźniki demo- graficzne, stabilność systemu politycznego, programy rządowe, sto- pień identyfikacji stron tworzących wspólny rynek oraz odbioru da- nego państwa lub regionu przez społeczność międzynarodową.29 Sformułowanie wniosków ex ante dotyczących wpływu regio- nalizacji na bezpieczeństwo ekonomiczne kraju nie jest łatwe. Sądzę, 28 G. Stonehouse, J. Hamill, D.Campbell, T. Purdie, Globalizacja. Strategia i zarządzanie, Wyd. FELBERG SJA, Warszawa 2001, s. 81-84. 29 B. Bemaś (red.), Międzynarodowe transakcje ekonomiczne, Difin, War- szawa 2002, s. 89-90. że ostatecznie zadecyduje o tym praktyka. Jednakże już dzisiaj uświa- damiamy sobie społeczne koszty transformacji. Ich niwelacja w „pojedynkę”, wobec unijnej i światowej konkurencji jest niemożliwa. W kontaktach z gospodarką światową, tak z polskiej perspek- tywy, jak i każdego innego państwa, w stosunkach bilateralnych czy multilateralnych można przyjąć stanowisko rywala bądź partnera. Pierwszy przypadek oznacza konkurowanie z układem regionalnym albo globalnym, zdecydowanie silniejszymi pod względem ekono- micznym. W drugim przypadku podejmujemy decyzję o podążaniu za liderami światowej gospodarki, co wydaje się bezpieczniejsze i ko- rzystniejsze. Wpisując nasz kraj w najnowsze dzieje Zjednoczonej Europy, luminarze życia gospodarczego powinni podejmować decyzje ponad podziałami politycznymi, ustanowić spójne prawo i wykorzystać do- świadczenia państw już należących do Unii. Jeśli zaś chodzi o przestrzeganie prawa, w kontekście podważających autorytet na- szego państwa afer, pozwolę sobie jeszcze raz przytoczyć słowa Patrona Krakowskiej Szkoły Wyższej: „Magnaci tedy, szlachta i ci, co urzędy piastują, powinni być srożej karani niż ludzie bezbronni, plebejusze, ludzie prywatni.” Bibliografia B. Bemaś (red.), Międzynarodowe transakcje ekonomiczne, Difin, Warszawa 2002. Bezpieczeństwo gospodarcze Polski. Pojecie bezpieczeństwa eko- nomicznego państwa, [w:] strona internetowa http//pbryzi.fin.interia.pl/W/ Bezp.htm, Warszawa 1999. A. Ciupiński, Perspektywy europejskiej polityki bezpieczeństwa i obro- ny, Biuro Prasy i Informacji MON, „Studia i Materiały”, Warszawa 1997/43. Euroregiony, Materiały Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2003. B. Gruchman, Problemy przestrzeni w integracji europejskiej, Zeszy- ty Naukowe AE w Poznaniu, Poznań, 2002/23. E. Jędrkiewicz, A. F. Modrzewski - O poprawie Rzeczypospolitej- Księga II, http://staropolska. gimnazjum.com.pl В. Liberska, (red.), Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, PWE, Warszawa 2002. E. Młuszyńska, (red.) Unia Europejska - Polska, Zeszyty Naukowe AE w Poznaniu, Poznań, 2002/16. I. Pietrzyk, Polityka Regionalna Unii Europejskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. K. Polarczyk, Gospodarka i bilans militarny. Polska na tle krajów NATO i Europy, Raport nr 119 Wydziału Studiów Budżetowych, Kancela- ria Sejmu Biuro Studiów i Ekspertyz, Warszawa 1997. „Przegląd Rządowy”, Warszawa 1992 /12. W. Szymański, Globalizacja, wyzwania i zagrożenia, Difin, Warsza- wa 2001. W. Stankiewicz (red.), Ekonomika Obrony, wyd. II, AON, Warszawa 1994. G. Stonehouse, J. Hamill, D. Campbell, T. Purdie, Globalizacja. Stra- tegia i zarządzanie, Wyd. FELBERG SJA, Warszawa 2001. J. Tomaszewski, J. Kojkoł, P. Tyrała (red.), Regionalizm a bezpieczeń- stwo, AMW, Gdynia 2002. Streszczenie Referat poświęcono wybranym problemom regionalizacji i globalizacji w kontekście ich wpływu na bezpieczeństwo ekonomiczne Polski. Zdefinio- wano pojecie bezpieczeństwa ekonomicznego w powiązaniu z bezpieczeń- stwem militarnym. Zwrócono przy tym uwagę na związki problemów militar- nych i gospodarczych Polski z bezpieczeństwem międzynarodowym. Pod- kreślono także współzależność polskiej polityki bezpieczeństwa z zapisami Traktatu o Unii Europejskiej. W referacie omówiono również zasady finan- sowania polityki rozwoju regionalnego, uwzględniające priorytety o funda- mentalnym znaczeniu dla bezpieczeństwa ekonomicznego poszczególnych subregionów. Na przykładzie Polski opisano niektóre konsekwencje pene- tracji przez obcy kapitał gospodarek „wschodzących”, charakteryzując przy tym cechy polskiego rynku kapitału. W zakończeniu przedstawiono czyn- niki wpływające na poziom bezpieczeństwa ekonomicznego. The Bologna Declaration and Teacher Training The Bologna process The importance of the Bologna Declaration that determines the Hungarian higher education and within it the teacher training of the near and the distant future, is beyond all question. The European integration in case of higher education equally means the structural and content approach of education, and the enlargement of students’ mobility. All this requires strategies on higher education policy on the part of those countries that undertake this transformation. The Bologna Declaration acknowledges the autonomy and the divergence of the national higher education systems, but aims the establishing of such a European harmony which is based on not standardization but establishing a unit in which the national educatio- nal systems can become part of a big European education system. At the same time, quality remains a central criterion for all national education systems. The interest of the graduated people requires that diploma supplement would become comparable and acknowledged. According to the Bologna Declaration policies, it is a basic issue what relationship would be between the undergraduate levels at college and university. In spite of the significant divergences, today the European higher education systems struggle with almost the same external and internal problems, such as higher education expansion, the coexisten- ce of the university and non-university levels and the employability of the graduated students. The decreasing number of those students who can be enrolled at teacher training can be traced back mostly to demographic reasons, and at the same time schools require pro- fessionally competent students in the interest of compatibility of the higher and higher quality expectations. The Bologna Declaration confirmed and interpreted the Prague Declaration, according to which a single European area of higher education can be established by the year of 2010. This deadline requires prompt decisions and alert actions on the part of all higher education institutions. It is also the рифове of the Hungarian higher education development that according to the national and European interests, the Hungarian higher education join organically and suc- cessfully the European area of higher education. Higher education in Hungary and the Bologna process In connection with the key issues of the Bologna process in Hungary, the professional boards express their positions and on the basis of them there are tasks that come to the fore: (1) regular information assembling about the up-to-date national and internatio- nal events of the Bologna process, conveying information for all the relevant partners, (2) creating synchronized Hungarian positions with reference to international recommendations and development, (3) coordination of the development and implementation of a harmonized action plan during the period till 2010, (4) regular negotiations with the experts working on the higher education strategy and in the higher education legislation. Unlike other European countries, the Hungarian higher edu- cation system shows a homogenous picture of the institutions concer- ning their history; they still keep their dual form of university and college. The recommendation of the Bologna Declaration concerning the two cycled higher education system requires the reconsideration and rearrangement of this system. In this region, there is neither the tradition of the credit system that makes possible the flexible school organization, nor the free movement between the lines, the levels and even the institutions. The necessity of this system is still waiting for acceptance, and it will probably face to technical difficulties by its implementation. Consequently, the Hungarian higher education has a dual system and differs in two respects from the European educa- tion systems: on the one hand, it differs in the respect of the accredited postsecondary level and on the other hand, in the respect of the distance learning. In case of Hungarian universities and colleges, one part of the educational researchers believe that the picture after the acces- sion will remain very manifold. The whole higher education sphere will not follow the changes but there is in sight a dynamic differen- tiation between the institutions: some of them will join the Westem- European higher educational processes but others remain local insti- tutions with many backwardness and problems. It is probable that the integration process continues towards the regional universities as those higher education institutions, which do not get the right to outlay MA-level degrees, can just launch accredited courses with the universities together. Linearity or duality? The dilemma of the training system After the Second World War a dual system of teacher training based on universities and colleges, appeared in Westem-Europe, and in the same way in Hungary. Besides this, in Westem-Europe also appeared the two-cycled - BA, MA - linear training forms. The changes headed in the direction of this former one that can be seen in the Bologna Declaration as it stands by the two-cycled linear university training. Consequently, such opinions appeared in Hungary, which interpret the establishing of the two-cycled training system as a kind of part of the EU-harmonization. However, this requires careful decisions. The concepts concerning the two-cycled university training do not need to be interpreted in a rigid way. Colleges, otherwise, today can launch university degree courses even in Hungary; or rather the universities can launch college degrees, too. The rigid limits between universities and colleges seem ceasing. On the other hand, in case of some lines, the two-cycled training can be interpre- ted apparently just with difficulty. Today there is under way a comprehensive work, which analyses, in case of the lines, how it is possible to transform the five-year training into two-cycled ones. The chances of the two-cycled system are the best in case of economic areas. The transformation of the system seems much more problematic in case of medical and lawyer training, where it is very hard to break down the five-year system. The mutual acceptance of the degrees between the EU- countries is a process that needs a lot of time. This process can be accelerated if the Hungarian higher education institutions integrate the multilateral credit-transfer agreements in their international con- nections, of course, besides supporting mobility. All over in Europe, there are several techniques getting under way for the acknowled- gement of the degrees and qualifications. The foreign language attachment of the degree supports the commensurability of the training requirements and the easier acceptance of the Hungarian degrees in Europe. This method concentrates not on the title of the degree but the content of it, and lists the knowledge that can be coordinated to the qualification. This solution gives much clearer information for the participants of the labour market concerning the value of the degree. The Bologna process versus college? The dilemmas of the colleges on the basis of the Bologna decisions: • Whether to give up the starting point whereas most of the present college majors match to the bachelor requirements, • Whether to aim a strong bachelor training (collaborating with the universities) and to transfer the master training to the universities, • Whether to start higher vocational training above all that is worth development and claimed by the society, • Whether to aim the two-cycled training and the university degree in the mid and long term, • Whether to get right to start MA-level teacher training in case of double-majors. According to the sceptics, the introduction of this linear two- cycled system foreshadows the end of the dual higher education system. At the same time this is not normal since higher education institutions of a region can endorse efficiently their strength by cooperating together and creating a good division of labour. In this way the cooperation becomes stronger and new and diverse forms of collaboration can appear. For example: • Institutional integration continues and those colleges and uni- versities which provide bachelor degree will integrate on the base of the regional and/or profession specific aspects, • There will appear a looser and rather federal form of the integration, • The colleges will submit their bachelor training for accredita- tion with a university together, and this university guarantees the opportunity of the master training for those students who has bache- lor degree, and the employment of the colleges for the bachelor trainings of the universities. European tendencies in teacher training Teacher training is an essential issue from the viewpoint of both higher and basic education, and the development and future of a country. The standardization of teacher training, the fact that it is becoming part of higher education and even part of the university, and the increasing role of practice especially in intermediate teacher training, can be formulated as a general tendency in Europe. Deta- iling all this we can say: • Parallel, integrated and track models of the teacher training appeared at graduated level. (Most teachers take their first teacher degree in parallel training.) • Teacher training can be a one- or two phased process (Ger- many, Denmark and Austria have two-phased systems in higher- intermediate teacher training). Most systems are one-phased in Europe and in the new democracies. The homogenous university level teacher training in Europe has no reality in short tem. The only solution is the two-phased teacher training, at least having different training time. • In the foundation of the teacher training pedagogy, psychology, methodology and the practical experience play an important role. There are essential differences in case of the proportion of the subjects. The theoretical foundation is lack of the development of abilities, and in most countries methodology is the most emphasized. Practical experiences usually occur in very different areas and time. • Teacher training ends with qualifying examination in all coun- tries. In case of the two-phased system it is trivial, but in the one- phased system the qualifying examination is either part of the final examination (oral examination and final teaching) or the practical examination (final teaching). • Moving teacher training away from university level is a relatively new phenomenon in British teacher training. It means that the scene of teacher training is the school, or even the consor- tiums managed by schools. In this case mentor training remains the task of the universities. • Analysing charge factors and labour market positions, it is a new aspect in teacher training that teacher training trains students for a “close labour market”. If teacher-line is optional, there is enough time and information for students to make their final deci- sions. The registration of the teacher line requires certain school performance criteria. The prestige of this profession can increase if there is a selection in registering. It is usually problem in the Euro- pean teacher training: - there is no qualification requirement in case of half of the European countries, teacher training depends on negotiations in the different institutions, - there are non-stop difficulties in communication between the different teacher training areas, - the sociological, psychological, anthropological, philosophical, political, aesthetical and ethical foundation is deficient in the context of preparing for teacher training, - development of abilities is deficient in the process of preparing for being a teacher, - there is hardly any opportunity in teacher training for students to reflect themselves in his own performance, - the prestige of the pedagogical subjects is still low, - the demonstration school system has lost ground in the pre- vious decades. • In the aspect of the modernization of teacher training the issue concerning content is decided. The question was whether to develop specialised branch of science or professional knowledge. Specialised branch of science needs to be strengthened, professional knowledge, firstly in case of content and conditions, to be optimised. At the same time the well-founded theoretical training infers and requires a closer relationship with the future workplace, in which needs further ac- tions. The benefit in case of the school pedagogical experience in teacher training infers a more well-founded theory, and should be built in the training process. • The foundation of a prototype of an institution (e.g. Teacher Training Institution) that organically coordinates (concerning the profession) teacher training is still an open question. Teacher training in Hungary We suppose that the two-phased training structure that tends to establish the European area of higher education is well-known. Teacher training, of course, have to fit into this structure as the lack of integrating into the higher education system and the deadlock feature of teacher training rather strengthen these problems. The Association of Teacher Training (ATT) at the “Levels and degrees in teacher training” conference said that the Bologna pro- cess has several characteristics that are worth considering in the aspect of teacher training, but there are also contradictions and unaccounted questions concerning its practice. It is essential to determine whether teacher qualification also at BA level or only at MA level can be realized? The ATT does not find correct to make decisions in organic questions and to change the present teacher training structure by right of integration before analysing the training models. At the same time ATT finds important the analysing of both professional and structural changes that have already been started on in the institutions. According to the university practice, the ATT finds important that also at present colleges the teaching module could be taken besides making the majors general. Teacher training can be described the following: 1. The quality of teacher training in Hungary, measured to other European countries, is good. The teacher qualification requirements suit world standards. It is starting from the fact that the pedagogical tasks of teacher training are the same everywhere independently on the majors and the level. 2. Teachers perform well in case of the ever growing teacher- role exercises, especially college graduated students are good at handling educational and social problems. In case of specialized branch of sciences the university graduated students are the best. 3. In spite of the collective regulation of the teacher qualifica- tion requirements, the charge that can be spend for the training and the judgement of status demands is optional, thereby there can be experienced a rather high heterogeneity in case of the different institutions (thirty institutions). Colleges based on their traditions, created better conditions for teacher training. Because of the rigid specialisation structure of teacher training, the specialisation prepa- ring is the dominant. To achieve the free admission to teacher training is prerequisite to increase the base of the applicants. Therefore all school subject nature qualifications, independently on whether it is BSc- or MSc-level, should be declared teacher major. Students apply for higher education institutions to get qualification. Students can get qualification, for example, from mathematics, biology, applied peda- gogy at BSc or MSc-level, and can register and get the teacher qualification after a kind of selection. In practice there are several problems against it. The secondary and primary school teacher training is controversial. If the university and college level teacher training survive, there would be difficulties in the interpretation of the two cycles in case of the four- or five-year teacher training. The degrees in the area of socialpedagogy and education of handicapped children can suit the BSc degree in teacher training without particular problems. At the same time, at this area at MA-level there is not any training at all. (In this case we give up the demand for teacher training at this high level.) There surely can be outlined other solutions (even temporary ones) for teacher training. Many experts argue that teacher training should continue at both college and university levels. Only some of them controvert the BA-level degree of the four-year teacher training. In case of the five-year teacher training can spread out, in social and pedagogical consideration, a higher level, an MA-level training. This suggestion partly tries to corrugate and correct the present system of teacher training. There are some experts who find a wrong idea the training based on education blocs. Namely it is impossible to provide high standard preparing in case of each education bloc in the available time. The contradiction can be ceased by matching the majors in case of teacher training. It is evident that the primary school teacher and secondary school teacher cannot be differentiate upon that the first one’s knowledge is poorer, rather practical, supporting socialization, while the second one has a greater knowledge of science. Both groups, independently (later they have to teach different age-groups) have to study the same essential subjects in the sense of science; the same modules and pedagogical, psychological and optional subjects. More- over, the secondary school teachers have to get acquainted with those subjects that need to study sciences. The development of legal, financial, personal and content para- meters has already started in the interest of giving out teacher degree at teacher training colleges, but the political decision cannot wait any more. This principle has already been supported even in 1994 by the Hungarian Education Ministry, the Rector Conference, the Inspecto- rate of Colleges, the National Accreditation Commission and the interdepartmental committee who worked out the higher education development. The content of teacher training is regulated by governmental regulation law which is about qualification requirements. The teacher qualification requirement was made the similar way. By the middle of the 1990s a kind of consensus appeared between the teacher training experts in the matter of qualification requirements, and after a long commission workshop the following main principles outlined: • The pedagogical tasks of the teacher training are the same everywhere independently on the majors and the type of the school where the students will later teach, • In case of teacher majors the professional preparing is the dominant because of the rigid structure of the training, and the level of the pedagogical preparing is low, therefore this side ought to be improved, • For lack of the common regulation of pedagogical preparing in the 30 teacher training institutions has not been yet fixed, for example, the lesson number of pedagogical subjects, the charge of the training, the demand for positions; and that is why the institutions are so heterogeneous. At the same time there is an aim, namely that the already attained results, especially in case of college teacher training, ought to be reserved, • There is also a consensus in the question that by the appearing of the education and vocational training acts, the content of the training transforms into a direction which aims the approaching of the general and professional teacher training, and the university and college level, • The specialization structure of higher education is too rigid and distributed, therefore making integration and training convertible between the majors ought to be needed. As a consequence of the above mentioned principles, the com- mon pedagogical requirements among the double requirements of the teacher majors (professional and pedagogical) ought to be made equivalent in case of all majors, and the modernization of the content is also needed to raise the level of the training. The arts teacher training model that suits governmental regula- tion on teacher training, ought to be made general. (This teacher training model differs from the science teacher training one in the sense that the students on arts major and arts-teacher major study the same professional modules.) This regulation has preserved the foundation role of pedagogy and psychology, and made the represen- tatives cooperate in- and among the disciplines. There is a recom- mendation which involves important opportunities for creating sub- jects in development of abilities and also emphasizes methodology. Beyond direct subject consequences, this new task strengthens the right direction of aspects. The question of transformation Every college, or rather those colleges that have teacher tra- ining program, have proved in the previous decades their social necessity. Their development will be undiminished if: 1. the effective operation of higher education regional associa- tions is assured, which makes possible the real join to the linear programs for any students who has begun his/her studies in the institution, i.e. there will be assured the progress towards MA-level training within one region, and all regions in case of all specialisation will be able to assure the condition for taking part in completed training. 2. According to linear training the new qualification require- ments will be ready soon. 3. Taking the teacher major will be possible during the training, and at the same time both the development in the area of specialized branch of science and the analyzing of competence will be needed for beginning the teacher training program. (Taking the teacher major produces significant increase in case of the participants’ motivation.) 4. All majors will have BSc and MSc outcomes. Thereby those programs will be also convertible into BA level, which are still started as teacher majors. 5. The proper treatment of the transformation into homogenous university level teacher training means at the same time a law guarantee for colleges, in order that the knowledge accumulated in both college and university teacher training would survive. (In case of universities it means a high level specialized branch of science and theory oriented training of scholars, while in case of colleges a practice oriented training and a prepare for the teacher profession.) For all teacher training institutions ought to make it possible, whether it an independent college, or an integrated college faculty or univer- sity, to continue its teacher training program at university level after a pre-accreditation process. (During the pre-accreditation process the qualification analyses of the teacher training institutions ought to come true.) Majors, in case of at least 15-25 percent qualification can continue their training. After 2010 (i.e. after a 7-10 year-old toleran- ce-period) all teacher training institutions can train teachers only on the basis of homogeneous criteria. This has already successfully come true in Slovakia and the Czech Republic in the previous decades. Especially important, that the transformation, from the present education system to a two-cycled training system, would come true with the preservation of the present values, and at the same time would be avoided a forced and too fast transformation that is full of shock. Die Rolle des Faches „Internationale Beziehungen” im ungarischen Hochschulwesen Im Namen des Generaldirektors der Kodolányi János Hoch- schule begriisse ich Sie recht herzlich und bedanke mich fiir Ihre freundliche Einladung. Bevor ich zur Sache komme, erlauben Sie mir bitte, mit einigen Worten die Stadt Székesfehérvár und die Kodolányi János Hochschule vorzustellen. Székesfehérvár bedeutet fur uns Ungam dasselbe, was Gnie- zno oder Krakau fur Sie. Die Stadt befindet sich auf halbem Weg zwischen Budapest und dem Balaton (Plattensee), innerhalb ihrer Mauem fanden schicksalhafte Ereignisse der ungarischen Geschich- te statt. Unser erster Kónig, der spater heilig gesprochene Stephan, hatte die Stadt zum koniglichen Sitz auf europáischem Niveau ge- macht. Er liess die kónigliche Basilika aufbauen, in der iłber Jahrhun- derte hinweg die ungarischen Herrscher bestattet wurden. Hier, in der Basilika wurden etliche Kónige gekront, Verlobungsfeste von Herrschem gefeiert, spater Stándeversammlungen abgehalten. 1222 wurde hier die (sogenannte) Goldene Bulle, eine mit Omamenten verzierte Urkunde ausgegeben, die die Grundrechte und Privilegien der Adligen enthielt. In dieser Eigenschaft ist sie staatsrechtlich mit dem englischen MAGNA CHARTA LIBERTATUM aus dem Jahre 1215 verwandt. Bis zur Tiirkenherrschaft war Székesfehérvár kirchliches und zugleich weltliches Zentrum des Landes, Begrábnisstátte der unga- rischen Konige. Im Laufe der Jahrhunderte iiberschnitten sich die ungarische und die polnische Geschichte oft. Einer der Ankntipfung- *Der Autor ist Hochschuldozent, Hoschulkanzler und Lehrstuhlleiter der KJF. spunkte war, dass ungarische Konigstochter nach Polen kamen, genauso wie polnische Prinzessinnen nach Ungam. So wurde die konigliche Begrábnisstatte in Székesfehérvár die letzte Ruhestátte von ungarischen Kóniginnen polnischer Herkunft. Die Innenstadt von Székesfehérvár erhielt ihr heutiges Gesicht im 18-ten und 19-ten Jahrhunderten, sie hat einen barocken und klassizistischen Charakter. Die Stadt hat eine wertvolle Innenstadt, die mit Recht ais ein hervorragendes Werk der ungarischen Archi- tektur zu betrachten ist. Das heutige Székesfehérvár ist ein Komitatssitz, mit cca 120 000 Einwohnem und strebt eine fúhrende Rolle in der Region an. Es ist eine sich standig entwickelnde GroBstadt, deren infrastrukturelle Móglichkeiten ausgezeichnet sind. Auf Grund ihrer wirtschaftlichen Gegebenheiten wird sie mit Recht - wie es vor ein paar Jahren in der franzosischen „Le Mond” geschrieben wurde - einer der sich am dynamischsten entwickelnden Stádten in Mitteleuropa zugeordnet. Székesfehérvár ist uber Jahrhunderte hinweg auch eine Hoch- burg der Kultur und Bildung gewesen. lhre Mittelschulen waren landesweit bekannt, die hier unterrichtenden Lehrer waren Polyhi- storen im wahren Sinne des Wortes. Fiir das Hochschulwesen brachte die Wende den wahren Durchbruch. Am Anfang der neunziger Jahre bot sich die Gelegenheit, in Szfvár eine nicht staatliche Hoch- schule griinden zu diirfen. Das war die Kodolányi János Hochschule. Ihre vergangenen zehn Jahre waren von Erfolg begleitet. Im ersten Jahr hatte sie lediglich 147 Studierenden, im Jahre 2003 annáhemd zehn Tausend. Die Vorlesungen und Semináře werden in drei Stadten Ungams gehalten: in Szfvár, wo auch die Zentralverwaltung ist, in Siófok am Balaton und in Budapest. Unter den Fachem der Hoch- schule sind Englisch und Deutsch - beide bereiten auf den Lehrer- beruf vor - am gefragtesten. Die marktorientierten Fácher - wie Fremdenverkehr und Hotelwesen, Gastronomie und Hotelwesen, Wirtschaft, Kommunikation, und nicht zuletzt das Fach Internationale Beziehungen - konnen noch zu den erfolgreichsten gezáhlt werden. In zahlreichen Fachem hat unsere Hochschule eine marktfuhrende Rolle. Was die Partnerschaften der Hochschule betrifft, kann man sagen, dass sie auf drei Kontinenten zu mehreren Dutzend Hoch- schulen und Universitáten Beziehung hat. Wir arbeiten in zahlreichen Tenders und Projekten zusammen. Die Kodolányi-János-Gesamthochschule steht seit ihrer Griindung immer offen den neuen beruflichen Herausforderungen und den Veránderungen der okonomischen und Marktverháltnisse gegeniiber. Auch die Struktur unseres Fácherangebots wird dadurch bestimmt. Deshalb haben wir im Herbst 2000 das Studienfach Inter- nationale Beziehungen als Grundstudium gestartet. Dieser Vortrag setzt sich zum Ziel, einen kurzen Uberblick uber die Bildungsstruktur, die Bestrebungen, die Ziele und die langfristigen Pláne des Faches Internationale Beziehungen zu geben. * * * Die intemationalen Beziehungen waren im 18. Jahrhundert durch die Spielregeln der klassischen Diplomatic bestimmt. Die Beziehungen in Europa, das als Zentrum des intemationalen Lebens diente, wurden von einer ganzen Reihe hervorragender Diplomaten gestaltet, die sie sich aber in verhaltnismaflig engen Rahmen bewe- gen konnten und grundsatzlich die Interessen der Machtpolitik der Dinasticn vertreten haben. Ihr Ziel war es, die Macht des betreffen- den Landes zu verstárken und die Zahl der Untertanen zu erhdhen. In dieser Epoche erlebten die Kabinettpolitik und die personliche Diplomatic zweifellos ihre Bliitezeit. Grundsatzlich haben die Inte- ressen der einzelnen Regierungen und die Fáhigkeiten der Diploma- ten dominiert und die intemationalen Beziehungen bestimmt. Im 19. Jahrhundert ist im Bereich der intemationalen Beziehun- gen die modeme Macht- bzw. GroBmachtpolitik entstanden, die weiterhin Fachleute mit hervorragenden Fáhigkeiten und Kenntnis- sen beanspruchte. Im 20. Jahrhundert ist die Nationalpolitik dominie- rend geworden und im Gegensatz zu friiheren Zeiten wurden und sind auch heute noch die wirtschaftlichen Indizes, die Dominanz der Industrie, die Wettbewerbsfáhigkeit, die ethnische Grenzen iiber- schreitenden globalen Bestrebungen fur die intemationale Politik zunehmend charakteristisch.1 All dies hat bis zur zweiten Hálfte des 20. Jahrhunderts die Begriffsstruktur der intemationalen Beziehungen auf neue Grundla- gen gesetzt, bei uns haben aber erst die Veránderungen am Ende der 80er Jahre die Forderung mit sich gebracht, dass Organisationen und Institutionen des Staates und der Selbstverwaltungen sowie die Zivil- sphare ihre intemationalen Beziehungen selbst organisieren. Diese Tendenz hat sich bei den Institutionen und Organisationen immer stárker bemerkbar gemacht: von der Polizei bis zu den Selbstverwal- tungen, vom Umweltschutz bis zum sozialen Bereich und Gesundhe- itswesen, von Industrie und Handel bis zum Militár, vom Hochschul- wesen bis zum kulturellen Bereich. Immer reger und unentbehrlich sind die intemationalen Bezie- hungen auch in der Spháre der Klein- und GroBuntemehmen, im Bereich des Handels, der Privat- und Zivilorganisationen bzw. Biirge- rinitiativen geworden. Die im Land sesshaft gewordenen groBen intemationalen Firmen, Banken, Versicherungen, Agenturen sowie multinationalen Organisationen und die zahlreichen Joint Ventures haben ihre intemationalen Beziehungen von der Makroebene auch auf die Mezo- und Mikroebene ausgeweitet. Immer dringender wurde die Nachfrage nach Fachleuten, die im auBenpolitischen Bereich gebildet sind, eine multidisziplináre Be- mfsausbildung, eine gute Allgemeinbildung, sehr gute Sprachkennt- nisse, auBerdem Kenntnisse im Bereich des Rechtswesens, der Ókonomie, der Politologie, der Sicherheitspolitik, des Handels, des Finanzwesens und der Diplomatic aufweisen. Nach Fachleuten, die aufgrand dieser Kenntnisse fáhig sind, neuartige intemationale Bez- 1 István Diószegi, Die Geschichte der Intemationalen Beziehungen 1789- 1918, Lehrbuchverlag, Budapest 1985. 3-6; István Diószegi, Die Geschichte der Intemationalen Beziehungen 1789-1918, Lehrbuchverlag Budapest 1985, 3-12.; István Diószegi, Das anderhalb Jahrhundert der Machtpolitik 1789-1939, Biblio- thek História Monographien 4. Historie - Ungarische Wirtschaftsakademie - die Institute der Geschichtswissenschaft Budapest 1994. 13-15, 435-446. iehungen (Kapitaleinfluss, Griindung von Joint Ventures und Banken, Exportmoglichkeiten, kulturelle und wissenschaftliche Kooperatio- nen) zu kniipfen, zu unterhalten und zu erweitem, und damit dazu beitragen kónnen, den zunehmenden Anspruch an Fachpersonal im Bereich der intemationalen Kooperationen zu befriedigen, vor allem im Bereich der euroatlantischen Integration, der Beziehungen zu Nachbarlandem sowie zu Russland und den GUS-Staaten, der Ko- operation mit anderen entwickelten oder sich entwickelnden Regio- nen der Welt. Dabei erschien und erscheint auch heute immer deutlicher, dass sich die Nachfrage nach einer solchen Ausbildung immer mehr auf die regionale Ebene, auf die regionalen Ebenen verlagert. Daher hat man in zahlreichen Institutionen begonnen, das Studien- fach Fachreferent fur internationale Beziehungen zu organisieren. Im September 2000 hat man an der Kodolányi-János-Gesam- thochschule die Hochschulbildung von Fachreferenten begonnen, die fáhig sind, in den regen und unentbehrlichen intemationalen Bezie- hungen der Klein- und GroBuntemehmen interdisziplinare Kenntnis- se und Analysemethoden in ihren selbst gewáhlten Fachbereichen kreativ anzuwenden - d.h. auf einem engeren Gebiet der intematio- nalen Beziehungen eine vertiefte, nieveauvolle theoretische und prak- tische Arbeit zu leisten - und dadurch die Ansprtiche der Region West- und Nord-Transdanubiens zu befriedigen, einer entwickelten Region, die Handelsbeziehungen mit dem Ausland unterhált, und sich sowohl in die globále Wirtschaft als auch in regionale Netzwerke eingegliedert hat. Man trágt damit dazu bei, sowohl das Fachpersonal fur die Eingliederung in die EU auszubilden, als auch bei globalen Vorgángen notige, anpassungsfáhige Human Resources zur Verffigung zu stellen, die unsere aktive Teilnahme sichem. AuBer dem Tagesstudium in Székesfehérvár, kann man das Fach Internationale Beziehungen auch im Femstudium in Budapest belegen. Damit waren wir unter den Ersten, die sich der Ausbildung von Fachleuten aus Budapest und aus der Hauptstadtregion im weiteren Sinne angeschlossen haben. Als námlich die Kodolányi- János-Gesamthochschule im September 2000 die Ausbildung von Fachreferenten fůr intemationale Beziehungen gestartet hat, haben im Land nur wenige Institutionen ein áhnliches Hochschulstudium angeboten. Die immer dynamischer wachsende Wirschaftsregion West- und Nordtransdanubien und die Achse Gyor-Székesfehérvár-Buda- pest bzw. Wirtschaftsorganisationen und Untemehmen, die sich rasch entwickeln, brauchen immer mehr Experten im Bereich der intema- tionalen Beziehungen, die neue intemationale Aufgaben auf eine neue Weise losen konnen. Daraus folgt, dass die Absolventen des Faches „internationaler Fachreferent” von der Wirtschaft aufgenom- men werden.2 Erhebungen beziiglich der Zahl in der Wirtschaft zur Zeit bereits angesstellter Fachreferenten wurden noch nicht durchgefuhrt, aber es ist hochstwahrscheinlich, dass die Absolventen der Kodolányi- János-Hochschule auf dem durch Organisationen und Unternehmen der sich dynamisch entwickelnden Region bestimmten Arbeitsmarkt sehr gefragt werden.3 Das Fach Intemationale Beziehungen wurde auf der geistigen Basis der Hochschule und entsprechend den Anforderungen der Region nach den Vorschriften der gesetzlichen Regelung folgender- weise entworfen: In 8 Semestem nehmen die Studenten an einer in- tensiven fremdsprachlichen (englisch, franzosisch) Ausbildung teil. Informatik und allgemeinbildende Fácher werden bei uns traditionel- lerweise hochgeschátzt wie: Kommunikation, Soziologie, Zivilisation, Eu-Kenntnisse, Ethik, Vorbereitung auf den Arbeitsmarkt, Selbstken- 2 Úbersichtsstatistik des Bezirks Fejér 2001/2. Die Verwaltung des Zentralen Amt fúr Statistik, Székesfehérvár, August 2001 7-12, 23-27, 73-79. 5 Der Regierungsanlass von 46/1997. (III. 12.) enthalt die qualifizierten An- forderungen des existierenden Faches. Die noch wichtigen Anforderungen: das LXXX. von 1993 mehrmals modifizierzte Gesetzt uber das Hochschulwesen bzw. der Regierungsanlass iiber die Einfuhrung des Kreditsystems und das einheitliche Register der institutionellen Kreditsystems. ntniss. Das allgemeinbildende Modul gehórt nicht unbedingt zur fach- lichen Ausbildung. Es enthált Kenntnisse, die aus der Sicht der Fachaus- bildung sekundář, aber wichtig, weil modem und zeitgemass sind. In den ersten zwei Semestem werden mehrheitlich die einfuhren- den theoretischen Fácher unterrichtet. Das sind die Grundlagen der Wirtschaftslehre, der juristischen und diplomatischen Kenntnisse (Makro- und Mikrookonomie, Allgemeines und Privatrecht, Weltge- schichte, Geschichte der Diplomatie) Die Mehrheit der zur Ausbildung gehorenden Fácher wird erst ab dem 3. Semester eingefúhrt. (Politiktheorie, Politik- und Wirtscha- ftsgeographie, Verfassungssrecht, intemationale Wirtschaftslehre, Aussennhalndelsrecht, intemationale Verhandlungslehre, Etikett und Protokoll usw.) Dariibcr hinaus wáhlen die Studenten Spezialisatio- nen, uni ihre Kenntnisse zu vertiefen. Die im engeren Sinne das Wesen der Fachrichtung bildenden Fácher haben wir in folgende Gruppen eingeteilt: Okonomie, Jura, Gesellschaftswissenschaften, Diplomatie. Einige Beispiele aus dem Angebot: Bereich Okonomie: PR-Theorie, Wirtschaftsysteme, intematio- nale und regionale Wirtschaftslehre, intemationale Handelspolitik, elektronischer Handel, Business-Ratgeber usw. Bereich juristischer Kenntnisse: Wirtschaftsrecht, intemationa- les Privat- und Gemeinschaftsrecht, AuBenhandelsrecht, Menschan- rechte usw. Bereich Gesellschaftswissenschaften: neue und neueste Welt- geschichte, Politologie, intemationale Politik, EU-Regionen, Konfe- renzorganisation usw. Bereich Diplomatie: intemationale Verhandlungen, Etikett, Pro- tokoll,, Mikrodiplomatie, Management, intemationale politische Ana- lysen usw. Die griindliche theoretische Ausbildung wird im 7. Semester mit 9 Wochen Praktikum ergánzt, das die Studenten bei von der Hoch- schule anerkannten, eine intemationale Tátigkeit ausfuhrenden, Or- ganisationen absolvieren, wobei sie die Theorie in der Praxis verwen- den und auch in den einzelnen Arbeitsphasen Praktikumserfahrung sammeln. Im letzten, d.h. 8. Semester konnen die Studenten eine Spezia- lisation wáhlen, die sie besonders interessiert. Diese sind: AuBen- und Sicherheitspolitik, EU-Intergration, Intemationale Medien und PR. Es ist wichtig anzumerken, dass nicht nur das Programm dieses Studienfaches, sondem auch der personále Hintergmnd ausgezeicht- net ist. Das Personal besteht einerseits aus den Dozenten der Ko- dolányi-János-Hochschule andererseits aus fuhrenden ungarischen Experten aus Theorie und Praxis, die auch international anerkannt sind. Die Ausbildung wird vom Lehrstuhl fur Gesellschaftswissen- schaften der Hochschule kordiniert. Wie schon erwáhnt, werden die meisten Absolventen des Fa- ches Intemationale Beziehungen wahrscheinlich in der Wirtschaft angestellt. Wegen der Vielseitigkeit der Ausbildung gibt es aber auch andere Moglichkeiten: Armee und Polizei, Orgáne der Regierung bzw. der Selbsverwaltung, Bankwesen, EU-Biiros, Handels- und Zivilorganisationen. Da die Regionen, die Kommunen und die Mikro- regionen immer mehr intemationale Beziehungen aufweisen, unsere Absolventen werden den Bedarf von diesem Segment des Arbeit- smarktes auch decken konnen. Die Besten unserer Studenten studieren selbstverstándlich an einer Universitát weiter: Univeritát fur Wirtschaft in Budapest, Fa- chrichtung Intemationale Studien, Zrinyi-Miklos-Universitát fůr Lan- desverteidigung, Fachrichtung Sicherheitsexperte kdnnen nach dem Hochschulabschluss fortgesetzt werden. Auch jetzt ist es scon klar: die Nachfrage nach der Ausbildung von intemationalen Fachreferenten ist groB. Sie ist, obwohl nur anderthalb Jahre alt, eine der populársten Fachem der Hochschule. Zur Zeit studieren 300 Direkt- und 400 Femstudenten die Fachrich- tung. Diese Tatsache motiviert, uns ůber die Entwicklung des Faches Gedanken zu machen und die Nachfrage auf dem Arbeit- smarkt in Betracht ziehend eine universitáre Fachrichtung „Intema- tionale Studien" und die Moglichkeiten fur eine Ausbildung in ver- schiedenen Fremdsprachen auszuarbeiten. Галина Волченкова* Технологія експертизи педагогічних інновацій в умовах інтеграції в міжнародний освітній простір Якісні зміни, що відбуваються в системі освіти України, потребують розробки програмно-методичних засобів, стандартів та освітніх технологій. Реалізація таких змін спонукає педагогів до входження в інноваційний процес як явище інтеграції в міжнародний освітній простір. На думку багатьох дослідників [1, 2, 3, 4], відсутність науково-обгрунтованої оцінки чи експертизи навчально- виховного процесу, і педагогічних інновацій у тому числі, далеко не сприяють підвищенню рівня педагогічного процесу. Для здійснення освітнього процесу в умовах інно- ваційної діяльності педагога є визначення механізму про- ведення педагогічної експертизи, підготовка експертів, яких необхідно навчати технології педагогічної експертизи [8]. Освіта по суті інертна. Педагогічні інновації назріва- ють у суспільстві ще задовго до їх появи на арені освітньої політики і практики. На початку новизна змін досить відносна, з яскравими ознаками минулого досвіду і вкра- пленням нового переосмисленого до сучасних умов. ’ Galina Volchenkova is a research officer of the Institute of Pedagogics of the Academy of Pedagogical Sciences of Ukraine. In her article she describes qualitative changes in the system of education in Ukraine as innovative ones in the process of integration into international society. While elaborating program and methodological support for expert estimation of pedagogical innovations in national education, it is important to use experience of international cooperation in this field. Bas ed on analysis of literature about this problem the author makes some conclusions about expertise development methods, based on principles of upgrading the level of peda- gogical introspection (analysis, estimation, self-correction) and about elaborating methodological requirements to expertise, using experience of international coopera- tion. e-mail: volchenkova_gali@mail.ru На думку Скок Г.Б. освітні інновації мають „коли- вальний характер”. Наприклад, тоталітарне суспільство зберігає освітні канони, незмінні традиції. Але у самому суспільстві назріває нестримне бажання свободи від об- межень, варіативності, гнучкості. Натомість, в умовах пов- ної свободи в освіті, виникає об'єктивна необхідність у стандартах, нормах, оцінюванні і порівнянні освітніх рів- нів. Спостерігається також тенденція того, що люди міня- ються повільніше, ніж потреба осмислення „забутого ста- рого” але в новому контексті і умовах суспільства. Таким чином, досвід педагогів країн, які розвивалися в умовах стабільності має стати прикладом для вироблення національних критеріїв при здійсненні експертної оцінки педагогічних інновацій. Однією з визначних педагогічних іновацій 90-х років XX століття стала так названа „гуманізація освіти”, як наполеглива праця багатьох років. Для науково-методичного забезпечення процесу оновлення сучасної освіти важлива роль належить і методиці проведення експертизи педагогічних інновацій. Саме вона визначає мотиви, мету, зміст, методи навчання тієї чи іншої педагогічної інновації на різних рівнях: педагогічних систем чи технологій, оновлення змісту, за- стосування методик і прийомів у нових умовах. Розро- бляючи завдання, методи навчання, конкретизуючи мету в системі цілей, обгрунтовуючи та складаючи програми, підручники і навчальні комплекси для учнів, студентів, вчителів, створюючи посібники, методика з«ясовуе шляхи досягнення поставленої мети інноваційного процесу. Вона визначає обсяг знань, умінь і навичок, критерії їх виявлення і оцінювання в інноваційному середовищі. Методика, як і педагогіка, належить до суспільних наук. Її зв«язки з філософією зумовлюються тим, що вона вивчає певні аспекти у формуванні особистості. Філософія забезпечує методологічні основи методики, розуміння цілей навчання. Філософська теорія пізнання стверджує, що шлях до істини проходить через етапи почуттєвого і раціо- нального (логічного) пізнання і завершується перевіркою на практиці. Раціональне пізнання спирається на пізнання чуттєве, невідривне від об«єктивної дійсності, а засвоєння нових знань, умінь і навичок індивідом повинно бути постійно пов«язане з реальністю. Цей процес має стати оволодінням духовного спадку поколінь, формуваннм світогляду школярів, включенням їх у соціальне життя, оволодінням найдосконаліших форм спілкування і пізна- вальної діяльності. Нами розроблена методика проведення експертизи педагогічних інновацій, основана на принципах підвищення рівня педагогічної рефлексії, а саме - аналіз, оцінка і корекція власної педагогічної діяльності як об«єкт власного дослідження. Педагогічна експертиза складається з таких етапів: • аналіз, оцінка процесу педагогічної інновації • науково обґрунтовані рекомендації щодо удоско- налення Для встановлення об«єктивної експертизи необхідний системний підхід. Щоб оцінити рівень роботи вчителя- експериментатора необхідно спостерігати систему уроків для визначення якості розвитку інтелекту учнів у динаміці. Для цього вчителів-експертів, адміністарторів-експертів небхідно навчати технологіям педагогічної експертизи. Аналіз науково-педагогічної літератури з проблеми дослідження доводить незаперечний факт відсутності експертної оцінки педагогічної інновації як особливого виду інтелектуальної діяльності на рівні теорії і методології її проведення [1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10]. Ю.М.Швалб [6] вказує на необхідність визначення .методологічних принципів психологічної експертизи як певний вид дослідження для того, щоб стати дієвим інструментом. На основі своїх досліджень визначена типологія експертизи як характер співвідношення таких видів знань як, „...будь-який об’єкт експертизи як діяльнісна система завжди будується на основі певних норм культури та має у собі в явному та неявному вигляді певну систему знань” [6]. Перший тип експертизи - кваліфікаційна, або монопрофесійна (оцінювання професійної діяльності іншим професіоналом). Типові випадки такої експертизи: різного роду рецензування, захисти, професійні конкурси. Другий тип експертизи - міжпрофесійна або поліпрофесійна експертиза, коли об«єкт, створений у межах однієї професійної діяльності, оцінюється з точки зору іншої професійної позиції. На думку Ю.М.Швалба, „ ...стосовно педагогічних систем поліпрофесійна експертиза може будуватися не тільки з точки зору психології, але й фактично і з позицій будь-якої наукової або професійної діяльності: соціології, культурології, медицини, кібернетики, економіки тощо”. Третій тип експертизи - суспільна або споживацька, де суб«єктом експериментування виступають індивіди або соціальні групи, які безпосередньо відчувають наслідки дії системи. їх оцінні судження складають основу даного типу експертизи. Основним критерієм оцінювання виступає показник інноваційного потенціалу перетворення. За Швалбом Ю.М. визначені рівні оцінки глибини перетворення, Рівні Зміст Узагальнені критерії експертної оцінки Перший. Коли змінюється архітектоніка самої Ступінь відповідностей форм освітніх Соціальні інновації системи освіти інновацій до потреб суспільства в системі освіти Другий. Коли зміни спрямовані на внутрішні Ступінь відповідності форм організації Соціально-педагогічні умови організації процесів навчання освіти до умов повноцінного психолого- інновації і виховання соціального розвитку його суб'єктів Третій. Коли зміни спрямовані на перетво¬ Ступінь відповідності змісту освіти його Освітні інновації рення навчально-виховного процесу цілям та завданням в цілісній ланці освіти. Нові цілі, но¬ ві програми та нові методи навчання. Четвертий. Коли зміни спрямовані на перетво¬ Ступінь відповідності технології нав¬ Психолого-педагогічн^. рення технологій. Це нові засоби чання до завдань засвоєння навчального інновації навчання, та виховання або нові фор¬ матеріалу ми організації навчального матер¬ іалу. П'ятий. Коли зміни спрямовані на пере¬ Ступінь відповідності навчальних про¬ Конкретно-педагогічні творення методики викладання того цедур педагогічним завданням розвитку інновації чи іншого навчального предмета. особистості в процесі навчання Таким чином, на підставі проведених досліджень під керівництвом Ю.М.Швалба показали, що проведення психологічної експертизи педагогічний систем має підлягати жорстким методологічним вимогам: 1. Принцип полісуб’єктності - необхідно виділяти всі основні діяльнісні позиції та описувати психологічні структури та функції відповідних суб«єктів. Мінімальний набір таких суб’єктів: розробник навчального проекту та програми, педагог, учень. 2. Принцип взаємного відображення - опис кожного суб єкта з урахуванням того, як він уявляє інших суб єктів. 3. Принцип додатковості - опис діяльнісної позиції з урахуваннямвнеску кожного з учасників іноваційної діяльності. 4. Принцип „матрьошечності” - описувати конкретну педагогічну систему з вимогами того рівня до якого вхо- дить та аналізується. Міжнародний досвід вироблення експертної оцінки. У багатьох країнах світу є свій досвід з проблеми оціню- вання якості освіти і педагогічних інновацій, який, на нашу думку, можна використати для національної системи оцінки якості освіти. На нашу думку, необхідно розробляти національну концепцію: визначити підходи, сформувати показники і критерії якості. Найближчим завданням у цьому напрямку є створення нормативної бази; розробка оціно- чних вимірників якості; побудова технологій проведення комплексного моніторингу якості освіти, а не тільки педа- гогічних інновацій. Час перетворень у суспільстві дикту- ється новою системою цінностей. У ході дослідження теми „Технології здійснення екс- пертизи педагогічних інновацій у системі середньої зага- льної освіти” технічне завдання було конкретизовано, а са- ме: розробити та апробувати операційний інструментарій для визначення характеристики інноваційної діяльності вчителя початкової школи та навчального закладу І ступеня. Дослідження проблеми організації та проведення експертизи інноваційної діяльності вчителя або навчального закладу турбує педагогів усього світу. Тому досвід міжна- родної експертної групи, до якої були залучені і педагоги України, стане корисним, а саме - Стандарти Міжнародної асоціації ISSA („Крок за кроком”) для сертифікації вчителів та навчальних закладів, які працюють за програмами орієнтованими на дитину. Вони складаються з: форми спос- тережень; проведення експертизи; рекомендації; вимоги до експертів. Нами використані результати групи українських екс- пертів, членів Міжнародної асоціації педагогів ISSA по розро- бці та апробації Стандартів Step by Step. Вони є технологіч- ним інструментом для проведення експертизи інноваційної діяльності навчального закладу та вчителя початкових класів у тому значенні, що здійснення навчально-виховного процесу, орієнтованого на дитину, є інноваційним для педагогів нашої країни. З вище зазначеного, визначені основні характеристики інноваційної діяльності вчителя початкових класів та навчальних закладів І ступеня. Такими для навчальних закладів стали: • Організація взаємодії між педагогами та дітьми; • Врахування участі членів родини у навчально- виховному процесі; • Планування програми, орієнтованої на дитину; • Використання стратегій значущого навчання; • Створення інноваційно-творчого навчального середовища; • Здоров’я та безпека учасників навчально-виховного процесу. Характеристики інноваційної діяльності вчителя початкових класів: • Індивідуалізація навчально-виховного процесу; • Створення навчального середовища; • Участь родини у навчально-виховному процесі; • Стратегії викладання, що забезпечують значуще навчання; • Планування й оцінювання учнівських досягнень; • Професійний розвиток вчителя. Дані характеристики розроблені з метою визначення основних ознак особистісно орієнтованого навчання, а саме: - створення умов для особистісного розвитку кожної дитини та - відповідних програм, більш ефективних, за допомо- гою яких - педагоги активізують та полегшують процес навча- ння, використовуючи методи, які відповідають рівневі розвитку дітей, індивідуальним потребам, інтересам, а також різним стилям навчання. Для проведення експертизи інноваційної діяльності пропонується форма спостережень як контрольна таблиця для оцінки, як поточного стану навчально-виховного процесу, так і практик навчання в інноваційній діяльності вчителя. Форми спостережень складають перелік характе- ристик інноваційної діяльності та відповідних показників якості, позначених цифрами. За показниками описані приклади, що допомагають їх визначити. Оцінювальний ключ. Експерт оцінює кожний показник за такою шкалою: П - постійно відзначається. Показник цілком виконується протягом дня. І - іноді відзначається. Показник частково виконується. Існують деякі докази. Р - рідко відзначається. Показник не виконується. Існує мало доказів. Примітка: оцінку необхідно пояснити у колонці „коментарі”. Форму спостережень необхідно заповнювати не менше двох разів на рік: листопад/грудень - квітень/травень. Експертизу можуть використовувати педагоги, адмі- ністратори шкіл, представники міністерств, викладачі вищих навчальних закладів, батьки і члени громади для підвищення якості викладання та створення умов для ефективного розвитку навчально-виховного процесу в умо- вах середньої загальної освіти. Педагоги можуть вико- ристати форми спостережень як метод самоцінювання для покращення практик викладання та професійного рості. Адміністратори, представники міністерств можуть вико- ристовувати форми для порівняння інуючої практики діяльності з інноваційною для складання комплексного плану, спрямованого на удосконалення роботи школи. Представники вищих навчальних закладів можуть вико- ристати їх як ілюстрацію взаємозв язку терії з практикою та посібник для підготовки спеціалістів. Таким чином дана методика, як складова технології здійснення експертизи педагогічних інновацій може забезпечити професійну до- стовірність і програмну підтримку під час розробки пропо- зицій щодо доцільності та ефективності будьякої педаго- гічної інновації. Література Положення „Про порядок здійснення інноваційної освітньої діяльності в Україні/Юсвіта України, грудень, 2000. Національна доктрина розвитку освіти України у XXI столітті/ /Освіта України, червень, 2001., Концепція науково-технологічного та інноваційного розвитку України, схвалена Постановою Верховної Ради України від 13.07.1999р. (№916-ХІУ). В. А. Бухвалов, Плипер Я.Г.Педагогическая експертиза школьї,- М., Центр „Педагогический поиск", 2001-160с. JI. І. Даниленко, Теоретичні аспекти освітньої інноватики.// Педагогічні інновації: ідеї, реалії, перспективи.: Зб.наук.пр.Випуск 5/Ред.кол.: Л.І.Даниленко(гол.ред) та ін.-К.:Логос, 2001.-170с. (стор.3-11). Ю. М. Швалб, Теоретичні основи психологічної експертизи досліджень.//Педагогічні інновації: ідеї, реалії, перспективи.: Зб.наук.пр.Випуск 4/Ред.кол.: Л.І.Даниленко(гол.ред) та ін.- К.:Логос, 2001.-170с. (стор.3-12). К. В. Магагон, До проблеми експертизи педагогічних інно- вацій.//Педагогічні інновації: ідеї, реалії, перспективи.: 36. наук. пр.Випуск 4/Ред.кол.: Л.І.Даниленко(гол.ред)таін.-К.:Логос, 2001.- 170с. (стор.24-31). Н. Ф. Федорова, Щодо організації експертизи педагогічних інно-вацій.//Педагогічні інновації: ідеї, реалії, перспективи.: 36. наук. пр. Випуск 4/Ред.кол.: Л.І.Даниленко(гол.ред) та ін.-К.:Логос, 2001.-170с. (стор.32-37). Г. В. Єльнікова, 3 досвіду організації та здійснення інно- ваційного проекту.//Педагогічні інновації: ідеї, реалії, перспективи.: 36. наук. пр. Випуск 5/Ред.кол.: Л.І.Даниленко(гол.ред) та ін,- К.:Логос, 2001.-170с. (стор. 120-126). Л. І. Даниленко, В. І. Довбищенко, Експертиза інноваційних освітніх проектів та технологія її здійснення.//Педагогічні інновації: ідеї, реалії, перспективи.: Зб.наук.пр.Випуск 4/Ред.кол.: Л.І.Даниленко(гол.ред) та ін.-К.:Логос, 2001.-170с. (стор.12-18). Л. Буркова, Експертиза педагогічних інновацій: види, етапи здійснення.//Імідж сучасного педагога. -№3-4(14-15), 2001.-С.7. Л. 1. Даниленко, Л.В. Буркова, Відбір та оцінювання педагогічних нновацій//Директор школи.- 1998.-№34 (46). М. М. Князева, Зкспертиза образовательньїх проектов.// Школьньїе технологии, № 1 .-С.210-227. Національна Асоціація освіти дітей молодшого віку (1998). Критерії та порядок акредитації Національною Асоціацією освіти дітей молодшого віку. Washington, DC: NAEYC. Summary Technology of the Expertise of Pedagogical Innovations Characteristics of Innovational Activity of a Teacher Qualitative changes in the education of Ukraine - establishment of innovation process — integration into the international educational spa- ce.“Oscillating Character” of educational innovationReadiness of te- achers to changes. There have been worked out the methodology of the expertise of pedagogical innovations. It is based on the principles of raising the level of pedagogical reflection, namely - analysis, estimation and correction the own pedagogical activity, being the object of self-research. The pedagogical expertise consists of the following stages: • analysis and estimation of the process of pedagogical innovation • scientifically grounded advises about upgrading Systematic Approach every object of the expertise, being the active system, is always built on the basis of certain cultural standards and bears in itself in explicit or implicit way the certain system of attainments” (6) The types of expertise: Attestation or mono-professional (estimation of professional activity of one professional by another) • Inter-professional or poly-professional Is a kind of expertise, which estimates the object, developed in the context of one professional activity from the other professional point of view • Public or consumer finds the subject of experimentation to be indi- viduals or social groups, who directly feel the results of system’s activity. Y. Shvalb defines the estimation levels of the transformation depth: Methodological Requirements to Innovation Expertise: 1. Principle of multi-subjectivity 2. Principle of inter-reflection 3. Principle of complementarity 4. Principle of nesting dolls Professional Trainings of Experts 1. Knowledge about state-of-arts methods, systems and technologies of teaching. Adapting that knowledge to specific conditions and ability to evaluate their efficiency. Levels Context Generalized criteria of expert judgment First Level: Social Architectonics of education system itself is The level of conformity the forms of innovations in the being changed. educational innovations to the community system of education needs. Second Level: socio- The changes are aimed on the internal The level of conformity the forms of the pedagogical innovations conditions of organization the processes of organization of education to the conditions teaching and upbringing. of full psycho-social development of its individuals. Third Level: educational The changes are aimed on transformation The level of conformity of the education innovations of teaching and educational process. These context to its goals and tasks. are new goals, new programs and new methods of teaching. Forth Level: psycho- The changes are aimed on technologies The level of conformity of the teaching pedagogical innovations transformation. These are new means of technologies to the tasks of mastering teaching and upbringing or new ways of learning material. building learning material. Fifth Level: concrete The changes are aimed on transformation The level of conformity the teaching pedagogical innovations the methodology of teaching one or another procedures to the educational tasks of subject. development of personality while teaching. 2. Ability to evaluate organizational and training methods as well as results of such activity. 3. Ability to evaluate level of interaction between teacher and stu- dents. 4. Ability to evaluate novelty of teacher’s personal materials and their effectiveness. 5. Knowledge of modem upbringing principles and ability to evalu- ate teaching effect in terms of innovations. 6. Ability to design different training and upbringing systems aimed at development and improvement of pedagogical innovations. Innovational Pedagogical Activity: Experience of International Inte- gration So, pedagogical innovations of the last decade of XX century known as „humanization of education” - is not unsupported declaration of new slogans and replacement of labels, it is rather a diligent work accumulated through years. Standards of ISSA „Step by Step” for certification of teachers and schools, which has adopted student-oriented programs. Innovational Activity of a Teacher Is Characterized by: • Interaction between teachers and their students • Deep involvement of partners into learning and upbringing pro- cess • Development of child-oriented program • Implementing strategies of meaningful teaching • Creation of innovational and creative learning environment • Good health and safety of all participants involved into learning and upbringing process The features below were specially developed to determine main cha- racteristics of child-oriented training process: - Creation of conditions for personal growth of every child - Creation of relevant programs, which would be more effective - With the help of created programs teachers would activate and facilitate training process, use methods, which would be adequate to the level of development of children, their individual needs, interests and lear- ning styles. To examine innovational activity it is recommend to us such observa- tion form as evaluation check-list, which should be applied for current training and upbringing process and for innovational practices of a te- acher. All observation forms create the list of innovational activity features and relevant qualitative indexes, which can be denominated in figures. According to these indexes examples are described, which help to define them. To improve quality of training and to create conditions for effective development in training and upbringing process in secondary schools exper- tise can be used by pedagogues, school administrators, ministry clerks, professors and lecturers, parents and community members. Expert - is a specialist, who has practical experience from teaching in school, armed with theoretical knowledge, which will allow him/her to ana- lyze, evaluate and design further development of innovational process or its elements according to the goals of experimental study. Polskie standardy celne w procesie akcesji do Unii Europejskiej Układ o Stowarzyszeniu między Polską a Wspólnotami Europej- skimi,' zwany Układem Europejskim, został podpisany 16 grudnia 1991 r. Zastąpił on umowę między Rzeczpospolitą Polską a EWG w sprawie handlu i współpracy gospodarczej, podpisaną 19 września 1989 r. oraz protokół między RP a EWWiS, podpisany 16 październi- ka 1991 r. Wejście w życie Układu otworzyło nowy etap w stosunkach Polski z UE. Dawał on Polsce możliwość ścisłej współpracy gospo- darczej, a w konsekwencji przybliżał członkostwo Polski w Unii. Po- ciągał za sobą konieczność znaczących przeobrażeń w polskim sys- temie prawnym, polegających na dostosowaniu ustawodawstwa pol- skiego, w tym ustawodawstwa celnego, do regulacji prawnych Unii. Zgodnie z postanowieniami zawartymi w Układzie Europejskim pomiędzy Polską a Wspólnotami Europejskimi, w ciągu 10-letniego okresu przejściowego, została utworzona między obiema stronami strefa wolnego handlu wyrobami przemysłowymi. Wspólnota Euro- pejska, mając na względzie problemy Polski z transformacją oraz fakt, iż Polska jest jednym z pierwszych krajów o gospodarce cen- tralnie planowanej, który przechodzi na system gospodarki rynkowej, przyznała Polsce zasadę asymetrycznej liberalizacji handlu.2 1 Układ Europejski ustanawiający stowarzyszenie między Rzeczpospolitą Polską z jednej strony, a WE i ich Państwami Członkowskimi z drugiej strony, sporządzony w Brukseli 16 grudnia 1991 r. (zał. do Dz.U. z 1994 r. nr 11, poz. 38 z późn. zm.). 2 Polega ona na tym, że Wspólnota szybciej niż Polska znosiła cla, ograni- czenia ilościowe oraz inne bariery handlowe. Ponadto od wejścia w życie Umowy Przejściowej, we wzajemnych stosunkach handlowych Polski ze Wspólnotami obowiązuje tzw. zasada standstill, która oznacza, że żadne nowe cła importowe czy eksportowe ani inne opłaty nie będą podwyższane. Tabela 1. Harmonogram liberalizacji dostępu polskich wyrobów przemysło- wych do rynku WE Grupy towarowe Udział w polskim Okres trwania eksporcie liberalizacji przemysłowym do WE w 1992 r. (%) Załącznik II a - produkty 0,3 1992-1993 mineralne i chemiczne3 Załącznik II b - metale 0,7 1992-1993 nieżelazne4 Załącznik III5 - m.in. 22,5 1992-1994 produkty z żelaza i stali nieobjęte traktatem EWWiS, wyroby chemiczne, farmaceutyki, cement, kazeina, opony, skóry i wyroby skórzane, obuwie, wyroby ze szkła i porcelany, część produktów z miedzi, odbiorniki radiowe i TV, lampy i niektóre meble J Cła na produkty umieszczone w załączniku II a były stopniowo elimino- wane zgodnie z następującym kalendarzem: z dniem wejścia w życie umowy stawka celna została obniżona o 50% stawki podstawowej, zaś po roku od tej daty (1 stycznia 1993 r.) zostały zniesione pozostałe cła. 4 Cła importowe stosowane wobec tych towarów we Wspólnocie miały być stopniowo redukowane od dnia wejścia w życie umowy przejściowej, o 20% stawki podstawowej rocznie. 5 Dla poszczególnych towarów ustalono bezcłowe, roczne kontyngenty lub plafony taryfowe, w których ramach stawki celne są zawieszone. Te kontyngenty lub plafony były podnoszone stopniowo, rocznie o 20% od momentu wejścia w życie umowy. Jednocześnie następowało stopniowe obniżanie ceł na produkty importowane ponad przewidziane kontyngenty lub plafony o 15% rocznie, roz- Tabela 1. cd. Protokół 1 - tekstylia 18,1 1992-1996 i odzież kontyngenty ilościowe zniesione z początkiem 1998 r. Protokół 2 - produkty 4,8 1992-1995 stalowe EWWiS Protokół 2 - produkty 7,0 Cła i ograniczenia węglowe EWWiS ilościowe zniesione w 1992 r. z wyjątkiem RFN i Hiszpanii, dla których nastąpiło to w końcu 1995 r. Pozostałe produkty 46,6 Zliberalizowano przemysłowe całkowicie 1.03.1992 r. Załącznik IV a - 1365 25,0 Zliberalizowano wyrobów, głównie sprzęt całkowicie inwestycyjny w 1992 r. i surowce Załącznik IV b - 5,3 1994-2002 samochody i pojazdy Załącznik IV - niektóre 2,0 Z końcem 1996 r. oleje i gazy naftowe, zostały zniesione węgiel i koks oraz oleje licencje importowe ropy naftowej Produkty stalowe 2,1 Cła importowe EWWiS - 8 pozycji w 1992 r. (1995- ośmiocyfrowych CN - 1999) pozostałe produkty poczynając od dnia wejścia umowy w życie. Pod koniec piątego roku pozostałe 25% stawki podstawowej zostało jednorazowo zniesione. Całkowite zniesienie ceł importowych na te towary nastąpiło na koniec 1996 r. Produkty należące do tej grupy stanowią tzw. towary wrażliwe, których udział w polskim eksporcie do WE kształtuje się na poziomie ok. 23%. Tabela 1. cd. Grupy towarowe Udział w polskim Okres trwania eksporcie liberalizacji przemysłowym do WE w 1992 r. (%) Produkty węglowe 11,6 Cła importowe EWWiS - 7 pozycji w 1992 r. (1995- ośmiocyfrowych - 1999) pozostałe produkty tekstylno-odzieżowe Tekstylia i odzież - 43 10,9 Cła importowe pozycje ośmiocyfrowe - w 1992 r. (1995- pozostałe produkty 1999) tekstylno-odzieżowe Pozostałe produkty 43,1 1995-1999 przemysłowe Źródło: H. Tendera-Właszczuk, Rozszerzenie Unii Europejskiej na Wschód. Polska na tle innych krajów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s.41. Z dniem wejścia w życie umowy przejściowej, Wspólnota Eu- ropejska zobowiązała się znieść cła importowe na ok. 55 % polskich wyrobów przemysłowych.6 Polska natomiast zobowiązała się znieść z dniem wprowadzenia w życie umowy przejściowej, cła importowe na produkty przemysło- we pochodzące ze Wspólnoty, a obejmujące surowce, półprodukty oraz niektóre maszyny i urządzenia do produkcji.7 6 Należą do nich m.in. produkty chemiczne, kosmetyki, barwniki, farmaceu- tyki, materiały fotograficzne, tworzywa sztuczne, wyroby ze szkła, niektóre pro- dukty ceramiczne, materiały papiernicze, wyroby z drewna, metale nieżelazne, wyroby z metalu, maszyny, narzędzia i urządzenia mechaniczne, niektóre silniki elektryczne, zabawki, dzieła sztuki, sprzęt sportowy, sprzęt pływający, broń myśliwska i amunicja, sprzęt kontrolny. Należy nadmienić, iż cła stosowane przez Wspólnotę wobec wyżej wymienionych towarów nie były wysokie. 7 Ta grupa towarowa obejmowała m.in.: rudy metali, kopaliny niemetaliczne, metale kolorowe, węgiel, gaz, energię elektryczną, surowce włókiennicze, drewno, kauczuk, niektóre chemikalia, leki, witaminy i inne artykuły farmaceutyczne, pa- pier, znaczki pocztowe oraz maszyny rolnicze (oprócz traktorów). Tabela 2. Harmonogram liberalizacji dostępu wyrobów przemysłowych z Unii na rynek Polski Grupy towarowe Udział w polskim Okres trwania eksporcie liberalizacji przemysłowym z UE w 1992 r. (%) Załącznik IV a - 1365 25,0 Całkowita liberalizacja wyrobów, głównie wraz z datą wejścia sprzęt inwestycyjny w życie umowy i surowce przejściowej (01.03.1992 r.) Załącznik IV b8 - 5,3 1994-2002 samochody osobowe od 1992 r. bezcłowy i użytkowe kontyngent na samochody, wzrastający o 5% rocznie oraz na samochody ciężarowe z katalizatorami, wzrastający o 10% rocznie Załącznik VI - 2,0 Z końcem 1996 r. niektóre oleje i gazy zostały zniesione naftowe, węgiel i koks licencje importowe oraz oleje ropy naftowej Protokół 1 - tekstylia 10,9 1995-1999 i odzież Protokół 2 - wyroby 2,1 1995-1999 stalowe EWWiS Protokół 2 - produkty 11,6 1995-1999 węglowe EWWiS Pozostałe produkty 43,1 1995-1999 przemysłowe Źródło: H. Tendera-Właszczuk, Rozszerzenie Unii Europejskiej na Wschód, op. cit., s. 41. 8 Całkowite zniesienie ceł na samochody importowane ze Wspólnoty nastą- piło 1 stycznia 2002 r. W wyniku przyjęcia przez Polskę wspólnotowej taryfy celnej nastąpi związanie wszystkich ceł na wyroby przemysłowe. Jedno- cześnie Polska utraci możliwość autonomicznej zmiany poziomu ceł: jako członek UE będzie stosować wspólną taryfę celną, którą można będzie zmienić tylko wspólnie z innymi członkami ugrupowania (w ramach obowiązującego systemu podejmowania decyzji i przy uwzględnieniu zasad zmiany ceł, obowiązujących w ramach WTO). Przyjęcie przez Polskę wspólnotowej taryfy celnej poprawi dostęp do polskiego rynku dla wszystkich grup dostawców, z wyjątkiem tych, z którymi w momencie wstępowania Polski do Unii wymiana będzie odbywać się na warunkach wolnohandlowych. Nastąpi to dzięki rozszerzeniu - w stosunku do obecnej - liczby krajów korzystających z preferencyjnego dostępu do rynku, a w przypadku pozostałych krajów - dzięki redukcji stawek KNU. Poprawa będzie dotyczyć niemal wszystkich wyrobów przemysłowych (z wyjątkiem krótkiej listy towarów, dla których cło KNU w Polsce jest niższe od stawki celnej w Unii). Kraje, które mają obecnie status KNU, a od chwili przystąpienia Polski do UE będą beneficjentami systemu GPS, sko- rzystają niejako podwójnie: po pierwsze dzięki objęciu ich preferen- cjami, po drugie - dzięki temu, że marża preferencji GSP będzie liczona od niższej stawki KNU. Jednakże dla przeważającej części zagranicznych dostawców warunki dostępu do rynku polskiego nie ulegną zmianie. Są to kraje członkowskie Unii, kraje CEFTA i inne państwa, które w UE i w Polsce będą korzystały z bezcłowego dostępu do rynku w momencie wstępowania do Unii. Ich udział w polskim imporcie przemysłowym wynosi ok. 75 %. W rezultacie dostosowania poziomu ceł do wspól- notowej taryfy celnej nastąpi pewne obniżenie wpływów budżeto- wych z tytułu opłat celnych9. 9 Przystąpienie Polski do Unii pozbawi Polskę większości wpływów bu- dżetowych z tytułu ceł importowych. Podobnie jak inni członkowie Unii, Polska będzie musiała przekazywać te wpływy do budżetu wspólnotowego (10% zosta- nie zwrócone do kraju na pokrycie kosztów administracji celnej). Polska będzie miała najdłuższą - obok Finlandii - zewnętrzną granicę lądową spośród państw Unii. Tabela 3 .Towary, na które cła związane w Polsce są niższe niż w UE Nazwa towaru Poziom ceł w Polsce Poziom ceł w UE gaz ziemny skroplony 0,0 0,7 gaz ziemny w stanie 0,0 0,7 gazowym monofenole 4,1 5,5 pozostałe związki 6,0 6,5 organiczne obuwie o podeszwach 12,0 17,0 z gumy lub skóry cyrkon i wyroby 6,0 9,0 z cyrkonu kineskopy barwne 9,0 14,0 (CN 85401119) kineskopy barwne 9,0 14,0 (CN 85401191) kineskopy barwne 9,0 14,0 (CN 85401199) rowery dwukołowe 12,0 15,0 inne rowery 12,0 15,0 Źródło: Skutki przyjęcia przez Polskę Wspólnej Taryfy Celnej Unii Euro- pejskiej, pod red. E. Kaweckiej-Wyrzykowskiej, IKCHZ, Warszawa 1999, s. 17. Utrzymanie ceł konwencyjnych na wyroby przemysłowe na poziomie nie niższym niż w taryfie wspólnotowej było świadomym zamierzeniem polskich negocjatorów uczestniczących w Rundzie Urugwajskiej. Inaczej mówiąc, negocjując z partnerami handlowymi skalę liberalizacji ceł, polscy negocjatorzy starali się, aby obniżone cła na poszczególne produkty nie były w Polsce niższe od poziomu ceł uzgodnionych z partnerami przez Unię.10 Jednak nie dla wszystkich 10 Taka taktyka miała ułatwić przyjęcie w przyszłości wspólnotowej taryfy celnej. Gdyby bowiem w momencie przystępowania do Unii cło w Polsce było towarów udało się zastosować wyżej wspomnianą zasadę. Na kilkana- ście pozycji importu przemysłowego cła w Polsce są nieco niższe niż cła w Unii, co ilustruje tabela 3, która obejmuje 11 pozycji taryfowych. Różnice poziomu stawek celnych nie są duże, najczęściej wynoszą od niecałego punktu do trzech punktów procentowych. Największy wzrost ochrony nastąpi w odniesieniu do obuwia i kineskopów barwnych (pięć punktów procentowych). Udział tych 11 towarów w globalnym impor- cie przemysłowym kraju jest jednak niewielki i wynosi 1,7%." Ponadto, przyjęcie wspólnotowej taryfy celnej spowoduje wzrost niektórych stawek celnych z działu 87 (pojazdy nieszynowe), które obecnie nie są związane.12 Formalnie biorąc, Polska ma pełną swo- bodę zmiany stawek nie związanych i partnerzy nie mają podstaw do kwestionowania takiej decyzji. W praktyce mogą oczywiście wysu- wać zastrzeżenia. Dodać należy, że zmiana poziomu ceł będzie też miała konsekwencje dla inwestorów zagranicznych montujących pojazdy w Polsce.13 niższe niż cło na dany towar w Unii, to oczywiście trzeba by było je podwyż- szyć. To zaś oznaczałoby pogorszenie warunków dostępu do polskiego rynku dla dostawców danego towaru z krajów trzecich. Taka sytuacja - zgodnie z zasadami WTO - daje partnerom prawo wystąpienia o rekompensatę z tytułu pogorszenia warunków dostępu do rynku (wzrost protekcji ponad poziom „związany” w WTO). Rekompensata musiałaby być negocjowana nie przez Polskę, ale przez Unię, ponieważ problem pojawiłby się po przystąpieniu Polski do UE. Jednak w celu uniknięcia powstania takich problemów (a przynajmniej zminimalizowania liczby takich przypadków) Polska przyjęła już w Rundzie Urugwajskiej wyżej wspomnianą zasadę dostosowania swych redukcji celnych do zakresu liberalizacji wynegocjowanej przez Unię. 11 Por. Proces i skutki dostosowań Polski do zagranicznej polityki ekono- micznej Unii Europejskiej, pod. red. M. Paszyńskiego, IKCHZ, Warszawa 1999, s. 310-311. 12 Dotyczy to m.in. takich pozycji, jak podwozia do niektórych typów samochodów (wzrost cła z 0% do 19% lub z 0% do 10%, w zależności od typu), nadwozia do montażu przemysłowego samochodów osobowych (wzrost cła z 0% do 4,5%), części i akcesoria do montażu samochodów osobowych i ciągników (wzrost cła z 0% do 4,5%). 13 Proces i skutki dostosowań Polski do zagranicznej polityki ekonomicznej Unii Europejskiej, pod. red. M. Paszyńskiego, op. cit., s. 312. Podsumowując, w wyniku przystąpienia Polski do unii celnej UE i przyjęcia wspólnotowej taryfy celnej nastąpi istotne obniżenie poziomu ceł na większość wyrobów przemysłowych importowanych do Polski. Średnie cło - ważone importem z krajów objętych statu- sem KNU i uwzględniające redukcje ceł wynegocjowane w Rundzie Urugwajskiej - obniży się z 6,2 % do 2,6 %.14 Należy też wspo- mnieć, że na niewielką liczbę towarów przemysłowych wzrośnie stawka celna. Nie będzie to jednak zmiana duża, zazwyczaj 3 punkty procentowe. Pełne wdrożenie i realizacja zobowiązań Rundy Uru- gwajskiej poprzez zmniejszenie rozpiętości stawek między Polską a UE ułatwi z pewnością Polsce przyjęcie unijnej taryfy celnej.15 Handel artykułami rolnymi podlega natomiast liberalizacji selek- tywnej (tylko niektóre artykuły rolne są objęte liberalizacją) i ograni- czonej (bariery handlowe są w dużym stopniu łagodzone, jednak w różnym zakresie dla różnych towarów). Podobnie jak w przypadku artykułów przemysłowych, dla produktów rolnych przygotowano asymetryczną liberalizację handlu. Utrzymano także koncesje (z pewnymi wyjątkami), które Polska otrzymała od Wspólnoty w' ra- mach Systemu Powszechnych Preferencji Celnych oraz przyznano jej nowe preferencje na dużą grupę towarów. Trzeba jednak zauwa- żyć, że Układ o Stowarzyszeniu znacznie pogorszył warunki dostępu polskich produktów na rynki WE w porównaniu z latami 1990-1991, 14 Obniżka ta będzie wynikała głównie z redukcji ceł na takie towary, jak: odkurzacze, materiały włókiennicze na dekoracje teatralne, urządzenia wideo, czę- ści do silników lotniczych, maszyny do szycia, narzędzia lekarskie, leki, pochod- ne kazeiny, szczotki stanowiące części maszyn, preparaty do makijażu, szklane osłony lamp, surowe skóry owcze lub jagnięce, aparaty wykorzystujące promie- niowanie rentgenowskie, kauczuk syntetyczny itp. Cła na te towary są w Polsce znacznie wyższe niż w Unii Europejskiej, a jednocześnie towary te ważą istotnie w polskim imporcie z krajów o statusie KNU. 15 Następstwem dostosowania polskiej taryfy importowej do unijnej będzie z pewnością wzrost konkurencji na polskim rynku. Biorąc pod uwagę, że część wyrobów przemysłowych o relatywnie najwyższych cłach jest produkowana w Polsce, znaczna redukcja ceł importowych na te towary, jeśli zostanie przepro- wadzona jednorazowo, może spowodować, że w niektórych przypadkach krajowi producenci podobnych towarów odczują trudności dostosowawcze. kiedy to polski eksport do WE korzystał z Systemu Powszechnych Preferencji Celnych (GSP).16 Polska proponowała Unii rozszerzenie preferencji w handlu rolnym w stosunku do tych, które obowiązują na mocy Układu Europejskiego, powołując się na odpowiednie zapisy tego Układu. Nie było jednak pozytywnej reakcji partnera. W oba- wie przed nadmierną konkurencją ze strony polskich produktów Unia stara się opóźnić wzajemne otwarcie rynków na artykuły rolne.17 W imporcie rolnym różnice w poziomie stawek stosowanych w Polsce i w Unii są zazwyczaj większe niż w przypadku wyrobów przemysłowych. Wynika to z kilku powodów. Po pierwsze na niektó- re towary cła w Unii mają charakter specyficzny, a w Polsce ad valorem lub odwrotnie. Po drugie, na wiele towarów w Unii i w Polsce obowiązują kontyngenty minimalnego dostępu do rynku. W ramach tych kontyngentów stawka celna jest niższa od stawki konwencyjnej. Kontyngenty te mają charakter preferencyjny, umoż- liwiają one bowiem import na warunkach lepszych od „normalnych”, wynikających z poziomu ceł w taryfie celnej. Są one efektem Poro- zumienia w sprawie rolnictwa wynegocjowanego w Rundzie Uru- gwajskiej. W większości przypadków różnica między stawką kon- wencyjną a stawką w ramach kontyngentu jest bardzo duża, co oznacza, że stawka konwencyjna jest bardzo wysoka. W przypadku niektórych towarów stawka ta jest tak wysoka, że zniechęca do importu, gdyż towar importowany jest tak drogi, że nie znajduje nabywców. Import ma miejsce tylko do wysokości kontyngentu.18 W przeciwieństwie do wyrobów przemysłowych, które zostały objęte strefą wolnego handlu przed akcesją, przystąpienie Polski do 16 Zob. szerzej Skutki przyjęcia przez Polskę Wspólnej Taryjy Celnej Unii Europejskiej, pod red. E. Kaweckiej-Wyrzykowskiej, op. cit., s. 46-49. 17 Por. ibidem, s. 45. 18 Tak było na przykład w Polsce do początku lipca 1998 roku w odniesie- niu do alkoholi mocnych (whisky, gin, wódka itp.). Stawka konwencyjna na te alkohole wynosiła bowiem minimum 244%, zaś stawka w kontyngencie wynosiła „tylko” 75% lub 85% minimum. Z początkiem lipca ustanowiono cło preferencyj- ne na te alkohole w imporcie z UE na poziomie stawki w ramach kontyngentu (bez ograniczeń ilościowych). UE spowoduje zmiany nie tylko w handlu rolnym z partnerami trzecimi, ale także z UE. Jak dotychczas handel rolny z Unią został zliberalizowany w relatywnie małym stopniu. Nie należy też oczeki- wać większych zmian w tej dziedzinie do czasu naszej akcesji do UE. Pełne otwarcie rynków rolnych Polski i Unii nastąpi dopiero wraz z przystąpieniem do tego ugrupowania. Będzie to oznaczało zniesie- nie wszystkich barier we wzajemnym handlu. Z uwagi na wysoki poziom protekcji w tej dziedzinie, a jednocześnie znaczącą rolę im- portu z Unii w globalnym imporcie rolnym Polski skutki tej liberaliza- cji mogą być duże. Analizując skutki przystąpienia Polski do UE w odniesieniu do ceł, należy uwzględnić nie tylko skutki przyjęcia stawek wspólnej taryfy celnej Unii, ale także eliminacji ceł w handlu Polski z Unią. Na niektóre towary cła te są już obniżone (w stosunku do stawek podstawowych) na mocy Układu Europejskiego, ale na większość produktów są to cła obowiązujące w imporcie Polski z krajów o statusie KNU. Zatem skutki dostosowania polskich cel na artykuły rolne do warunków istniejących w UE będą dość znaczące, ponie- waż - po pierwsze - Unia jest już obecnie bardzo ważnym dostawcą wielu artykułów rolnych (jej udział w imporcie rolnym Polski wynosi ok. 48%). Każda zmiana ceł będzie relatywnie silnie rzutować na kierunki i wielkość całego importu. Po drugie, w handlu z Unią mówimy o całkowitym wyeliminowaniu wysokich obecnie ceł, a nie tylko dostosowaniu ceł KNU. Różnica poziomu stawek celnych jest w tym przypadku dużo większa niż zmiany ceł w imporcie z krajów trzecich. Zniesienie - zazwyczaj wysokich lub nawet bardzo wyso- kich - ceł w imporcie artykułów rolnych pochodzących z UE może spowodować dużo większe efekty przesunięcia kierunków importu (spoza Unii na dostawców z obszaru Unii, którzy nie będą napotykali na barierę celną w dostępie do polskiego rynku) niż w przypadku wyrobów przemysłowych. Te ostatnie do czasu członkostwa Polski w UE będą całkowicie wolne od barier handlowych. Zniesienie barier w handlu rolnym z Unią, w warunkach wysokich ceł impor- towych, spowoduje pewien wzrost konkurencji na rynku polskim. Trzeba jednak zauważyć, że znaczna część tego importu pochodzi z innych stref klimatycznych i nie stanowi zagrożenia dla produkcji krajowej (taki charakter ma ponad połowa importu rolnego z Unii).19 Warto również zauważyć, że w przeciwieństwie do wyrobów prze- mysłowych, gdzie tylko bardzo niewielka część uzyska poprawę dostępu do rynków innych krajów, w przypadku artykułów rolnych znaczna część polskiego eksportu rolnego uzyska bezcłowy dostęp (nie ograniczany także innymi barierami) do wielkiego rynku konsu- mentów w Unii Europejskiej. Polska, podobnie jak i Unia Europejska, stosuje preferencje w imporcie z krajów rozwijających się20. Ponieważ system GSP i jego stosowanie objęte są wspólną polityką handlową, przystąpienie Polski do UE oznaczać będzie przyjęcie przez nas wspólnotowego systemu preferencji, co spowoduje dość istotne zmiany w zastoso- waniu preferencji GSP. Zmiany te będą dotyczyły trzech elementów systemu GSP: • liczby krajów beneficjentów preferencji, • zakresu towarów objętych preferencjami, • marży preferencji.21 Prawo do korzystania z systemu GSP mają w Polsce kraje, w których PNB per capita jest niższy niż w naszym kraju. Wśród nich 48 krajów to państwa zaliczane do najbiedniejszych, które mają (dla towarów uprawnionych do preferencji) całkowicie bezcłowy dostęp do polskiego rynku. Polska, podobnie jak Unia, oferuje krajom najbiedniejszym bezcłowe warunki importu. Grupa ta była w 1998 r. w UE prawie identyczna jak w Polsce. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że bezcłowy dostęp do rynku polskiego i wspólnoto- 19 J. Rowiński, Wpływ Układu Europejskiego i okresu stowarzyszenia na polską gospodarkę żywnościową. Oczekiwania i efekty, [w:] Rezultaty stowarzy- szenia Polski ze Wspólnotami Europejskimi, SGH 1998, s. 25. 20 Są to autonomiczne i niewząjemne systemy ułatwień w imporcie z tej grupy krajów w postaci redukcji lub całkowitej eliminacji obciążeń celnych. Mają one ułatwić słabiej rozwiniętym krajom dostęp do zagranicznych rynków zbytu i wspierać w ten sposób ich rozwój gospodarczy. 21 Proces i skutki dostosowań Polski do zagranicznej polityki ekonomicznej Unii Europejskiej, pod. red. M. Paszyńskiego, op. cit., s. 300. wego dla danego kraju nie zawsze oznacza takie warunki dostaw w odniesieniu do konkretnych produktów. Zarówno Polska, jak i Unia stosują wyjątki od preferencji (tzn. pewne towary są wyłączone z listy preferencji22), przy czym listy tych wyjątków są różne. Oprócz wyżej wymienionych krajów najbiedniejszych lista be- neficjentów GSP obejmowała w 1998 r. w Polsce 47 krajów, a w Unii-około 120.23 Lista wspólnotowa jest o wiele dłuższa. Obejmu- je ona wszystkie kraje popularnie określane mianem rozwijających się, z wyjątkiem kilku szybko uprzemysławiających się, tj. Tajwanu, Singapuru, Korei Płd. oraz Hongkongu (ostatnie trzy z wymienionych krajów zostały wycofane z listy beneficjentów systemu GSP w połowie roku 1998). Należy też dodać, że niektóre towary z krajów korzystających z preferencji są stopniowo wycofywane z listy preferencji zgodnie z zasadą stopniowania (graduation), co oznacza, że marże preferencji są stopniowo redukowane (aż do całego wycofania preferencji) dla krajów, które osiągnęły określony poziom rozwoju gospodarczego. Natomiast druga zasadnicza różnica pod względem zakresu geograficznego GSP polega na tym, że na początku lat 90. Unia włączyła do systemu GSP także kraje WNP oraz Albanię. Wszystkie te różnice sprawiają, że przywóz z krajów 22 Zarówno Polska, jak i Unia wyłączyły wiele towarów z systemu GSP. Wśród najważniejszych pozycji polskiego importu rolnego z krajów rozwijają- cych się, które nie korzystają z preferencji w Unii i w Polsce, są (wg malejącej wartości importu): ziarna kukurydzy, niektóre rodzaje pszenicy, jęczmień pozo- stały, pszenżyto, mleko i śmietana o zawartości powyżej 1,5 % tłuszczu, mięso wołowe bez kości, nasiona gryki, kości rogów, sok z winogron, niektóre inne soki, jablka na sok itd. Generalnie należy stwierdzić, że lista wyjątków od preferencji GSP obejmuje i w Polsce, i w Unii dużo produktów strefy umiarkowanej. Jest to zrozumiałe; obie strony chronią rodzimą produkcję wielu artykułów rolnych przed konkurencją zagraniczną. Lista wyjątków w Unii obejmuje też wiele produktów strefy tropikalnej, gdyż są one uprawiane w południowych krajach Unii. 23 W tym kilkadziesiąt krajów to strony Konwencji z Lomé. Obok systemu GSP Unia Europejska stosuje dodatkowe, większe preferencje dla tzw. grupy kra- jów AKP (Afryka, Karaiby i Pacyfik) i terytoriów zamorskich. Są to kraje, które kiedyś były koloniami lub obszarami zależnymi od obecnych państw członkow- skich Unii. Preferencje dla krajów AKP wynikają z umowy z tymi krajami. korzystających z systemu GSP wynosi obecnie w Polsce 2,7% całego importu (łącznie z importem z krajów najbiedniejszych), a po wejściu do Unii udział ten wzrósłby do 14%.24 Jeśli chodzi o marżę preferencji, to w Polsce dla importu upraw- nionego do preferencji GSP obowiązuje jednakowa marża preferen- cji. Wynosi ona 80% stawki podstawowej (oczywiście z wyłącze- niem grupy krajów najbiedniejszych, które korzystają z bezcłowego dostępu do rynku), a jeśli tej nie ma, to stawki autonomicznej. W Unii Europejskiej natomiast skala preferencji jest zróżnicowana i zależy od stopnia wrażliwości towaru. Na towary najbardziej wrażliwe (to takie towary, które w UE są szczególnie chronione) skala preferencji jest najniższa.25 Inicjatorem wszelkich propozycji zmian lub kształtowania okreś- lonych kierunków polityki celnej jest obecnie Ministerstwo Gospo- darki i Ministerstwo Finansów. Natomiast realizatorem tej polityki - polska administracja celna. Prawo celne, a następnie Kodeks celny, które stanowią ramy prawne dla realizacji polityki celnej, pozwalają polskiej administracji celnej pełnić - przyjęte na całym świecie - podstawowe funkcje gospodarczo-społeczne, takie jak: kontrola ob- rotu towarowego z zagranicą, pobór cła i podatków, ochrona rynku wewnętrznego, ochrona rodzimych producentów oraz środowiska i zdrowia obywateli. Wraz z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej granica wschodnia będzie o wiele bardziej obciążona niż obecnie, gdyż stanie się ona granicą Wspólnego Rynku. Kwestia dostosowania polskiej infrastruktury przejść granicznych do międzynarodowych standar- dów technicznych oraz ich zintegrowanie z siecią ogólnoeuropejską staje się potrzebą priorytetową. W wyniku integracji Polski z Unią i przejęcia przez naszą granicę wschodnią pełnienia funkcji granicy zewnętrznej Unii, polska administracja celna przejmie odpowiedzial- 24 Proces i skutki dostosowań Polski do zagranicznej polityki ekonomicznej Unii Europejskiej, pod. red. M. Paszyńskiego, op. cit., s. 300-301. 25 Odpowiednio 85%, 70%, 35% lub 0% stawki podstawowej. ność za prawidłową realizację procedur i skutki dokonywania kontro- li zewnętrznej granicy Unii Europejskiej.26 W grudniu 1997 r. w Głównym Urzędzie Ceł podjęto prace związane z opracowaniem dokumentu strategicznego, zawierającego obok diagnozy stanu aktualnego także najistotniejsze kierunki i zada- nia dla administracji celnej w okresie przedakcesyjnym. W dokumen- cie tym miały być zawarte ponadto bezpośrednie odniesienia do konkretnych wskazówek i zaleceń sformułowanych przez Komisję Europejską w połowie 1997 r. Projekt takiego dokumentu pt. „Stra- tegia rozwoju administracji celnej w okresie poprzedzającym przystą- pienie Polski do Unii Europejskiej” został przygotowany w grudniu 1997 r. i poddany w styczniu 1998 r. dodatkowym konsultacjom w ramach Głównego Urzędu Ceł. Dokument ten zawiera podstawo- we cele, do których administracje celne krajów kandydujących po- winny dążyć. Osiągnięcie docelowego stanu do końca 2002 roku oraz realizacja zadań administracji celnej wymagało zrealizowania konkretnych celów strategicznych.27 Zaktualizowaną wersję Strate- gii określa teraz data 2004 roku (Strategia działania polskiej administracji celnej 2004+), co pozwoli realizować cele wynika- jące z integracji do roku 2004, a w jego trakcie zakończyć procesy będące konsekwencją wejścia Polski do UE. Nadal aktualne pozo- stają dotychczasowe cztery cele strategiczne. Rozwinięta natomiast została lista celów pośrednich (jako środków realizacji tych celów), dzięki czemu możliwe będzie prowadzenie analizy dystansu oddzie- lającego administrację od zrealizowania celów.28 Strategia rozwoju administracji celnej porusza zarówno sprawy organizacji i zarządzania oraz struktury centralnej i terenowej 26 Por. J. Jarmul-Mikolajczyk, Polityka celna w procesach integracyjnych Polski ze strukturami Unii Europejskiej, PWE, Warszawa 1998, s. 158-160. 27 1. Przystosowanie administracji celnej do wymagań stawianych przez UE krajom członkowskim. 2. Usunięcie barier biurokratycznych w wymianie towaro- wej z zagranicą. 3. Sprawny i efektywny pobór należności celnych i podatko- wych. 4. Realizacja polityki celnej Państwa oraz kontrola obrotu towarami podle- gającymi ograniczeniom i zakazom. 28 www.clo.gov.pl z dn. 23.04.2003 r. polskiego cła, jak kadr, metod pracy oraz godzin otwarcia, współpra- cy z innymi służbami oraz sąsiadującymi krajami, systemu szkolenia, poboru dochodów, kontroli celnej i kontroli na granicy, zwalczania przestępczości celnej, laboratoriów celnych, wyposażenia i infra- struktury umożliwiających właściwe realizowanie zadań po uzyska- niu członkostwa, komputeryzacji oraz wsparcia i ułatwienia dla handlu. Struktura organizacyjna polskiej administracji celnej była uregulo- wana przepisami Kodeksu Celnego (a do końca 1997 r. Prawem Celnym) i nie ulegała zmianie przez wiele lat. Należy podkreślić, że jedynie w ramach reformy centrum gospodarczo-administracyjnego Prezes Głównego Urzędu Ceł, na zasadzie autonomicznej, podlegał z dniem 1 stycznia 1997 r. ministrowi finansów. Jednocześnie w struk- turze Ministerstwa Finansów został powołany Departament Ceł, któ- rego kompetencje zmierzały w kierunku powielania zadań GUC. Struk- tura administracji celnej była następująca: • szczebel centralny stanowił Główny Urząd Ceł, • szczebel regionalny (terenowy) - 19 urzędów celnych i podległe im jednostki.29 Zadania Prezesa GUC i dyrektora urzędu celnego określały przepisy Kodeksu Celnego, brak było natomiast szczegółowych re- gulacji dotyczących statusu, organizacji i zadań służb celnych. Z dniem 30 kwietnia 2002 r. został zniesiony centralny organ administracji rządowej - prezes Głównego Urzędu Ceł. Powyższa zmiana odbyła się na mocy Ustawy z dnia 01.03.2002 r. o zmianach w organizacji i funkcjonowaniu centralnych organów administracji rządowej i jednostek im podporządkowanych oraz o zmianie niektó- rych ustaw.30 Z dniem 1 maja 2002 r. administracja celna zaczęła działać w nowych strukturach organizacyjnych. Podstawą konkret- nych zmian była ustawa z dnia 20 marca 2002 r. o przekształceniach w administracji celnej i zmianie niektórych ustaw.31 Z dniem 1 maja 29 Ostatnio już tylko 17 - bez UC Gdańsk i UC Legnica. 30 Dz. U. nr 25, poz. 253. 31 Dz. U. nr 41, poz. 365. 2002 r. przestał funkcjonować Główny Urząd Ceł, a zadania prezesa tej instytucji przejął częściowo minister finansów, a w pozostałej części, w ramach decentralizacji - regionalne struktury służby celnej. We właściwości ministra finansów, poza nadzorem nad służbami celnymi, pozostaną np. sprawy z zakresu wiążącej informacji taryfo- wej (WIT) i wiążącej informacji o pochodzeniu towarów (WIP). 67 dotychczasowych oddziałów celnych stało się samodzielnymi Urzę- dami Celnymi, kierowanymi przez naczelników.32 Należy podkreślić, że w zakresie załatwiania formalności związanych ze zgłaszaniem towarów do odprawy celnej nic się nie zmieniło. 17 dotychczaso- wych urzędów celnych przekształconych zostało w Izby Celne, kierowane przez dyrektorów.33 Właściwość miejscową nowych urzędów celnych określa roz- porządzenie ministra finansów.34 Również rozporządzenie ministra finansów ustala urzędy i oddziały celne dokonujące odpraw wytypo- wanych towarów lub stosujące określone procedury celne. W związ- ku z przejściem GUC w stan likwidacji i zgodnie z zapisami powo- łanej wyżej ustawy, minister finansów powołał Szefa Służby Celnej, który kieruje działaniami służby celnej. Nowe regulacje prawne pozwalają ministrowi finansów powołać także Radę Celną, składa- jącą się z przedstawicieli środowisk gospodarczych, stanowiącą or- gan doradczy i opiniujący w sprawach celnych. Jest to nowatorskie rozwiązanie, szczególnie istotne w procesach legislacyjnych. 32 Są to organy I instancji w sprawach celnych. Tam wydawane są konkretne decyzje w jednostkowych sprawach. 33 Tu rozpatrywane będą odwołania w II instancji. Decyzje, które zapadną w izbach celnych, mają charakter ostateczny. Zaskarżyć je można jedynie do Na- czelnego Sądu Administracyjnego. 34 Dz. U. nr 43 poz. 392. Bibliografia J. Jarmuł-Mikołajczyk, Polityka celna w procesach integracyjnych Polski ze strukturami Unii Europejskiej, PWE, Warszawa 1998. Proces i skutki dostosowań Polski do zagranicznej polityki ekono- micznej Unii Europejskiej, pod. red. M. Paszyńskiego, IKCHZ, Warszawa 1999. J. Rowiński, Wpływ Układu Europejskiego i okresu stowarzyszenia na polską gospodarką żywnościową. Oczekiwania i efekty [w:] Rezultaty stowarzyszenia Polski ze Wspólnotami Europejskimi, SGH 1998. Skutki przyjęcia przez Polskę Wspólnej Taryfy Celnej Unii Europej- skiej, pod red. E. Kaweckiej-Wyrzykowskiej, IKCHZ, Warszawa 1999. H. Tendera-Właszczuk, Rozszerzenie Unii Europejskiej na Wschód. Polska na tle innych krajów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. www.clo.gov.pl Noty o autorach Mgr Magdalena Bałut Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Kraków, Polska. Dr Henryk Czubek Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków, Polska. Dr Stanisław Dorobek Politechnika Koszalińska, Koszalin, Polska. Prof, dr nauk ped. A. C. Demiańczuk Instytut Ekonomiczno-Humanistyczny, Równe, Ukraina. Dr Miklós Galó College of Nyíregyháza, Węgry. Dr inż. Roman Gurbiel Szkoła Główna Handlowa, Warszawa, Polska. Mgr Edward Jakubowski Uniwersytet w Zielonej Górze, Zielona Góra, Polska. Prof, dr Mykoła Jewtuch Akademia Nauk Pedagogicznych, Kijów, Ukraina. Dr Leszek Korzeniowski Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Kraków, Polska. Mgr Anna Kosiorowska Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Kraków, Polska. Mgr Paulina Kowalczyk Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Kraków, Polska. Prof, dr hab. Maria Kozanecka Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Kraków, Polska. Petrilla Gréta Kozma College of Nyíregyháza, Węgry. Dr Lidia Mesjasz Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków, Polska. Dr Andrzej Nowosad Uniwersytet Jagielloński, Kraków, Polska. Mgr Barbara Oliwkiewicz Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Kraków, Polska. Mgr Krzysztof Ostrzyniewski Szkoła Główna Handlowa, Warszawa, Polska. Dr hab. Ewa Oziewicz Uniwersytet Gdański, Gdańsk, Polska. Dr Bożena Pera Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Kraków, Polska. Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków, Polska. Mgr Magdalena Strama Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Kraków, Polska. Prof, dr hab. Kazimierz Starzyk Szkoła Główna Handlowa, Warszawa, Polska. Mgr Magdalena Ślusarczyk Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Kraków, Polska. Mgr Jowita Świerczyńska Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Kraków, Polska. Dr Janusz Tomaszewski Akademia Marynarki Wojennej, Gdynia, Polska. Dr Gyorgy Venter Nyíregyházi Fióskola, Węgry. Dr László Tamás Vizi Kodolanyi Janos University College, Węgry. Galina Volchenkova Akademia Nauk Pedagogicznych w Kijowie, Kijów, Ukraina. Mgr Elżbieta Zębala Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Kraków, Polska.