KRAKOWSKA AKADEMIA
im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego
Wydzia� Psychologii, Pedagogiki i Nauk Humanistycznych
Kierunek: Pedagogika
�cie�ka specjalizacyjna: Pedagogika resocjalizacyjna z elementami kryminologii
Tadeusz Mrowiec
ZAGRO�ENIE UZALE�NIENIEM OD MEDI�W ELEKTRONICZNYCH M�ODZIE�Y SZKOLNEJ - PRZYCZYNY, PRZEJAWY I SPOSOBY ZAPOBIEGANIA (NA PRZYK�ADZIE BADA� UCZNI�W SZKӣ PODSTAWOWYCH Z TERENU GMINY WIEPRZ)
Praca magisterska
napisana pod kierunkiem
dr Beaty Zinkiewicz
Krak�w 2021 r.
Pragn� z�o�y� serdeczne podzi�kowania mojej promotor, Pani dr Beacie Zinkiewicz za inspiracj�, nieocenion� pomoc merytoryczn�, fachowe rady oraz �yczliwe wsparcie, dzi�ki kt�rym pisanie niniejszej pracy by�o prawdziw� naukow� przygod�.
Spis tre�ci
WST�P ............................................................................................................................. 5
ROZDZIA� 1 ................................................................................................................... 7
PROBLEMATYKA UZALE�NIENIA OD MEDI�W ELEKTRONICZNYCH NA PODSTAWIE LITERATURY PRZEDMIOTU ................................................................ 7
1. Poj�cie oraz zarys historyczny behawioryzmu ...................................................... 7
2. Charakterystyka uzale�nienia behawioralnego ......................................................11
3. Przyczyny oraz mechanizmy uzale�nie� behawioralnych w modelu biologicznym i psychologicznym ..................................................................................................... 13
4. Zarys pozosta�ych wybranych modeli wyja�niaj�cych przyczyny i mechanizmy uzale�nie� behawioralnych ........................................................................................ 19
5. Poj�cie uzale�nienia technologicznego. Pr�ba og�lnej klasyfikacji szerokiego spektrum problemowego korzystania z multimedi�w ............................................... 20
5.1. Charakterystyka problemu uzale�nienia od telefonu kom�rkowego ........... 21
5.1.1. Symptomy nadu�ywania telefonu kom�rkowego ................................. 22
5.1.2. Rodzaje uzale�nie� od telefonu kom�rkowego ..................................... 24
5.1.3. Konsekwencje uzale�nienia od telefonu ................................................ 26
5.2. Charakterystyka problemu uzale�nienia od Internetu .................................. 27
5.2.1. Symptomy uzale�nienia od Internetu .................................................... 30
5.2.2. Rodzaje uzale�nienia od Internetu ......................................................... 31
5.2.3. Konsekwencje uzale�nienia od Internetu .............................................. 31
5.3. Charakterystyka problemu uzale�nienia od gier wideo ............................... 32
5.3.1. Symptomy uzale�nienia od gier wideo .................................................. 37
5.3.2. Konsekwencje uzale�nienia od gier wideo ............................................ 38
6. Zagro�enia wsp�istniej�ce, niezwi�zane bezpo�rednio z uzale�nieniami technologicznymi ....................................................................................................... 40
6.1. Cyberprzemoc ............................................................................................... 40
6.2. Utrata zdrowia fizycznego ............................................................................. 42
6.2.1. Oddzia�ywanie �wiat�a widma niebieskiego .......................................... 42
6.2.2. Obci��enie narz�d�w i uk�adu mi�niowo � szkieletowego ................. 44
7. Profilaktyka uzale�nie� technologicznych jako specyficzny spos�b zapobiegania uzale�nieniom behawioralnym................................................................................... 45
7.1. Czynniki chroni�ce i czynniki ryzyka ........................................................... 48
8. Szko�a wobec problemu uzale�nie� technologicznych ......................................... 49
ROZDZIA� 2 ................................................................................................................ 51
METODOLOGICZNE PODSTAWY BADA� W�ASNYCH ..................................... 51
1. Za�o�enia metodologiczne .................................................................................... 52
2. Przedmiot i cel bada� ............................................................................................ 53
3. Problematyka bada� .............................................................................................. 56
4. Zakres bada� � zmienne i wska�niki .................................................................... 57
5. Metody, techniki i narz�dzia badawcze ................................................................ 60
5.1. Metoda sonda�u diagnostycznego ................................................................ 64
5.2. Metoda indywidualnych przypadk�w .......................................................... 65
6. Teren, organizacja i przebieg bada� ...................................................................... 65
7. Charakterystyka badanych .................................................................................... 66
ROZDZIA� 3 ................................................................................................................. 67
ANALIZA WYNIK�W BADA� W�ASNYCH ........................................................... 67
1. Za�o�enia terminologiczne .................................................................................... 67
2. Oddzia�ywanie �rodowiska rodzinnego a powstawanie uzale�nie� od medi�w elektronicznych badanych .......................................................................................... 67
3. Udzia� grupy r�wie�niczej w powstawaniu uzale�nie� od medi�w elektronicznych dzieci i m�odzie�y ...................................................................................................... 83
4. Objawy uzale�nienia/nadmiernego korzystania od/z medi�w elektronicznych .. 99
5. Konsekwencje niebezpiecznego korzystania z medi�w elektronicznych oraz uzale�nienia od nich ................................................................................................. 108
6. Skuteczno�� dzia�a� profilaktycznych zapobiegaj�cych uzale�nieniom od medi�w elektronicznych uczni�w szk� podstawowych ....................................................... 109
7. Studium indywidualnego przypadku .................................................................... 111
WNIOSKI ......................................................................................................................114
POSTULATY DLA PRAKTYKI WYCHOWAWCZEJ � CEL PRAKTYCZNY NINIEJSZEJ PRACY ....................................................................................................117
ZAKO�CZENIE .......................................................................................................... 129
BIBLIOGRAFIA .......................................................................................................... 131
SPIS WYKRES�W ...................................................................................................... 135
SPIS TABEL ................................................................................................................. 139
SPIS RYSUNK�W I ZDJ�� ....................................................................................... 140
ANEKSY ...................................................................................................................... 141
WST�P
Aktualnie prawie ka�dy z nas posiada przynajmniej jedno urz�dzenie multimedialne, od dzieci po osoby w podesz�ym wieku. Potrzeba pozostawania w "sta�ym kontakcie ze �wiatem" i "bycia na bie��co" w ostatnich latach bardzo si� pog��bi�a, a zjawisko to sta�o si� ju� norm� spo�eczn�. Pytanie tylko, kiedy ta nowa norma spo�eczna przestaje by� norm�, a zaczyna by� problemem. Bardzo du�y post�p technologiczny, a co za tym idzie - coraz to nowe mo�liwo�ci wykorzystania telefon�w kom�rkowych, laptop�w, tablet�w i ca�ej reszty urz�dze� multimedialnych nie id� w parze z post�pem psychologiczno - spo�ecznym. Brak �wiadomo�ci zagro�e� zwi�zanych z patologicznym korzystaniem z �dobrodziejstw technologii� i zachwyt nad ich mo�liwo�ciami sprawiaj�, i� ludzie staj� si� bezbronni wobec zagro�e�, kt�re niesie ze sob� "kultura pochylonej g�owy".
Przekonanie to sta�o si� punktem wyj�cia do napisania niniejszej pracy. Problem uzale�nienia m�odzie�y od medi�w elektronicznych jest stosunkowo nowym zagadnieniem, ale � co wa�niejsze � zmieniaj�cym si� wci�� na naszych oczach zjawiskiem. Obowi�zkiem pedagoga jest zatem jego monitorowanie. I taki w�a�nie cel nadrz�dny przy�wieca� autorowi tego opracowania � �ledzenie dynamiki i specyfiki problemu.
Cel ten zdeterminowa� uk�ad tre�ci w niniejszej pracy. Punktem wyj�cia do bada� by�a analiza �r�de� dotycz�cych zagadnienia uzale�nie� od medi�w elektronicznych. Jej zapisem jest ca�y pierwszy rozdzia� pracy, w kt�rym � bazuj�c g��wnie na opracowaniach z ostatnich kilku lat - om�wiono kolejno: specyfik� uzale�nie� behawioralnych, ich przyczyn� w r�nych modelach (m. in. psychologicznym i biologicznym), rodzaje i charakter poszczeg�lnych uzale�nie� technologicznych, ich konsekwencje oraz strategie profilaktyczne.
W drugim rozdziale pracy om�wiono metodologi� bada� w�asnych, za� trzeci rozdzia� stanowi zapis wynik�w bada�.
Specyfika podj�tego w pracy problemu wymaga�a zastosowania w procesie badawczym przede wszystkim metody sonda�u diagnostycznego. Przeprowadzono wywiady z nauczycielami, obserwacje, ale tak�e dokonano analizy dokument�w.
Badania wymaga�y od wszystkich respondent�w zaanga�owania, refleksji (w tym autorefleksji) oraz czasem niewygodnej szczero�ci.
Dlatego dzi�kuj� wszystkim tym, kt�rzy podj�li si� tej wsp�pracy. Dzi�kuj� nauczycielom, uczniom i ich rodzicom z nast�puj�cych szk�: ZSP nr 1 i ZSP nr 2 w Wieprzu oraz z ZSP w Nidku. Badaniami w tych plac�wkach zostali obj�ci uczniowie z klas od pierwszej do �smej.
Du�e zainteresowanie problemem uzale�nie� od medi�w elektronicznych w procesie badawczym zar�wno ze strony rodzic�w, nauczycieli, jak i uczni�w daje nadziej�, �e uda si� w przysz�o�ci wypracowa� skuteczne narz�dzia profilaktyczne.
ROZDZIA� 1
PROBLEMATYKA UZALE�NIENIA OD MEDI�W ELEKTRONICZNYCH NA PODSTAWIE LITERATURY PRZEDMIOTU
1. POJ�CIE ORAZ ZARYS HISTORYCZNY BEHAWIORYZMU
Encyklopedia PWN podaje, �e behawioryzm �to kierunek w psychologii, kt�ry powsta� na pocz�tku XX w. i stanowi� a� do po�owy lat 70. jeden z podstawowych paradygmat�w tzw. psychologii akademickiej, zwanej te� teori� zachowania, teori� bod�ca � reakcji lub teori� s�r (ang. Stimulus � reaction)�1.
1 https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/behawioryzm;3875595.html, 30.03.2021r., godz. 17:32
2 J. Watson, Behawioryzm oraz Psychologia, jak j� widzi behawiorysta, PWN, Warszawa 1990, s. 143
W roku 1913 w Stanach Zjednoczonych ukaza�a si� ksi��ka Johna Watsona pt. �Behaviorum�. Krytykowa�a ona psychologi� klasyczn�, a w szczeg�lno�ci klasyczny pogl�d na przedmiot i metod� psychologii. Autor w radykalny spos�b przeciwstawia� si� potrzebie i mo�liwo�ci badania �wiadomo�ci cz�owieka. Postulowa� korzystanie z metod obiektywnych, stosowanych w naukach przyrodniczych do badania zachowa� zewn�trznych cz�owieka. W jego publikacji �Psychologia, jak widzi j� behawiorysta� czytamy:
�Wydaje si�, �e nadszed� czas, w kt�rym psychologia jest zmuszona po�egna� si� ze �wiadomo�ci�, czas, gdy nie musi ju� �udzi� si�, �e przedmiotem obserwacji s� stany psychiczne.�2
Pogl�d J. Watsona wywo�a� w�r�d europejskich psycholog�w �introspekcyjnych� ogromn� fal� sprzeciwu. Pr�b� wyeliminowania z psychologii bada� nad �wiadomo�ci� interpretowano wr�cz jak atak na godno�� ludzk�. Behawiory�ci zarzucali introspekcji naukow� niesprawdzalno�� i praktyczn� ja�owo��. Introspekcja jako metoda obserwowania subiektywnych prze�y�, kt�re s� dost�pne tylko prze�ywaj�cej je jednostce, jest zdaniem behawioryst�w nienaukowa, poniewa� uzyskane w ten spos�b wyniki nie s� spo�ecznie sprawdzalne. Watsonowi nie uda�o si� zlikwidowa�
w psychologii bada� nad �wiadomo�ci�, ale dzi�ki niemu, zosta�y wprowadzone pomijane wcze�niej badania nad zachowaniem zewn�trznym3.
3 T. Tomaszewski, G��wne idee wsp�czesnej psychologii, Wydawnictwo Akademickie ��ak�, Warszawa 1998, s. 37-38.
4 https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/behawioryzm;3875595.html, 30.03.2021r., godz. 17:32
5 T. Tomaszewski, G��wne idee wsp�czesnej psychologii, Wydawnictwo Akademickie ��ak�, Warszawa 1998, s. 40.
6 T. Tomaszewski, G��wne idee wsp�czesnej psychologii, Wydawnictwo Akademickie ��ak�, Warszawa 1998, s. 40-42.
Za g��wny przedmiot bada� psychologii behawioryzm uznaje zachowanie si� cz�owieka, kt�re rozumiane jest jako zesp� reakcji ruchowych oraz zmian fizjologicznych, kt�rymi organizm odpowiada na sytuacj�. Zadaniem psychologii powinno by� badanie zwi�zk�w mi�dzy bod�cami a reakcjami, by na tej podstawie m�c przewidywa�, a tak�e � odpowiednio manipuluj�c warunkami zewn�trznymi � wp�ywa� na zachowanie.4 �Zale�no�� t� mo�na uj�� w schemacie S�R, w kt�rym litera S oznacza bodziec (stimulus), za� litera R oznacza reakcj�. Mo�na to r�wnie� wyrazi� za pomoc� formu�y R (fS), co oznacza, �e reakcja (R) jest funkcj� (f) bod�ca (S). W formule bodziec ten traktowany jest jako zmienna niezale�na, za� zachowanie jako zmienna zale�na�5. Tak sformu�owana teoria pozwala�a interpretowa� zachowania cz�owieka, jego rozw�j i osobowo�� jako wynik dzia�aj�cych na jednostk� bod�c�w. To prowadzi�o do braku zainteresowania si� przez behawioryst�w takimi zagadnieniami jak: czynniki wewn�trzne (tym, co si� dzieje mi�dzy bod�cem a reakcj�); osobowo�� (uwa�ali j� za pozosta�o�ci �redniowiecznego poj�cia duszy i definiowali jako sum� nawyk�w wytworzonych u jednostki w ci�gu jej dotychczasowego �ycia); teoria instynkt�w (interpretowali j� jako �a�cuch odruch�w), uczucia (t�umaczone jako reakcje narz�d�w wewn�trznych oraz reakcje mimiczne czy pantomimiczne)6. W szczeg�lno�ci behawioryzm wyst�pi� przeciwko interpretowaniu zachowa� cz�owieka z perspektywy wrodzonych tendencji. Najwa�niejsze znaczenie natomiast przypisywa� kszta�towaniu si� i utrwalaniu zwi�zk�w S�R, a zatem uczeniu si� okre�lonych reakcji na konkretne bod�ce. Dlatego behawioryzm nazywa si� tak�e w literaturze teori� uczenia si�. Tak pisa� o tym Watson:
�Psychologia, jak� chcia�bym zbudowa�, mog�aby � jako punkt wyj�ciowy � przyj�� fakt (�), �e pewne bod�ce doprowadzaj� do wyst�pienia reakcji organizmu.
W ca�kowicie wypracowanym systemie psychologii, znajomo�� reakcji pozwoli przewidzie� bod�ce, a znajomo�� bod�c�w pozwoli przewidzie� reakcj�.�7
7 J. Watson, Behawioryzm oraz Psychologia, jak j� widzi behawiorysta, PWN, Warszawa 1990, s. 146
8 J. Jagie�a, Psychopedagogika uczenia si� i zachowania, czyli o zwi�zkach behawioryzmu z edukacyjn� analiz� transakcyjn� (cz. 2), �Edukacyjna Analiza Transakcyjna�, nr 6, r. 2017, s. 279 -280
9 T. Tomaszewski, G��wne idee wsp�czesnej psychologii, Wydawnictwo Akademickie ��ak�, Warszawa 1998, 44-45.
Jaros�aw Jagie�a, analizuj�c histori� koncepcji behawioralnej, za jej prekursor�w uznaje: przedstawicieli materialistycznej filozofii o�wiecenia, pozytywizmu socjologicznego i europejskiej psychologii obiektywnej (W. McDougall, H. Pieron). W spos�b bezpo�redni natomiast powstanie behawioryzmu wi��e z prekursorskimi rosyjskimi badaniami fizjologicznymi (I. Paw�ow, I. Sieczenow) oraz ameryka�skimi badaniami zoopsycholog�w (np. J. Loeba, M. Yerkesa, czy E. Thorndike�a).8
Pokonuj�c tak� drog�, behawioryzm sta� si� dominuj�cym sposobem my�lenia psycholog�w w Stanach Zjednoczonych w pierwszej po�owie XX wieku, wypieraj�c ca�kowicie europejsk� psychologi� introspekcyjn�. Stopniowo behawioryzm zacz�� przenika� tak�e do Europy, gdzie zosta� szybko przyj�ty i sta� si� jednym z najwa�niejszych kierunk�w o zasi�gu �wiatowym. Dzi�ki niemu nast�pi�o rozszerzenie zakresu bada� psychologicznych na zachowanie zewn�trzne. Za spraw� akcentowania obiektywno�ci i �cis�ej naukowo�ci metod badawczych behawioryzm przyczyni� si� do rozwoju psychologii eksperymentalnej. Pierwotna, radykalna wersja behawioryzmu, kt�rej autorem by� John Watson, zacz�a z czasem budzi� w�tpliwo�ci i aktualnie nale�y zaliczy� j� ju� do historii psychologii. Pozostawi�a po sobie jednak dwie g��wne idee: przekonanie, �e ka�de zachowanie cz�owieka jest reakcj� na jaki� bodziec (schemat S�R), oraz prze�wiadczenie, �e wszelkie zmiany zachowania cz�owieka i jego rozw�j s� wynikiem uczenia si� nowych reakcji na okre�lone bod�ce9. Wszelkie w�tpliwo�ci natomiast doprowadzi�y do pr�b modyfikacji i powstania licznych od�am�w behawioryzmu, okre�lanych wsp�ln� nazw� neobehawioryzmu. Pierwszy z rewizj� paradygmatu s�r wyst�pi� E.C. Tolman, kt�ry wskazywa�, �e zachowanie cz�owieka nie jest �a�cuchem pojedynczych, �molekularnych� po��cze� bod�ca i reakcji, ale ma charakter ca�o�ciowy, �molarny�, jego przebieg jest celowy, ukierunkowany przez r�nego rodzaju centralne, zwi�zane z samym podmiotem, �zmienne po�rednicz�ce� mi�dzy bod�cem a reakcj� (Tolman nadawa� im g��wnie znaczenie poznawcze), co wyra�a zmodyfikowany schemat s�o�r. Jaros�aw Jagie�a, dokonuj�c podsumowania tego od�amu behawioryzmu, stwierdza, �e �zadaniem jego
przedstawicieli sta�o si� poszukiwanie obok samych bod�c�w i reakcji r�wnie� korelowanych z nimi proces�w poznawczych, zjawisk zwi�zanych z uczeniem si�, czasem nabieraj�cych charakteru latentnego�10.
10 J. Jagie�a, Psychopedagogika uczenia si� i zachowania, czyli o zwi�zkach behawioryzmu z edukacyjn� analiz� transakcyjn� (cz. 2), �Edukacyjna Analiza Transakcyjna�, nr 6, r. 2017, s. 282.
11 P. B�bel, Terapia behawioralna zaburze� rozwoju z perspektywy analizy zachowania, �Psychologia Rozwojowa�, t. 16, nr 3, r. 2011, s. 28.
12 Tam�e
13 J. Jagie�a, Psychopedagogika uczenia si� i zachowania, czyli o zwi�zkach behawioryzmu z edukacyjn� analiz� transakcyjn� (cz. 2), �Edukacyjna Analiza Transakcyjna�, nr 6, r. 2017, s. 282.
Idee te, w r�ny spos�b interpretowane, podj�li inni reformatorzy behawioryzmu, jak: C.L. Hull, K.W. Spence, O.H. Mowrer. Wa�n� rol� odegra� tu tak�e B.F. Skinner, kt�ry co prawda podtrzyma�, a nawet zradykalizowa� podstawowe za�o�enia teorii, ale uwag� po�wi�ci� g��wnie praktycznym wnioskom z niej wynikaj�cym, zw�aszcza za� mo�liwo�ci modyfikowania zachowania cz�owieka przez tzw. warunkowanie sprawcze. Zainicjowa� on rozw�j takich dziedzin praktycznych, jak nauczanie programowane w dydaktyce i terapia behawioralna w psychoterapii. Uzna�, �e �zachowania zewn�trzne (tzw. publiczne, czyli dost�pne obserwacji z zewn�trz) i zachowania wewn�trzne (tzw. prywatne, czyli dost�pne jedynie osobie, kt�ra ich do�wiadcza) maj� jednolity charakter � podlegaj� tym samym prawom�11. Przemys�aw B�bel ocenia teori� Skinnera jako jedn� z najwa�niejszych tez behawioryzmu i wyci�ga z niej nast�puj�cy wniosek: �Zar�wno zachowania prywatne, jak i publiczne maj� te same, �rodowiskowe przyczyny.�12
Mimo swych licznych ogranicze� behawioryzm przyczyni� si� do pozytywnych przemian metodologicznych w psychologii i poszerzenia przedmiotu jej bada�. Dzi�ki behawioryzmowi psychologia przekszta�ci�a si� z nauki o zjawiskach psychicznych, pos�uguj�cej si� g��wnie metod� introspekcji, w nauk� o mechanizmach regulacyjnych zachowania si� cz�owieka. Sam system, zw�aszcza w swej radykalnej postaci, nale�y ju� do historii nauki, ale z jego dorobku badawczego korzysta zar�wno wsp�czesna teoria, jak i praktyka psychologiczna. Podkre�la to Jagie�a pisz�c, �e �behawioryzm od czas�w Iwana Paw�owa, Johna B. Watsona, Edwarda Thorndike�a, Burrhusa F. Skinnera czy Clarka Hulla wci�� pozostaje znacz�cym kierunkiem pomocy psychologicznej, a zw�aszcza praktyki terapeutycznej�.13 Behawioryzm wywar� jednak wp�yw nie tylko na praktyk� terapeutyczn�, ale tak�e na nauki spo�eczne. Jego oddzia�ywanie w tej dziedzinie
przejawia�o si� niekiedy, jak np. w teorii G. Homansa, w wykorzystywaniu twierdze� psychologii behawiorystycznej do wyja�niania zjawisk spo�ecznych, cz�ciej jednak � w na�ladowaniu og�lnej postawy naukowej behawioryzmu (nacisk na obserwacj� zewn�trzn� itp.), zapo�yczaniu niekt�rych termin�w oraz klasyfikowaniu nauk spo�ecznych jako nauk o zachowaniu si� jednostek (behavioral sciences), co nie musia�o oznacza� zgody teoretycznej z behawioryzmem. Tak wi�c np. tzw. behawioryzm spo�eczny, reprezentowany przez G.H. Meada oraz innych ameryka�skich pragmatyst�w spo�ecznych, nie eliminowa� poj�cia �wiadomo�ci, lecz przeciwnie, zak�ada�, �e pomi�dzy bod�cem a reakcj� wyst�puje ogniwo po�rednie w postaci interpretacji, okre�laj�cej ka�dorazowo charakter bod�ca i wp�ywaj�cej w ten spos�b na wyb�r reakcji.14
14 https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/behawioryzm;3875595.html, 1.07.2019r., godz. 10:13
15 L. Cierpia�kowska, Psychologia uzale�nie�, , w: I. Grzegorzewska, L. Cierpia�kowska, Uzale�nienia behawioralne, PWN, Warszawa 2018r., s. 22-23.
16 B. T. Woronowicz, Bez tajemnic � o uzale�nieniach i ich leczeniu, IPiN, Warszawa 2003.
17 J. Korczak (red.), Nowe i stare uzale�nienia chemiczne i niechemiczne. Materia� edukacyjny, Fundacja Pedagogium, Warszawa 2010.
18 M. Z. J�drzejko, D. Sarza�a (red.), Cz�owiek i uzale�nienia, wyd. AH im. A. Gieysztora, Pu�tusk-Warszawa 2010.
19 N. Ogi�ska-Bulik, Uzale�nienie od czynno�ci. Mit czy rzeczywisto��?, Difin, Warszawa 2010.
20 M. Rowicka, Uzale�nienia behawioralne. Terapia i profilaktyka, Fundacja Praesterno, Warszawa 2015.
21 B. Habrat B. (red.), Zaburzenia uprawiania hazardu i inne tak zwane na�ogi behawioralne, IPN, Warszawa 2016.
22 I. Grzegorzewska, L. Cierpia�kowska , Uzale�nienia behawioralne, PWN, Warszawa 2018.
2. CHARAKTERYSTYKA UZALE�NIENIA BEHAWIORALNEGO
Uzale�nienie behawioralne (czynno�ciowe) wg L. Cierpia�kowskiej to �stan, w kt�rym osoba uskar�a si� na brak mo�liwo�ci, pomimo podejmowanych pr�b, zapanowania nad swoimi my�lami (obsesje) i zachowaniami (kompulsja) oraz ich skontrolowania, cierpi z powodu r�nych problem�w ekonomicznych, interpersonalnych, zdrowotnych � wynikaj�cych z kompulsywnego powtarzania tych czynno�ci, a tak�e ma poczucie bezradno�ci i bezsilno�ci wobec problemu�15.
Problematyk� uzale�nie� behawioralnych pr�cz Ciepia�kowskiej podejmuje w polskim dyskursie wielu innych badaczy, m. in. : Woronowicz16, Korczak17, J�drzejko i Sarza�a18, Ogi�ska � Bulik19, Rowicka20, Habrat21 i Grzegorzewska22. Ameryka�skie Towarzystwo Psychiatryczne potwierdzi�o istnienie uzale�nie�/ na�og�w behawioralnych w maju 2013 poprzez opublikowanie pi�tej rewizji
klasyfikacji DSM oraz w��czenie zaburzenia uprawiania hazardu do kategorii zaburze� i na�og�w. Do podstawowych kryteri�w s�u��cych do opisu (i diagnozy) uzale�nie� behawioralnych nale��: (1) zaabsorbowanie; (2) modyfikacja nastroju; (3) tolerancja; (4) symptomy odstawienne; (5) konflikt (na trzech wymiarach); (6) nawroty.
Zaabsorbowanie oznacza, �e dane zachowanie zaczyna dominowa� nad pozosta�ymi, �e staje si� najwa�niejsz� aktywno�ci�. Modyfikacja nastroju odnosi si� do efektu, jaki przynosi dane zachowanie � najcz�ciej stanowi przejaw (nieprzystosowawczych) mechanizm�w radzenia sobie np. z problemami czy z negatywnym nastrojem. Tolerancja natomiast odnosi si� do rosn�cego zapotrzebowania na dane zachowania w celu uzyskania podobnego poziomu gratyfikacji � tak� gratyfikacj� jest najcz�ciej modyfikacja nastroju. Wska�nikiem rosn�cego zapotrzebowania mo�e by� wyd�u�anie si� czasu poszczeg�lnych epizod�w zachowania i/lub wzrost cz�sto�ci epizod�w czy ich intensywno�ci (jako�ci). Symptomy odstawienne oznaczaj� natomiast symptomy psychiczne i/lub fizyczne wyst�puj�ce w przypadku utrudnienia lub uniemo�liwienia wykonania po��danego zachowania (np. poirytowanie, z�o��, smutek czy dr�enie r�k). Kryterium konfliktu opisuje rozd�wi�k na trzech poziomach � pomi�dzy osob� a jej najbli�szym otoczeniem, np. rodzin� czy przyjaci�mi (tzw. konflikt interpersonalny), pomi�dzy osob� a jej innymi aktywno�ciami (np. prac�, nauk�) czy zainteresowaniami, i konflikt intrapsychiczny (tzw. intrapersonalny), kt�ry mo�na opisa� jako prze�ywanie negatywnych emocji na skutek anga�owania si� w dane zachowania (lub na skutek subiektywnego wra�enia utraty kontroli nad nim). Kryterium nawrotu opisuje tendencj� do powracania do tych samych czy podobnych wzorc�w danego zachowania po okresach ca�kowitej lub cz�ciowej abstynencji.
Powy�sza pr�ba zdefiniowania uzale�nie� behawioralnych odpowiada na pytanie: Co pozwala nazwa� dane zachowanie uzale�nieniem, nawet w sytuacji, gdy osoba przejawiaj�ca pierwsze symptomy uzale�nienia zaprzecza wyst�pieniu problemu ( �przecie� ja to lubi�, �lepiej, �e to granie w totolotka od czasu do czasu a nie picie�)? Wi�kszo�� zachowa�, od kt�rych mo�na si� uzale�ni�, to zachowania stanowi�ce przejaw przystosowawczego funkcjonowania (np. seks, zakupy, praca, zdrowe jedzenie). St�d nie�atwo nakre�li� granic� pomi�dzy silnym zaanga�owaniem wynikaj�cym z pasji a pocz�tkami problemu. A ten zaczyna si� wtedy, gdy
wykonywanie opisanych zachowa� osi�ga pewien stopie� fiksacji i ma negatywne konsekwencje dla jednostki i jej najbli�szego otoczenia.23
23 M. Rowicka, Uzale�nienia Behawioralne Terapia i Profilaktyka, Minister Zdrowia, Krajowe Biuro do spraw Przeciwdzia�ania Narkomanii, Warszawa 2015, s. 7-8
3. PRZYCZYNY ORAZ MECHANIZMY UZALE�NIE� BEHAWIORALNYCH W MODELU BIOLOGICZNYM I PSYCHOLOGICZNYM
Podstawowym problemem interesuj�cym badaczy z obszaru uzale�nie� jest poszukiwanie pod�o�a uzale�nie� behawioralnych. Wyja�nienie zaburze� psychicznych i zaburze� zachowania (w tym patologicznego anga�owania si� w pewne czynno�ci) dokonuje si� w ramach r�nych koncepcji empirycznych i teoretycznych. Ich tw�rcy staraj� si� wyt�umaczy� natur� uzale�nie� z r�nych punkt�w widzenia, cz�sto r�ne koncepcje uzupe�niaj� si� nawzajem. W ka�dym paradygmacie na wiele r�nych sposob�w dokonuje si� analizy wp�ywu z�o�onych uwarunkowa�, kt�re prowadz� do pojawienia si� i utrwalenia dezadaptacyjnych zachowa�.
Badania prowadzone z perspektywy neurobiologicznej poszukuj� wyja�nie�, dlaczego kontrolowane zachowanie przechodzi w trwa�y stan uzale�nienia, wymykaj�cy si� spod kontroli, mog�cy ca�kowicie zdominowa� zachowania pop�dowe. Wi�kszo�� opracowa� z tej perspektywy dotyczy uzale�nie� substancjalnych, takich jak alkoholizm czy narkomania. Coraz wi�cej bada� wskazuje jednak na neurofizjologiczne i neurohormonalne pod�o�e uzale�nie� behawioralnych. Wy�aniaj� si� z nich dwie g��wne koncepcje wyja�niaj�ce przyczyny biologiczne uzale�nie�. Jedna z nich dotyczy proces�w zwanych neuroadaptacj�, druga dotyczy podatno�ci uwarunkowanej genetycznie.
Podej�cie nauroadaptacyjne opisuje zachodz�ce w czasie zmiany wra�liwo�ci m�zgu na przyjemno�� odczuwan� w wyniku za�ywania substancji psychoaktywnej b�d� powtarzania okre�lonego zachowania, np. grania na automatach. Regularne powtarzanie czynno�ci, kt�ra traktowana jest jak nagroda, prowadzi w ko�cu do rozregulowania kontroli nad nim. W efekcie powstaje zale�no�� od danej czynno�ci, zachowania. Teoria ta nie wyja�nia jednak, dlaczego niekt�re osoby powtarzaj�ce dan� czynno�� s� odporne
na procesy neuroadaptacji i tym samym nie trac� kontroli nad zachowaniem maj�cym zmodyfikowa� nastr�j i uzyska� przyjemno��. Cz�ciowo wyja�nia je koncepcja genetyczna, kt�ra - przy niezb�dnej obecno�ci pewnych czynnik�w psychologicznych i spo�ecznych - przypisuje tak�e znaczenie predyspozycjom genetycznym. Obie koncepcje pomimo dobrego udokumentowania nie t�umacz� do ko�ca, dlaczego niekt�rzy uzale�niaj� si� bardzo szybko, a inni nie. W zwi�zku z tym teorie te s� prawdopodobne, co oznacza, �e brak w nich rozstrzygaj�cych danych na temat przyczyn uzale�nie�.
Badanie przyczyn uzale�nie� wpisane jest natomiast w obszar bada� zajmuj�cy si� procesami biochemicznymi zwi�zanymi z neuroprzeka�nikami uk�adu nerwowego, takimi jak serotonina i dopamina, odpowiedzialnymi za to, co czujemy, jak my�limy i co robimy. Przyczyn uzale�nienia dopatruje si� w nier�wnowadze tego systemu. Wed�ug modelu genetyczno-przeka�nikowego uzale�nienie jest efektem zaburze� w obszarze uk�adu nagrody (uk�ad dopaminergiczny) i uk�adu kary (uk�ad serotoninergiczny). U os�b uzale�nionych aktywno�� tych uk�ad�w zostaje zaburzona. Rola uk�adu kary maleje, z kolei ro�nie rola uk�adu nagrody. Czynno�� czy substancja, od kt�rej osoba si� uzale�nia i kt�ra dostarcza przyjemno��, jest dla uzale�nionego rodzajem natychmiastowej gratyfikacji, zdobytej niewielkim kosztem. Dane zdobyte za pomoc� technik neuroobrazowania dowodz�, �e obni�one st�enie receptor�w dopaminowych typu D2 w strukturach podkorowych ma zwi�zek z podwy�szonym ryzykiem uzale�nienia. Badania genetyczne dotycz�ce neurotransmiter�w dowodz� zwi�zku specyficznych gen�w odpowiedzialnych za neuroprzeka�niki (w tym dopaminy) z zachowaniami kompulsywnymi i uzale�niaj�cymi. Ponadto badania podejmowane z perspektywy genetyki behawioralnej i molekularnej �wiadcz� o mo�liwo�ci dziedziczenia pewnych zaburze�, kt�re predysponuj� do rozwoju na�og�w. Wskazuj� one na znaczenie czynnik�w genetycznych, kt�re mog� odgrywa� rol� w inicjacji oraz podatno�ci na rozw�j uzale�nie�24. Wsp�czesna nauka dostarcza zatem dowod�w na istnienie wsp�lnych neuronalnych szlak�w rozwoju uzale�nie� od substancji i zachowa�. W badaniach przewa�aj� te po�wi�cone zaburzeniom funkcjonowania uk�ad�w serotoninergicznego, dopaminergicznego, noradrenergicznego oraz opioidowego. Z czego szczeg�ln� rol� przypisuje si� serotoninie, kt�ra bierze udzia� w kontroli
24 I. Grzegorzewska, L. Cierpia�kowska, Uzale�nienia behawioralne, PWN, Warszawa 2018r., s. 54-67.
zachowa� oraz dopaminie, kt�ra odgrywa istotn� rol� w procesie motywacji, nauki i nagrody. Wyniki bada� ukazuj�, ze zaburzenia przeka�nictwa szlak�w dopaminergicznych odpowiadaj� za d��enie do przyj�cia substancji psychoaktywnej lub podj�cia czynno�ci, kt�ra jest przedmiotem uzale�nienia behawioralnego. Oznacza to, �e funkcjonowanie m�zgu osoby uzale�nionej jest odmienne od funkcjonowania m�zgu osoby nieuzale�nionej. Skutkuje to przewarto�ciowaniem przedmiotu uzale�nienia, nadmiernej motywacji do kontaktu z nim, jednocze�nie powoduj�c wy��czenie korowego systemu kontroli zachowania.
Obszar bada� genetycznych pozwala zatem rozwin�� poszukiwania pod�o�a uzale�nie� na gruncie biologicznym. Potwierdza, �e sk�onno�� do uzale�nienia mo�e by� dziedziczna. Prowadzone badania nad uzale�nieniami czynno�ciowymi i substancjalnymi wskazuj�, �e ich genetyczna patogeneza mo�e by� wsp�lna25.
25 B. Lelonek-Kuleta, Uzale�nienia behawioralne na tle wsp�czesnej wiedzy o uzale�nieniach, �Studia Spo�eczne� , nr 12(1), r. 2015, s. 101.
26 I. Grzegorzewska, L. Cierpia�kowska, Uzale�nienia behawioralne, PWN, Warszawa 2018 r., s. 67-68.
Z perspektywy koncepcji psychologicznej z kolei istotnym elementem decyduj�cym o powtarzaniu zachowa� uzale�niaj�cych s� czynniki spo�eczne i psychologiczne. W psychologii klinicznej przyczyny i mechanizmy kszta�towania si� zaburze� psychicznych, w tym uzale�nie�, wyja�nia si�, wykorzystuj�c r�ne koncepcje teoretyczne i modele empiryczne. Wywodz� si� one z czterech g��wnych kierunk�w psychologicznych: psychoanalizy, psychologii humanistycznej, teorii poznawczo-behawioralnej i strategiczno-strukturalnej. Ka�da z tych teorii bada wp�yw cech struktur psychicznych (osobowo��, procesy emocjonalne, motywacyjne) oraz spos�b w jaki warunkuj� pojawienie si� uzale�nienia i utrwalenie na�ogowych zachowa�. Do najwa�niejszych z nich nale�� takie czynniki, jak: potrzeba ci�g�ego do�wiadczania nowych, subiektywnych odczu�, trudno�� z regulacj� afektu, brak akceptacji negatywnych emocji, deficytu umiej�tno�ci spo�ecznych, potrzeba obni�enia napi�cia, stres (podatno�� na nawroty na�ogu). Psychologia uzale�nie�, wyja�niaj�c natur� na�og�w, wskazuje tak�e na istotne znaczenie czynnik�w �rodowiskowych. Podkre�la ich szczeg�ln� rol� w inicjacji i utrwaleniu si� uzale�nie�. Badacze k�ad� nacisk przede wszystkim na rol� czynnik�w rodzinnych, takich jak kontrola przez rodzic�w czasu sp�dzonego przez dziecko przy komputerze, czy �rodowiskowych, pozarodzinnych, takich jak: stres �yciowy, hierarchia spo�eczna, jako�� kontakt�w spo�ecznych26.
Koncepcja spo�ecznego uczenia si� wysuwa dwie hipotezy. Pierwsza z nich koncentruje si� na koncepcji uzale�nie� behawioralnych jako zachowa� instrumentalnych ukierunkowanych na wzmocnienie. Badania te na pocz�tku dotyczy�y g��wnie uzale�nienia od hazardu, kt�rego powstanie wyja�niano pozytywnie wzmacniaj�cym dzia�aniem nagr�d pieni�nych. Ow� tez� wysun�� ju� B. Skinner w 1953 r., podkre�laj�c, �e patologiczny hazard jest funkcj� wcze�niejszej historii wzmocnie�. Wspomniany wy�ej badacz wykaza� te wzorce zachowania na szczurach i go��biach. Wsp�czesne dowody potwierdzaj� jednak jego przypuszczenie o znacz�cej roli wzmocnie� w rozwoju patologicznego hazardu. Przedstawiciele koncepcji spo�ecznego uczenia si� zastanawiaj� si� jednak, dlaczego osoby uzale�nione od czynno�ci wci�� powtarzaj� swoje zachowanie pomimo coraz to mniejszych wzmocnie� pozytywnych. �w problem wyja�nia istotne znaczenie tzw. zjawiska cz�ciowego wzmocnienia polegaj�cego na tym, �e czynno�� wzmacniana sporadycznie jest bardziej trwa�a ni� ta wzmacniana regularnie27.
27 Tam�e, s. 69.
Druga hipoteza traktuje wewn�trzne wzbudzenie jak zjawisko fizjologiczne, kt�re jest jednym z kluczowych element�w patologicznego hazardu. Ka�dy cz�owiek ma inne potrzeby zwi�zane z wewn�trznym pobudzeniem i ka�dy radzi sobie z nim w inny spos�b. Na�ogowe formy zachowa� (gra na automatach, korzystanie z internetu) u niekt�rych staj� si� form� regulacji wewn�trznego wzbudzenia. W takim kontek�cie g��wnym wzmocnieniem u hazardzist�w niejako nie musi by� wygrana, staje si� nim wewn�trzne pobudzenie. Wed�ug H. Browna istnieje sze�� mechanizm�w warunkuj�cych rozw�j patologicznego hazardu, s� nimi: stany emocjonalne; zniekszta�cenia poznawcze dotycz�ce grania; wzorce wzmocnie� behawioralnych; warunki spo�eczno- isntytucjonalne, kt�re sprzyjaj� hazardowi; wewn�trzne fantazje dotycz�ce hazardu z personifikacj� typu �lucky man�, posiadanie rodzic�w hazardzist�w oraz warunki subkulturowe, takie jak postawy sprzyjaj�ce hazardowi. Wymienione mechanizmy w r�nym stopniu, zale�nym od fazy rozwoju uzale�nienia behawioralnego, odgrywaj� inne role. Pocz�tkowo kluczowe znaczenie maj� czynniki subkulturowe oraz spo�eczno- instytucjonalne. Za kontynuacj� oraz eskalacj� czynno�ci na�ogowych odpowiedzialne s� natomiast indywidualne psychofizjologiczne potrzeby pobudzenia oraz wzorce wzmocnie� behawioralnych. Zachowania na�ogowe zyskuj� centraln� pozycj� w �yciu jednostki, je�li uruchomione
zostan� czynniki poznawcze, afektywne i specyficzne wewn�trzne fantazje. Dopiero taki system czynnik�w, po��czony dynamicznymi relacjami mi�dzy wszystkimi elementami, wyja�nia wed�ug Browna etiologi� uzale�nienia od hazardu z perspektywy spo�ecznego uczenia si�28.
28 I. Grzegorzewska, L. Cierpia�kowska, Uzale�nienia behawioralne, PWN, Warszawa 2018 r., s. 69.
29 A. Derwich � Nowak, Patologiczny hazard : poradnik dla os�b graj�cych niebezpiecznie, zagro�onych schorzeniem, ich rodzin oraz terapeut�w, wyd. �Difin�, Warszawa 2010
30 B. Hoffmann, Uzale�nienie od hazardu w �wietle teorii i bada�, w: M. Plopa (red.) Cz�owiek u progu trzeciego tysi�clecia : zagro�enia i wyzwania. T. 4, "Impuls" , Krak�w, 2011.
31 M. Marczy�ska, B. Wojew�dzka, Patologiczny hazard, w: Barbara B�tkowska � Korpa�a (red.) Uzale�nienia w praktyce klinicznej : zagadnienia diagnostyczne , Pa�stwowa Agencja Rozwi�zywania Problem�w Alkoholowych, Warszawa 2009.
32 A. Zwoli�ski, W sieci hazardu, �Petrus�, Krak�w 2011.
33 I. Grzegorzewska, L. Cierpia�kowska, Uzale�nienia behawioralne, PWN, Warszawa 2018 r., s. 70-72.
Koncepcja poznawczo - behawioralna zak�ada, �e zachowanie cz�owieka jest inicjowane, podtrzymywane albo przerywane za spraw� mechanizmu poznania i uczenia si�. Zaburzenia psychiczne, w tym uzale�nienia, s� za� wynikiem b��d�w znaczenia i przetwarzania informacji odnosz�cych si� do samego siebie, �wiata oraz przysz�o�ci. Istotne znaczenie w powstawaniu uzale�nie� behawioralnych maj� procesy poznawcze. Wielu badaczy podkre�la, �e my�lenie ludzi uzale�nionych nie jest racjonalne. Najszczeg�owiej zbadane jest uzale�nienie od hazardu, opisane obszernie m. in. przez Derwich � Nowak29, Hoffmann30, Marczy�sk�31 czy Zwoli�skiego32. Wyniki bada� z tego zakresu wskazuj� na wyst�powanie u osoby uzale�nionej zniekszta�ce� poznawczych, takich jak: iluzja kontroli i atrybucyjna stronniczo�� zwi�zana z umiejscowieniem poczucia kontroli. Pierwsze z nich odnosi si� do przeceny przewidywalno�ci zwi�zku mi�dzy dzia�aniem a wynikiem. Druga to tendencja do przypisywania wygranej czynnikom wewn�trznym, takim jak rzekome umiej�tno�ci, przegranej za� czynnikom zewn�trznym, np. pechowi. Dodatkowo maszyny do gier hazardowych s� konstruowane tak, aby obok symboli wygrywaj�cych znajdowa�y si� symbole niewygrywaj�ce, kt�re pojawiaj� si� nieproporcjonalnie cz�sto tu� powy�ej lub poni�ej linii wyp�at. To sprawia, i� gracze irracjonalnie czuj� blisko�� wygranej, kt�ra jest rodzajem nieregularnego wzmocnienia prowadz�cego do utrwalania si� zachowa� na�ogowych. Koncepcje poznawcze pozwalaj� przynajmniej cz�ciowo wyja�ni�, jak poprzez tworzenie fa�szywych przekona� osoby uzale�nione podtrzymuj� na�ogowe zachowanie33.
Teorie osobowo�ciowe z kolei zwi�zane s� z za�o�eniami podej�cia psychodynamicznego, kt�re podatno�� na uzale�nienia wi��e z niekt�rymi zaburzeniami osobowo�ci. Istotne znaczenie dla rozwoju uzale�nienia w tym modelu ma poziom organizacji struktury osobowo�ci. Zak�ada on r�wnie�, �e rozw�j uzale�nie� zwi�zany jest z rozwojem neurotycznej struktury osobowo�ci oraz nieu�wiadomionymi tendencjami autodestrukcyjnymi. �r�de� uzale�nie� behawioralnych wg tej teorii szuka� zatem nale�y w psychice jednostki. Zachowania na�ogowe s� w jej �wietle form� samoleczenia lub sposobem rozwi�zywania nieu�wiadomionych, pozostaj�cych poza kontrol�, konflikt�w. Zachowania na�ogowe s� wi�c nieudan� pr�b� zmniejszenia b�lu psychicznego.
O rozwoju zaburze� psychicznych, w tym na�og�w decyduj� trzy g��wne elementy. Bior�c je pod uwag�, uzale�nienia mo�emy opisa� nast�puj�co:
- jako efekt fiksacji rozwoju psychoseksualnego w fazie oralnej lub analnej i nie�wiadomy substytut konfliktu mi�dzy libido a agresj�;
- jako nie�wiadom� ch�� autodestrukcji, kt�ra jest pragnieniem ukarania si� w zwi�zku z poczuciem winy;
- jako element po�rednicz�cy w przebiegu konfliktu intrapsychiczengo, kt�ry jednak nie prowadzi do rozwi�zania.
Literatura przedmiotu, opisuj�c powstawanie zachowa� na�ogowych, podkre�la tak�e znaczenie osobowo�ci narcystycznej, kt�r� prezentuje wi�kszo�� na�ogowych hazardzist�w. Osoby z tak� osobowo�ci� s� podatne na wahania pobudzenia i depresj�. Poprzez zachowania na�ogowe pr�buj� owe wahania uregulowa�. Kolejnym wa�nym motywem w modelu psychodynamicznym jest problem straty polegaj�cy na separacji fizycznej lub emocjonalnej. Zachowania na�ogowe s� za� substytutem, kt�ry ma wype�ni� luk� po stracie. Pomimo braku jednoznacznych dowod�w empirycznych psychologia osobowo�ci oraz psychoanaliza pozwalaj� w znacznej mierze zrozumie� rol� wewn�trznych, intrapsychicznych proces�w, kt�re le�� u pod�o�a uzale�nie�. Pozwalaj� okre�li� specyficzne cechy osobowo�ci, odpowiedzialne za powstawanie oraz podtrzymywanie zachowa� na�ogowych. Ma to kluczowe znaczenie w terapii, gdy� przerwanie zachowa� na�ogowych przez osob� uzale�nion� mo�e skutkowa� wi�kszym dost�pem do nieu�wiadomionych konflikt�w
wewn�trznych, kt�re z kolei prowadz� do wzrostu napi�cia b�d�cego przyczyn� nawrotu na�ogu34.
34 I. Grzegorzewska, L. Cierpia�kowska, Uzale�nienia behawioralne, PWN, Warszawa 2018 r., , s. 72-75
35 M. Rowicka, E-uzale�nienia Teoria, profilaktyka, terapia, Fundacja Preasterno, Warszawa 2018, s. 19-20.
36 N. Ogi�ska- Bulik, Uzale�nienie od czynno�ci mit czy rzeczywisto��?, Difin, Warszawa 2010, s. 18.
37 I. Grzegorzewska, L. Cierpia�kowska, s. 76.
4. ZARYS POZOSTA�YCH WYBRANYCH MODELI WYJA�NIAJ�CYCH PRZYCZYNY I MECHANIZMY UZALE�NIE� BEHAWIORALNYCH
Poza opisanymi modelami - biologicznym i psychologicznym istnieje wiele innych teorii wyja�niaj�cych genez� uzale�nie�. Oto przegl�d niekt�rych z nich:
Model biopsychospo�eczny jest aktualnie najbardziej kompleksowym podej�ciem ��cz�cym teorie neurobiologiczne oraz czynniki psychologiczne, spo�eczne i �rodowiskowe. Dominuje on zar�wno w psychologii klinicznej, jak i psychologii zdrowia.35 Jego zwolenniczk� jest m. in. K. W. Beard, kt�ra � badaj�c genez� uzale�nie� - ��czy aspekty psychologiczne, genetyczne, kulturowe, rodzinne, �rodowiskowe oraz biochemiczne. W modelu tym kluczow� rol� w powstawaniu uzale�nie� przypisuje si� niedoborom serotoniny i dopaminy, kt�re zwi�kszaj� ryzyko behawioralnej zale�no�ci. Poprzez wzmo�on� aktywno�� jednostki zmienia si� jej stan psychiczny (zachowanie homeostazy). Istotn� rol� odrywaj� tak�e mechanizmy warunkowania klasycznego (inicjowanie, podtrzymywanie i zmiana okre�lonych zachowa�) oraz instrumentalnego (wzmacnianie uczu�, my�li, zachowa� zwi�zanych z podejmowaniem aktywno�ci). Z kolei czynniki rodzinne i kulturowe sk�adaj� si� na spo�eczne mechanizmy odpowiedzialne za tworzenie behawioralnej zale�no�ci.36
Model psychopatologii rozwojowej ujmuje z kolei uzale�nienie jako zjawisko z�o�one, zale�ne do wielu powi�zanych ze sob� uwarunkowa�, takich jak podatno�ci psychologiczne, biologiczne, spo�eczne czynniki ryzyka czy te� osobiste zaanga�owanie si� jednostki.37 Uwarunkowania te maj� r�ny wp�yw na wyst�powanie uzale�nienia, w zale�no�ci od etapu cyklu �ycia. Model ten zwraca uwag� na wyst�powanie dezadaptacyjnych wzorc�w zachowa�, kt�re s� z jednej strony wynikiem niedostatku
w zakresie samokontroli emocjonalnej i do�wiadcze� afektu negatywnego, a z drugiej strony � efektem nadmiaru kontroli, kt�ra wi��e si� z mechanizmami obronnymi (t�umienie, zaprzeczanie).38
38 N. Ogi�ska- Bulik, s. 18.
39 M. Rowicka, E-uzale�nienia, s. 21-28
Model czynnik�w chroni�cych i czynnik�w ryzyka to kolejna teoria genezy uzale�nie�. Opisuje ona kilka obszar�w, w kt�rych rozwijaj� si� zar�wno czynniki ryzyka, sprzyjaj�ce anga�owaniu si� w czynno�ci, zachowania ryzykowne oraz czynniki chroni�ce przed tego typu zachowaniami.
Obszary te to:
- �rodowisko rodzinne (obejmuj�ce relacje oraz zwi�zki z bliskimi);
- �rodowisko pozarodzinne (np. �rodowisko r�wie�nicze);
- �rodowisko szkolne (zwi�zane z miejscem zamieszkania i �rodowiskiem lokalnym);
- obszar obejmuj�cy cechy, umiej�tno�ci i zdolno�ci indywidualne jednostki.
Model ten bardzo dobrze uzupe�nia si� z modelem biopsychospo�ecznym. R�nic� mi�dzy nimi w taki spos�b opisuje Rowicka: �Polega ona na tym, �e w teorii biopsychospo�ecznej g��wny nacisk k�adzie si� na podzia� czynnik�w na trzy kategorie, podczas gdy w drugiej nacisk po�o�ony jest na wymiary chroni�ce i ryzyka w ramach ka�dej z trzech kategorii.�39
5. POJ�CIE UZALE�NIENIA TECHNOLOGICZNEGO. PR�BA OG�LNEJ KLASYFIKACJI SZEROKIEGO SPEKTRUM PROBLEMOWEGO KORZYSTANIA Z MULTIMEDI�W
M. Griffiths po raz pierwszy zdefiniowa� uzale�nienia technologiczne jako niechemiczne zale�no�ci powsta�e w wyniku interakcji pomi�dzy cz�owiekiem a urz�dzeniem. Tak zdefiniowane uzale�nienia podzieli� na pasywne (m. in. ogl�danie telewizji) oraz aktywne (u�ytkowanie komputera i telefonu kom�rkowego). Aktualnie termin �uzale�nienie technologiczne� wzbudza jednak w�r�d znawc�w problemu kontrowersje. Cz�� badaczy twierdzi, �e szerokie u�ywanie poj�cia uzale�nienia jest nieuprawnione i rezerwuje go tylko dla uzale�nie� substancjalnych. Inni natomiast terminem tym okre�laj� szerok� gam� uzale�nie� od
czynno�ci, do kt�rych zalicza si� m. in. hazard (pierwsze zbadane i uznane za uzale�nienie behawioralne). Jeszcze inni s�dz�, �e stosowanie okre�lenia �uzale�nienie� jest stygmatyzuj�ce i jego u�ycie w kontek�cie korzystania z nowych technologii wynika raczej z obawy przed nimi i przed ich ewentualn� szkodliwo�ci�.40
40 E. Krzy�ak-Szyma�ska, Uzale�nienia technologiczne w�r�d dzieci i m�odzie�y, Oficyna Wydawnicza �Impuls�, Krak�w 2018, s. 17
41 Tam�e, s. 18
�W�r�d znawc�w problematyki nie ma zgodno�ci zar�wno co do poj�cia, jak i jego definiowania. W efekcie literatura przedmiotu dostarcza wielu sformu�owa� na opisanie patologicznego korzystania z technologii cyfrowych. Na przyk�adzie tzw. uzale�nienia od internetu mo�na wskaza� szeroki ich katalog. Na��g ten okre�la si� m. in. jako: �uzale�nienie od internetu�, �kompulsywne korzystanie z internetu�, �patologiczne u�ywanie internetu�, �dysfunkcjonalne korzystanie z internetu�, �zaburzenia korzystania z internetu� , �nadmierne u�ywanie internetu�, �nadu�ywanie internetu� , �problemowe u�ywanie internetu� czy wreszcie �na�ogowe u�ywanie internetu� lub �na��g korzystania z internetu�. Podobnych okre�le� u�ywa si� w opisach uzale�nienia od gier komputerowych, telefon�w kom�rkowych czy smartfon�w. Ka�dy z wymienionych � bli�szych i dalszych � synonim�w zwraca uwag� na inny aspekt uzale�nienia od technologii cyfrowych, np. na problemy z kontrol� zachowania, kwesti� zbyt du�ej ilo�ci czasu sp�dzanego na u�ytkowaniu danej technologii, szkodliwe oddzia�ywanie na funkcjonowanie cz�owieka lub dysfunkcjonalne zachowanie�41.
5.1. CHARAKTERYSTYKA PROBLEMU UZALE�NIENIA OD TELEFONU KOM�RKOWEGO
Problem zdefiniowania uzale�nie� infoholicznych (od telefonu kom�rkowego) jest skomplikowany. Uzale�nienie to mo�na okre�li� jako niezdolno�� do spo�ecznego funkcjonowania bez bezpo�redniego kontaktu (tak�e po�rednictwa) z nowymi narz�dziami telekomunikacyjnymi. Zatem o uzale�nieniu mo�emy tu m�wi� wtedy, kiedy kontakt za po�rednictwem urz�dze� telekomunikacyjnych stanowi substytut kontakt�w z lud�mi.
W przypadku cyberuzale�nienia substancja chemiczna (jak w innych uzale�nieniach) nie odgrywa �adnej roli. Problemem staje si� okre�lony przedmiot � w tym przypadku telefon, a zw�aszcza zachowania zwi�zane z jego u�ytkowaniem. Wi� ��cz�ca u�ytkownika z aparatem kom�rkowym wykracza ju� poza zwyk�e zainteresowanie urz�dzeniem technicznym i ch�� do�wiadczania przyjemno�ci z jego u�ytkowania. Stosunek do telefonu przekszta�ca si� w zwi�zek emocjonalny. W konsekwencji uzale�nienie tego rodzaju dotyka u�ytkownik�w telefon�w kom�rkowych zar�wno na poziomie behawioralnym (powtarzanie okre�lonych zachowa�), jak i emocjonalnym (u�ytkownik tak jest poch�oni�ty telefonem kom�rkowym, �e nie jest w stanie si� bez niego obej��). Uzale�nieni maj� ci�g�� potrzeb� korzystania z telefonu, przekraczaj� dost�pne limity czasu, p�ac� coraz wy�sze rachunki. W sytuacjach, kiedy nie mog� skorzysta� z telefonu, nie potrafi� my�le� o niczym innym. Bywa, �e takie osoby rezygnuj� ze spotka� z przyjaci�mi, kina, spacer�w, poniewa� wol� rozmawia� przez telefon.
Na wczesnym etapie uzale�nienia osoba nim dotkni�ta nie jest �wiadoma zagro�enia. Korzystanie z telefonu w miar� up�ywu czasu absorbuje j� jednak coraz bardziej � zaczyna przeszkadza� w codziennym funkcjonowaniu, wywi�zywaniu si� z obowi�zk�w, takich jak np. odrabianie zada� domowych. Nast�puje r�wnie� coraz wi�ksza degradacja w relacjach z innymi lud�mi i odzwyczajanie si� od bezpo�rednich kontakt�w z nimi.42
42 E. Olszewska, Uzale�nienie od telefonu kom�rkowego jako nowe wyzwanie edukacji dla bezpiecze�stwa, Wy�sza Szko�a Humanistyczna w Brzegu 2013, s. 18-19
5.1.1. SYMPTOMY NADU�YWANIA TELEFONU KOM�RKOWEGO
Na przekroczenie pewnej bezpiecznej granicy w korzystaniu z telefonu kom�rkowego wskazuj� okre�lone symptomy � zachowania i stany psychiczne. Dr Maciej D�bski w artykule zamieszonym na portalu o�wiatowym �Librus� przedstawia ca�� ich list�.
W�r�d zachowa� wymienia:
- nierozstawanie si� ze swoim telefonem;
- ci�g�e sprawdzanie urz�dzenia i uruchamiane telefonu (np. cz�ste si�ganie po telefon, cz�ste u�ywanie go, sprawdzanie, trzymanie w d�oni b�d� blisko siebie, przed sob�);
- przerywanie spotka�/rozm�w w celu odebrania b�d� nawi�zania po��czenia/ wiadomo�ci;
- wychodzenie z sali szkolnej w celu odebrania b�d� nawi�zania po��czenia/ wiadomo�ci;
- cz�ste robienie zdj�� typu selfie i dzielenie si� nimi z innymi u�ytkownikami sieci;
- korzystanie z urz�dze� w miejscach i sytuacjach, w kt�rych nie powinno si� tego robi� (np. prowadzenie samochodu, przechodzenie przez jezdni�);
- ukrywanie przed innymi (na przyk�ad przed rodzicami) czynno�ci zwi�zanych z u�ywaniem smartfona;
- realizacja czynno�ci ze smartfonem w r�ku.
Stany psychiczne wskazuj�ce na uzale�nienie to wg D�bskiego:
- odczuwanie silnej potrzeby lub wr�cz poczucia przymusu korzystania z telefonu;
- ci�g�a gotowo�� na odpisanie na e-mail, sms;
- odczuwanie niepokoju, rozdra�nienia, gorszego samopoczucia przy pr�bach przerwania/ograniczenia korzystania z Internetu, komputera;
- wyra�na niezgoda i niezadowolenie z powodu ograniczenia mo�liwo�ci korzystania z telefonu;
- odczuwanie niepokoju, rozdra�nienia w sytuacjach zabronienia korzystania z telefonu kom�rkowego;
- podkre�lanie wa�no�ci wp�ywu bycia on-line na dziej�ce si� wydarzenia;
- wysokie poczucie bezpiecze�stwa zwi�zane z byciem on-line;
- prze�ywanie strachu (l�ku) z powodu odci�cia od g��wnego nurtu informacji;
- prze�ywanie negatywnych emocji zwi�zanych z niemo�no�ci� po��czenia si� z Internetem (np. szukanie zasi�gu za wszelk� cen�).
Przedstawione wy�ej zachowania i stany psychiczne poci�gaj� za sob� negatywne skutki, takie jak:
- zaniedbywanie innych aktywno�ci lub dotychczasowych zainteresowa� na rzecz korzystania z telefonu;
- wycofanie si� z dotychczasowych relacji z innymi i zamkni�cie si� w �wiecie wirtualnym;
- korzystanie z Internetu/ urz�dze� pomimo szkodliwych nast�pstw (niewyspanie, nieodpowiednie i nieregularne �ywienie, zaniedbany wygl�d, niewywi�zywanie si� ze swoich szkolnych, zawodowych, rodzinnych obowi�zk�w);
- nadmierne rozproszenie i dekoncentracja np. na zaj�ciach lekcyjnych i poza nimi;
- problem z w�a�ciwym gospodarowaniem w�asnym czasem wolnym;
- cz�ste nudzenie si� i bezczynno��, brak wyra�nej pasji w �yciu, niski poziom anga�owania si� w sprawy szkolne;
- niska aktywno�� ruchowa, brak sp�dzania czasu wolnego w spos�b aktywny;
- przejawianie tendencji do autoizolacji, pozostawanie na uboczu grupy;
- og�lne przem�czenie organizmu, przeci��enie informacyjne.43
43 https://portal.librus.pl/szkola/artykuly/fonoholizm-naduzywanie-smartfonow-przez-dzieci-najwazniejsze-symptomy, 12.01.2021 r., godz. 18:41
5.1.2. RODZAJE UZALE�NIE� OD TELEFONU KOM�RKOWEGO
Pierwszym krajem, w kt�rym dostrze�ono problem uzale�nienia od telefonu kom�rkowego i zacz�to u�ywa� tej nazwy, by�y Chiny. Obecnie zjawisko to wyst�puje w wi�kszo�ci kraj�w �wiata. Nie mo�na bagatelizowa� faktu, i� narz�dzia cyberprzestrzenne u�ytkowane w spos�b niew�a�ciwy staj� si� przyczyn� problem�w wychowawczych i spo�ecznych, a tak�e prowadz� do uzale�nie�.
Przyst�puj�c do analizy problemu dotycz�cego uzale�nienia od telefonu kom�rkowego, nale�y zaznaczy�, �e wi�kszo�� u�ytkownik�w sieci telefonii kom�rkowej korzysta z jej zasob�w w spos�b racjonalny oraz czysto �u�ytkowy�. W�r�d u�ytkownik�w telefonii kom�rkowej mo�na spotka� jednak r�wnie� takie osoby (dotyczy to zw�aszcza dzieci i m�odzie�y), kt�rym korzystanie z aparatu wymyka si� spod kontroli, co w wielu przypadkach prowadzi do uzale�nienia.
Uzale�nienie od telefonu kom�rkowego nie jest zaburzeniem homogenicznym, lecz mo�e przybiera� r�norodne formy. Ich opisy odnale�� mo�emy opracowaniach z ostatnich kilku lat, m. in. autorstwa Kozaka44, Motow45, Mysiora46 i Baranowskiej47.
44 S. Kozak, Patologia fonoholizmu. Przyczyny, skutki i leczenie uzale�nienia dzieci i m�odzie�y od telefonu kom�rkowego, wyd. �Delfin�, Warszawa 2013.
45 I. Motow, Fonoholizm jako nowe uzale�nienie w�r�d nastolatk�w , w: S. B�bas, J. Plis, J. Bednarek (red.), Patologie w cyber�wiecie , Wy�sza Szko�a Handlowa, Radom 2012.
46 R. Mysior, Fonoholizm : w kr�gu uzale�nienia , �Problemy Opieku�czo � Wychowawcze�, nr 10, r. 2015, s. 28�33.
47 A. Baranowska, Fonoholizm w�r�d uczni�w , �Wychowawca�, nr 2, r. 2016, s. 20�21.
48 T 9 - Nazwa s�ownika zaimplementowanego w telefonach umo�liwiaj�cego szybsze wprowadzanie tekstu.
Na podstawie przeprowadzonych dotychczas bada� i analiz zachowa� os�b uzale�nionych od telefonu kom�rkowego wyr�ni� mo�na nast�puj�ce rodzaje tego patologicznego zjawiska:
- Uzale�nieni od SMS-�w � odczuwaj� przymus nieustannego otrzymywania i wysy�ania wiadomo�ci tekstowych, a ich nastr�j w danym dniu zale�y od ich ilo�ci. Cz�sto korzystaj� z systemu szybkiego pisania � �T9�48. Wysy�aj� wiadomo�ci r�wnie� do siebie samych (z komputera do telefonu) lub do os�b znajduj�cych si� w pobli�u.
- Kom�rkowi �ekshibicjoni�ci� � wybieraj�c model telefonu, przywi�zuj� najwi�ksze znaczenie do koloru i stylistyki oraz jego ceny. Staraj� si� zawsze trzyma� aparat w r�ku w taki spos�b, �eby by�y widoczne funkcje, w jakie zosta� on wyposa�ony. Zwlekaj� z odebraniem po��czenia po to, �eby wszyscy wok� s�yszeli d�wi�k, jaki wydaje telefon. Czasem celowo ka�� dzwoni� do siebie w chwili, kiedy przebywaj� w miejscach publicznych lub pozoruj� rozmow� telefoniczn�. Zachowanie takie ma na celu podniesienie ich presti�u spo�ecznego i ma �wiadczy� o licznych kontaktach z innymi lud�mi.
- Uzale�nieni od nowych modeli � to osoby sk�onne przeznaczy� poka�ne kwoty na najnowszy telefon wyposa�ony w szczeg�lne i wyj�tkowe funkcje. Cz�stotliwo�� zakupu przez nich nowych aparat�w wynosi zazwyczaj oko�o jednego na pi�� miesi�cy i zale�y od grupy spo�ecznej, do jakiej zalicza si� u�ytkownik.
- Gracze � w tym przypadku aparat pe�ni g��wnie funkcj� konsoli do gry. U�ytkownicy ci swe zainteresowania aparatem koncentruj� bowiem przede wszystkim na grach, w jakie wyposa�ony jest telefon kom�rkowy; graj� wiele godzin, a� do pobicia nowego rekordu, a wielu z nich rozpoczyna gr� od pocz�tku.
- SWT (syndrom wy��czonego telefonu) � osoby z tej grupy obawiaj� si� wy��czy� telefon kom�rkowy, cz�sto r�wnie� w nocy. Chc�c unikn�� nag�ego pozbawienia si� mo�liwo�ci korzystania z aparatu, zawsze posiadaj� przy sobie zapasow� na�adowan� bateri�, co daje im poczucie bezpiecze�stwa.
- Osoby �yj�cy cudzym �yciem � u�ytkownicy telefon�w kom�rkowych posiadaj�cy potrzeb� kontrolowania otoczenia za po�rednictwem telefonu kom�rkowego (np. co robi� najbli�si, zwierzchnicy, podw�adni, znajomi itp.), a w innym przypadku odczuwaj�cy silny niepok�j.
- Osoby d�ugorozmawiaj�ce (nawet wiele godzin) - zjawisko to najcz�ciej wi��e si� z ofertami poszczeg�lnych sieci kom�rkowych. Firmy prze�cigaj� si� wzajemnie w coraz bardziej zaawansowanych technologiach, reklamuj�c coraz bardziej korzystne dla swoich u�ytkownik�w oferty specjalne. To, co z pozoru wydaje si� normalne, mo�e grozi� zbytnim przywi�zaniem si� do telefonu i jego funkcji. Skuszeni promocjami ludzie nie s� �wiadomi tego, �e ulegaj� manipulacji. Ulegaj� jej r�wnie� � niepokoj�co cz�sto � ludzie m�odzi, w wieku szkolnym.49
49 E. Olszewska, s. 21- 22.
5.1.3. KONSEKWENCJE UZALE�NIENIA OD TELEFONU
Problem uzale�nienia od telefonu kom�rkowego jest szczeg�lnie niebezpieczny w przypadku dzieci i nastolatk�w, kt�rzy dopiero ucz� si� komunikowania z innymi lud�mi. Nadmierna konieczno�� po�rednictwa w komunikacji technologii multimedialnych nara�a na niebezpiecze�stwo utraty autentyczno�ci i jednocze�nie umiej�tno�ci wchodzenia w bezpo�rednie, spontaniczne kontakty spo�eczne.
Osoby uzale�nione od telefonu kom�rkowego stopniowo wycofuj� si� z relacji ze �wiatem, sp�dzaj�c wiele czasu samotnie, nie rozstaj�c si� ze swoim telefonem, zapominaj�c jednocze�nie o tym, jak mo�e wygl�da� prawdziwa rozrywka oraz wyra�anie emocji w komunikacji werbalnej. Sytuacja taka sprzyja mentalnemu oderwaniu od otaczaj�cej rzeczywisto�ci �wiata realnego. Prowadzi do zaburzenia lub wr�cz destrukcji wa�nych dotychczas relacji mi�dzyludzkich. Nale�y zaznaczy�, �e brak kontaktu ze �r�d�em uzale�nienia (w tym przypadku telefonem kom�rkowym)
powoduje wyst�powanie objaw�w opisywanych jako �syndrom odstawienia�, zwany te� �syndromem abstynencji�, kt�ry najcz�ciej charakteryzuje si�: gwa�townymi wahaniami nastroju, stanami depresyjnymi, specyficznym dyskomfortem psychosomatycznym. Mog� r�wnie� wyst�pi� inne objawy, np. bezsenno�� w nocy z nast�pcz� senno�ci� w ci�gu dnia, l�k przed za�ni�ciem spowodowany potrzeb� ci�g�ego kontaktu z aparatem telefonicznym. Nadmierne korzystanie z telefonu kom�rkowego mo�e skutkowa� tak�e zaw�eniem zainteresowa� i zubo�eniem j�zyka (pos�ugiwanie si� np. tzw. slangiem specyficznym dla os�b nagminnie wysy�aj�cych SMS-y). Ka�dy rodzaj uzale�nienia cyberprzetrzennego wyizolowuje cz�owieka z kontekstu spo�ecznego w zakresie komunikacji bezpo�redniej (twarz� w twarz) i zasad spo�ecznego wsp�ycia oraz pozbawia mo�liwo�ci fizycznego sprawdzenia si� i uzyskania uznania dla w�asnego spo�ecznego statusu i potencjalnych mo�liwo�ci w tym zakresie. Natomiast w skrajnych przypadkach uzale�nienie od narz�dzi cyberprzestrzennych powodowa� mo�e utrat� przez osob� uzale�nion� kontroli nad w�asnym �yciem, co z kolei mo�e prowadzi� do pojawieniem si� zachowa� aspo�ecznych. Niekontrolowane korzystanie z narz�dzi cyberprzestrzennych nara�a ich u�ytkownik�w tak�e na problemy finansowe (ogromne rachunki telefoniczne), stres psychologiczny, depresj�, problemy fizyczne (zm�czenie, os�abienie systemu odporno�ciowego, nieregularne od�ywianie si�, zaniedbywanie �wicze� fizycznych, b�le g�owy, zm�czenie oczu, zesp� cie�ni nadgarstka, ryzyko chor�b nowotworowych) oraz szereg zasygnalizowanych wcze�niej problem�w w sferze spo�ecznej, szkolnej i zawodowej. Skala potencjalnych zagro�e�, na jakie nara�eni s� u�ytkownicy telefonii kom�rkowej, u�wiadamia konieczno�� podj�cia wszelkich stara� maj�cych na celu spowodowanie, �eby korzystanie z tego rodzaju technologii nie by�o przyczyn� uzale�nienia.50
50 E. Olszewska, s. 24-25.
5.2. CHARAKTERYSTYKA PROBLEMU UZALE�NIENIA OD INTERNETU
Zdefiniowanie uzale�nienia od Internetu jest r�wnie problematyczne, jak omawianego wcze�niej uzale�nienia od telefonu kom�rkowego. Dobrze opisuj� je jednak wzajemnie si� uzupe�niaj�ce definicje K. Kaliszewskiej i Guerreschi.
Kaliszewska uzale�nienie od Internetu definiuje jako �dysfunkcjonalny wzorzec element�w poznawczych i zachowa� zwi�zanych z u�ywaniem Internetu, kt�rego rezultatem jest utrata kontroli nad zachowaniem ( czasem i sposobem korzystania z Internetu) oraz znacz�ce pogorszenie w spo�ecznym, zawodowym lub innym istotnym obszarze funkcjonowania podmiotu�51.
51 K. Kaliszewska, Nadmierne u�ywanie Internetu. Charakterystyka psychologiczna, Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna� 2007, str. 44
52 C. Guerreschi, Nowe uzale�nienia, wyd. Salwator, Krak�w 2006, str. 34
53 S. Olczak, Na�ogowe u�ywanie komputera i internetu, w: B. B�tkowska� Korpa�a( red.) Uzale�nienia w praktyce klinicznej. Zagadnienia diagnostyczne, wyd. PARPA media, Warszawa 2009, str. 151 � 152
Natomiast definicja wed�ug C. Guerreschi okre�la osob� uzale�nion� od Internetu jako tak�, kt�ra �(�) pozostaje po��czona z Sieci� przez d�ugie godziny, trac�c zupe�nie poczucie czasu. G��wnym jej problemem jest niemo�no�� kontrolowania potrzeby ��czenia si� z Sieci�, kt�ra staje si� centrum niepokoj�w i frustracji uzale�nionego podmiotu�52.
Jak wida�, bardzo mocno u obu autor�w podkre�lona jest utrata kontroli w zachowaniu, jak i wynikaj�ce z niej negatywne skutki, kt�re s� elementem wsp�lnym wszystkich uzale�nie� behawioralnych. Jak ka�dy na��g, tak�e i siecioholizm nie pojawia si� znik�d, jest procesem rozci�gni�tym w czasie. Kimberly Young w swych pionierskich badaniach nad powy�szym problemem wyr�nia trzy jego fazy, a mianowicie:
- faza I � zaanga�owanie � Internauta poznaje atuty, zasoby Internetu, odkrywa oferowane przez niego mo�liwo�ci, fascynuje go prostota z jak� zdolny jest nawi�zywa� interakcje z innymi u�ytkownikami;
- faza II � zast�powanie � U�ytkownik odczuwa pragnienie utrzymywania relacji z osobami poznanymi w Sieci, co daje mu poczucie ulgi i swobody. Dotychczasowe zaj�cia trac� dla niego na atrakcyjno�ci;
- faza III � ucieczka � Nadu�ywanie Internetu w tej fazie staje si� uzale�nieniem, u�ytkownik nie jest w stanie poradzi� sobie z problemami, z zwi�zku z czym ucieka od nich zanurzaj�c si� w wirtualnym �wiecie. Powr�t do rzeczywisto�ci powoduje stany depresyjne, poczucie samotno�ci, wyrzuty sumienia, z kt�rymi dana osoba nie jest w stanie sobie poradzi�.53
Id�c �ladami K. Young B. T. Woronowicz wyr�nia nast�puj�ce etapy uzale�nienia od Internetu:
- Etap I � Oczarowanie mo�liwo�ciami, kt�re otwiera przed nami Internet oraz jego zasobami jak i poczuciem braku granic i kontroli (z�udna anonimowo�� w sieci)
- Etap II � Poczucie, �e Sie� wp�ywa na nas koj�co, �agodzi stres, odrywa u�ytkownika od problem�w dnia codziennego
- Etap III � Korzystanie z Internetu w celu stabilizacji, normalizacji emocji
- Etap IV � Rezygnacja z kontakt�w i relacji w codziennej rzeczywisto�ci i zast�pienie ich wirtualnymi
- Etap V � Odczuwanie negatywnych emocji, napi�cia, stresu w przypadku braku mo�liwo�ci nawi�zania po��czenia z Sieci�.54
54 B. T. Woronowicz, Uzale�nienia. Geneza, terapia, powr�t do zdrowia, wyd. PARPAMedia, Warszawa 2009, s.. 487
W szerszy kontekst przyczyn i skutk�w rozw�j uzale�nienia od Internetu opisuj� w swoim opracowaniu J�drzejko, Rosik i Kowalski. Wskazuj� oni na nast�puj�ce fazy rozwoju uzale�nienia od Internetu:
- Punkt wyj�ciowy: b�l (problem) emocjonalny � trudny do rozwi�zania problem emocjonalny lub spo�eczny;
- Pragnienie szybkiej ulgi � poszukiwanie sposobu rozwi�zania problemu (w tym przypadku korzystanie z Internetu);
- Wyb�r rozwi�zania � do�wiadczanie ulgi przy jego powielaniu, d��enie do cz�stych powt�rze�;
- Powielanie �rozwi�zania� � identyfikacja ulgi z �rozwi�zaniem� (nadu�ywanie Internetu);
- Pierwsze reakcje negatywne (spo�eczne, psychiczne i/lub fizyczne) b�d�ce nast�pstwem cz�stego stosowania �rozwi�zania�;
- Nasilenie si� negatywnych konsekwencji jako skutek powielania szkodliwych zachowa�;
- Silne napi�cia emocjonalne, depresje, wstyd, poczucie winy, widoczne straty spo�eczne i osobiste;
- Rosn�ca niska samoocena, mechanizmy ucieczkowe, mo�liwe ostre reakcje, mo�liwe zachowania przest�pcze � faza g��bokiego uzale�nienia. 55
55 M. Z. J�drzejko, B. P. Rosik, M. Kowalski, Dlaczego i jak ludzie si� uzale�niaj� i co z tym dalej b�dzie, w: M.Z. J�drzejko, M. Kowalski, B.P. Rosik (red.), Uzale�nienia behawioralne. Wybrane aspekty, ASPRA-AJ, Pu�tusk-Warszawa, s. 330
56 B. T. Woronowicz, Uzale�nienia. Geneza, terapia, powr�t do zdrowia, wyd. PARPAMedia, Warszawa 2009, s. 480-481.
57 B. Rozmus, M. Z. J�drzejko , Uzale�nienia behawioralne � diagnoza i leczenie, w: M.Z. J�drzejko, M. Kowalski, B.P. Rosik (red), Uzale�nienia behawioralne. Wybrane aspekty, Wyd. AGH, Pu�tusk-Warszawa, s. 214
58 L. Grzegorzewska, L. Cierpia�kowska, Uzale�nienia behawioralne, PWN, Warszawa 2018, s. 190, 213..
5.2.1. SYMPTOMY UZALE�NIENIA OD INTERNETU
Bohdan Woronowicz w oparciu o kryteria z DSM IV wymieni� nast�puj�ce symptomy charakteryzuj�ce osob� nadu�ywaj�c� Internetu:
- Zwi�kszenie liczby godzin sp�dzanych przed komputerem w celu uzyskania satysfakcji;
- Pojawienie si� uczucia niepokoju, natr�tnych my�li, uroje� zwi�zanych z Internetem;
- Poczucie przymusu skorzystania z Internetu;
- Korzystanie z Internetu mimo �wiadomo�ci nast�puj�cych problem�w ze zdrowiem fizycznym oraz psychicznym;
- Przek�adanie czasu po�wi�conego przed komputerem ponad prac�, rodzin�, przyjaci�, aktywno�� spo�eczn�;
- Zaniedbywanie codziennych obowi�zk�w;
- Nieudolne podejmowania stara� w zmniejszeniu liczby godzin sp�dzonych przy Internecie.56
Podobnie symptomy uzale�nienia od Internetu opisuj� Rozmus i J�drzejko57 oraz Grzegorzewska i Cierpia�kowska58.
5.2.2. RODZAJE UZALE�NIENIA OD INTERNETU
Badacze zajmuj�cy si� uzale�nieniem od Internetu �ci�le wi��� go z uzale�nieniem od komputera i wyr�niaj� kilka jego rodzaj�w, a mianowicie:
- Uzale�nienie od zwi�zk�w wirtualnych, charakteryzuj�ce si� nawi�zywaniem interakcji jedynie na forach, chatach, portalach spo�eczno�ciowych, co sprzyja zaburzeniu kontakt�w face to face, powoduje niech�� i l�k do nawi�zywania relacji w rzeczywisto�ci oraz trudno�ci z odczytywaniem mowy niewerbalnej;
- Erotomania internetowa zwi�zana jest z ogl�daniem materia��w o tematyce pornograficznej oraz nawi�zywaniem znajomo�ci w celu rozm�w dotycz�cych erotyki b�d� umawianiem si� na niezobowi�zuj�ce stosunki seksualne. Problem ten �ci�le wi��e si� z dewiacjami seksualnymi, takimi jak pedofilia czy ekshibicjonizm;
- Uzale�nienie od komputera polega na silnym odczuwaniu przymusu korzystania z komputera bez wzgl�du na czynno�ci, kt�rych osoba uzale�niona si� przy nim podejmuje, istotne jest jedynie, aby urz�dzenie by�o w��czone, a u�ytkownik znajdowa� si� w pobli�u;
- Uzale�nienie od sieci � zwi�zane jest z nieodpart� potrzeb� bycia zalogowanym oraz nieustannym monitorowaniem pojawiaj�cych si� w wirtualnej przestrzeni aktywno�ci w zale�no�ci od zainteresowa� i potrzeb u�ytkownika;
- Przeci��enie informacyjne � jest zwi�zane z przegl�daniem i przyswajaniem jednocze�nie du�ej ilo�ci wiadomo�ci z sieci.59
59 D. B�k, Zjawisko uzale�nienia multimedialnego, https://www.uzaleznieniabehawioralne.pl/siecioholizm/zjawisko-uzaleznienia-multimedialnego, dost�p: 16.01.2021r., godz. 12:09
5.2.3. KONSEKWENCJE UZALE�NIENIA OD INTERNETU
Powszechny dost�p do Internetu daje nam praktycznie wiele mo�liwo�ci, niestety niesie z sob� tak�e szereg konsekwencji, na kt�re nara�one jest przede wszystkim m�ode pokolenie. Nale�� do nich:
- niebezpiecze�stwo ujawnienia zbyt du�ej ilo�ci informacji na sw�j temat, co mo�e by� wykorzystane przeciwko u�ytkownikowi;
- naruszanie prywatno�ci, kradzie� to�samo�ci � rozwini�ta dzia�alno�� hackerska, pozyskiwanie numer�w kont, hase�, numer�w telefon�w;
- zastraszanie, n�kanie � mo�liwo�� stania si� ofiar� atak�w ze strony innych u�ytkownik�w;
- utrata danych oraz problemy techniczne u�ywanego sprz�tu wynikaj�ce z korzystania ze szkodliwego oprogramowania;
- zwi�kszenie ryzyka styczno�ci ze szkodliwymi tre�ciami (pornografia, rasizm, przemoc, itp. );
- starta czasu;
- niebezpiecze�stwo nawi�zania nieznanych kontakt�w z osobami, kt�rych to�samo�ci nie jeste�my w stanie zweryfikowa�;
- izolacja oraz ograniczenie kontakt�w w rzeczywistym �wiecie, co prowadzi do upo�ledzenia kontakt�w z innymi lud�mi oraz os�abienia wi�zi rodzinnych, a to z kolei do uproszczenia i zubo�enia sfery emocjonalnej;
- �lenistwo umys�owe�;
- prawdopodobie�stwo uzale�nienia od Internetu;
- utrata zainteresowa�, os�abienie si�y i woli osobowo�ci, utrata kontroli nad zachowaniem;
- zaniedbywanie obowi�zk�w domowych, szkolnych, zwi�zanych z prac�;
- zaniedbywanie w�asnego zdrowia, przejawiaj�ce si� nieprawid�owym od�ywianiem, brakiem ruchu, brakiem odpowiedniej ilo�ci snu lub nieregularnym snem, zaniedbywaniem higieny osobistej, siedz�cym trybem �ycia;
- konsekwencje somatyczne, takie jak: skrzywienia kr�gos�upa, b�le g�owy, poczucie zm�czenia, impotencja.60
60 J. Jarczy�ska, A. Orzechowaska, Siecioholizm i fonoholizm zagro�eniem wsp�czesnej m�odzie�y, w: J. Jarczy�ska (red.), Uzale�nienia behawioralne i zachowania problemowe m�odzie�y teoria diagnoza profilaktyka terapia, Ministerstwo Zdrowia, Bydgoszcz 2014, s. 126 - 129
5.3. CHARAKTERYSTYKA PROBLEMU UZALE�NIENIA OD GIER WIDEO
Uzale�nienie od gier komputerowych jest najnowszym zaburzeniem uznanym za uzale�nienie behawioralne w DSM-5 i zosta�o umieszczone w sekcji 3 (zaburze� przeznaczonych do dalszych bada�)61. Z kolei klasyfikacja ICD-11, kt�ra ma obowi�zywa� od 1 stycznia 2022 r. w podgrupie �Zachowania uzale�niaj�ce� b�dzie zawiera� m.in. �Uzale�nienie od gier�, kt�re zdefiniowano jako zaburzenie psychiczne �charakteryzuj�ce si� zaburzeniami kontroli gier, zwi�kszaj�cym si� pierwsze�stwem gier w stosunku do innych dzia�a� do tego stopnia, �e gry dominuj� nad innymi zainteresowaniami oraz codziennymi czynno�ciami, a tak�e kontynuacj� gry mimo wyst�pienia negatywnych skutk�w�62. Aby zdiagnozowa� uzale�nienie od gier, upo�ledzenie funkcjonowania spo�ecznego przez nie wywo�ane musi trwa� przez 12 miesi�cy. W przypadku jednak, kiedy objawy s� bardzo powa�ne, kryterium czasowe mo�e ulec skr�ceniu. ICD-11 traktuje uzale�nienie od gier jako rodzaj uzale�nienia od Internetu, kt�re jednak dotyczy r�wnie� nawykowych zachowa� zwi�zanych z dzia�alno�ci� offline.63 Termin �gry komputerowe�, u�yty w klasyfikacji DSM-5 (opublikowana 18.05.2013), jest obecnie zast�powany przez poj�cie �gry wideo�. Ma to zwi�zek z rozwojem technologicznym i mo�liwo�ci� grania na r�nych urz�dzeniach cyfrowych, takich jak: komputer, laptop, tablet, konsole (X-box, PSP), smartfon, a nawet smartwatch. Ogromna dynamika rozwoju tego typu rozrywki czyni j� trudn� do sklasyfikowania. Zapewnia ona zabaw� ju� nie tylko dzieciom i m�odzie�y, ale tak�e osobom doros�ym. Wci�gaj�ca fabu�a, atmosfera, mo�liwo�� przeniesienia si� �wiat fantastyki i odgrywania tam r�l, mo�liwo�� bycia kim� wyj�tkowym sprawiaj�, i� gry wideo sta�y si� powszechnym panaceum na nud�. Z psychologicznego punktu widzenia gry s� atrakcyjne, gdy� mog� stanowi� lek na samotno��, daj� mylne wra�enie posiadania szerokich kontakt�w towarzyskich, s� ucieczk� od trudno�ci �ycia codziennego, pozwalaj� przynajmniej w wirtualnym �wiecie podnie�� swoj� samoocen�. Dla dzieci znajduj�cych si� w trudnej sytuacji rodzinnej lub osobistej stanowi� ucieczk� do lepszego �wiata.
61 I. Grzegorzewska, L. Cierpia�kowska, s. 184.
62 W. Gaebel, J. Zielasek, G., M. Reed, Zaburzenia psychiczne i behawioralne w ICD-11: koncepcje, metodologie oraz obecny status, Psychiatr. Pol. 2017; 51(2), s. 184.
63 Tam�e
Wraz ze wzrostem popularno�ci nowych technologii, zw�aszcza gier, rozwin�o si� zainteresowanie ich rzeczywistym wp�ywem na rozw�j dzieci i m�odzie�y. Nie da si�
jednoznacznie i prosto okre�li�, czy gry s� �dobre� czy �z�e�. Poza negatywnymi skutkami literatura przedmiotu wskazuje tak�e ich korzystne dzia�anie. S� to:
- rozw�j umiej�tno�ci wzrokowo-przestrzennych;
- wzrost wiedzy i innych zdolno�ci (czytanie, liczenie);
- uczenie si� j�zyk�w.
Oddzia�ywanie grania na jednostk� ma charakter wielop�aszczyznowy i tylko takie podej�cie umo�liwia lepsze zrozumienie mechanizm�w le��cych u ich pod�o�a. Warunkuje to przede wszystkim podej�cie w profilaktyce, kt�ra w tym przypadku nie tyle ma za zadnie ca�kowicie �odci�cie� dziecka od grania, ile wzmacnianie pozytywnych i redukowanie negatywnych jego konsekwencji.64
64 I. Grzegorzewska, L. Cierpia�kowska, s. 184.
65 I. Grzegorzewska, L. Cierpia�kowska, s. 185-186.
Zg��biaj�c problematyk� uzale�nienia od gier, nale�y zwr�ci� uwag� rodzaj oferowanych dzi� produkt�w. .
Jednym z podstawowych kryteri�w klasyfikacji gier wideo jest mo�liwo�� pod��czenia si� do sieci internetowej. Ze wzgl�du na to kryterium wyr�niamy: gry online (gry wymagaj�ce sieci) i gry offline (gry niewymagaj�ca pod��czenia do sieci). Gry offline w wi�kszo�ci rozgrywane s� samotnie, maj� wyra�nie okre�lony pocz�tek i prosty do zdefiniowania koniec. Zdobywanie poziom�w i osi�gnie cel�w nie wymaga wsp�pracy czy pomocy innych graczy lub dokupowania dodatkowych kod�w b�d� kluczy. W odr�nieniu od gier offline gry online rozgrywane s� w sieci, gdzie zazwyczaj jednocze�nie w rozgrywce uczestniczy kilku lub nawet kilkuset graczy. Mog� si� oni ze sob� komunikowa�, wsp�pracowa� lub ze sob� rywalizowa� czy nawet walczy�. Ich specyfika sprawia, �e nie posiadaj� wyra�nego pocz�tku oraz ko�ca, rozwijaj� si� dynamicznie, stawiaj�c przed graczami (wraz ze wzrostem ich poziom�w lub umiej�tno�ci) coraz to bardziej skomplikowane i trudne zadania, do kt�rych uko�czenia niejednokrotnie wymagana jest wsp�praca wielu os�b. Zadania mo�na powtarza� wielokrotnie. Jedn� z g��wnych r�nic pomi�dzy grami offline i online jest aspekt spo�eczny. To on sprawia, �e granie problemowe cz�ciej zwi�zane jest z graniem online, kt�re , kt�ry sprawia, �e gracze daje wi�cej przyjemno�ci i satysfakcji, a jednoczesnie poch�ania wi�cej czasu.65
Kolejna klasyfikacja dzieli gry ze wzgl�du na tematyk� oraz rodzaj rozgrywki. Wyr�nia ona:
- Gry arcade � gry podobne do �jednor�kich bandyt�w�, takie jak �Pacman�, �Space Invaders�;
- Gry przygodowe � gry k�ad�ce nacisk na odkrywanie �wiata, rozwi�zywanie zagadek i szukania odpowiedzi na pojawiaj�ce si� w scenariuszu pytania;
- Gry RPG (fabularne) � gracz wciela si� w rol� fikcyjnego bohatera, kt�ry ma za zadnie rozwi�zywa� r�nego rodzaju zadania;
- Gry RTS (strategia czasu rzeczywistego) � gracz podejmuje decyzje w czasie rzeczywistym, rozbudowuje swoje imperium, baz�, kr�lestwo; bada teren, szkoli �o�nierzy. Gra mo�e toczy� si� w trybie: online - przeciwko innemu graczowi; oraz offline przeciwko komputerowi. O ile wy��czenie gry w trybie offline nie wi��e si� z �adnymi stratami, o tyle zatrzymanie gry rozgrywanej w sieci przeciwko innym graczom oznacza wymierne straty, poniewa� inni w tym czasie graj� dalej, zyskuj�c przewag�;
- Gry sportowe � gry symuluj�ce niemal ka�d� dyscyplin� sportu, pozwalaj�ce zarz�dza� klubami sportowymi, bra� udzia� w wy�cigach. Gry posiadaj� tryb online oraz offline;
- Gry walki � od wielu lat popularne gry polegaj�ce na r�nego rodzaju walkach. Platformy Nintendo Wii pozwalaj� w bardzo wierny spos�b symulowa� rzeczywisto�� � ruchy r�k s�u�� imitacji cios�w;
- Gry MMORPG � gry fabularne, rozgrywane online przy jednoczesnym udziale wi�kszej liczby graczy;
- Strategiczne gry turowe � rozgrywka podzielona jest na tury (ka�dy z graczy ma swoj� kolejk�). W grach tego typu nacisk na szybko�� dzia�ania jest mniejszy ni� w �RTSach�, poniewa� wy��cznie si� jednego z graczy nie daje pozosta�ym przewagi;
- Strzelanki FPS � gry polegaj�ce na wcielaniu si� gracza w �o�nierza, wojownika, kt�ry trzyma strzelb�, karabin, laser, lub dowoln� inn� bro�. Zr�nicowane s� miejsca, gdzie toczy si� rozgrywa, mo�e to by� kosmos, realia jednej z wojen czy bitew, jak i �wiat fantastyczny. Gry tego typu ciesz� si� ogromn� popularno�ci�;
- Symulatory � gry �udaj�ce� rzeczywisto��. Do gier tego typu zaliczaj� si� symulatory samolotu, symulatory rzeczywisto�ci (gracz buduje swoje wirtualne otoczenie, tworzy postacie z kt�rymi wchodzi w relacje, chodzi do pracy, przyk�adem jest gra �The Sims�). Symulatory, takie jak �Guitar Hero�, �Rock
Band� czy �Dance Dance Revolution� wymagaj� od uczestnik�w wykonywania krok�w tanecznych, �piewania czy grania na instrumencie.66
66 H. Cash, K. McDaniel, Dzieci konsoli. Uzale�nienie od gier, wyd. Media Rodzina, Pozna� 2014r. s. 212 � 214.
67 A. Ogonowska, Uzale�nienia medialne � uwarunkowania, leczenie, profilaktyka, wyd. Wydawnictwo Edukacyjne, Krak�w 2018, s. 64-66.
Niezale�nie jednak od rodzaju gry, typu rozgrywki czy zastosowanej technologii ka�da gra ma wbudowane specyficzne zasady, kt�re na poziomie psychologicznym zwi�kszaj� motywacj� do gry i utrudniaj� graczom wycofanie si� z rozgrywki, zw�aszcza je�li s� to ju� osoby uzale�nione. Wspomniane wy�ej zasady to:
- przydzielanie wirtualnych nagr�d w zale�no�ci od ilo�ci czasu po�wi�conego na granie;
- przydzielanie wyj�tkowo rzadkich i szczeg�lnie cennych dla gracza wirtualnych nagr�d (mechanizm nieregularnego wzmocnienia);
- karanie gracza za nieregularne branie udzia�u w grze;
- skomplikowany system awansowania na wy�sze, bardziej presti�owe poziomy gry (rozw�j postaci, kt�r� steruje gracz, jest uwarunkowany jego wytrwa�ym i czasoch�onnym zaanga�owaniem);
- rozbudowany i z�o�ony �wiat gry, kt�rego pe�na eksploracja wymaga intensywnego, d�ugotrwa�ego i systematycznego grania;
- wysoki stopie� z�o�ono�ci zada�, do kt�rych uko�czenia potrzebne jest zaanga�owanie grupy zgranych uczestnik�w, maj�cych wzajemnie uzupe�niaj�ce si� postacie. (Taki system rozgrywki powoduje umocnienie si� poczucia obowi�zku gracza wobec spo�eczno�ci, do kt�rej nale�y. Opuszczenie gry skutkuje zazwyczaj poczuciem odpowiedzialno�ci i wyrzutami sumienia, a tak�e presj� wywieran� przez pozosta�ych graczy, ��cznie z gro�bami wykluczenia z gry i zerwaniem kontakt�w - zasada obowi�zuj�ca w grach online)67.
Znaczenie tych podzia��w nabiera sensu z punku widzenia diagnozy i analizy problem�w zwi�zanych z uzale�nieniem. Gry, kt�re cechuje z�o�ono�� i r�norodno��, s� bardziej uzale�niaj�ce. Nale�� do nich gry typu MMORPG (massively multiplayer online role playing game). Niezale�nie od swojej zawarto�ci, posiadaj� sze�� kluczowych cech, kt�re odr�niaj� je od pozosta�ych typ�w. S� nimi:
- sta�o��;
- intensywno�� �rodowiska (zachodz� zmiany w �rodowisku nawet , gdy dany gracz nie jest aktywny);
- realno�� (wysoki poziom dopasowania do rzeczywisto�ci, kt�ry uwzgl�dnia wiele cech charakterystycznych dla �wiata realnego);
- granie za po�rednictwem awatara (w�asny wygl�d przestaje mie� znaczenie, mo�na by� , kimkolwiek si� zachce);
- gra wielop�aszczyznowa, kt�ra nie ma ko�ca (posiada wewn�trzny system motywuj�cy do intensyfikacji grania oraz racjonalizacji koszt�w grania, takich jak wykupywanie dodatk�w, ulepsze�);
- stwarzanie z�udzenia interakcji spo�ecznych.
Z dotychczasowych bada� wynika, �e taka w�a�nie konstrukcja gier MMORPG sprawia, i� s� one bardziej uzale�niaj�ce od innych gier. Pozwala ona nagradza� gracza w spos�b ci�g�y i zmienny jednocze�nie. Nagroda nie pojawia si� zawsze, lecz gracz przekonany jest, �e zaraz j� dostanie, co prowadzi do wi�kszego zaanga�owania w gr�.68
68 I. Grzegorzewska, L. Cierpia�kowska, s. 188.
5.3.1. SYMPTOMY UZALE�NIENIA OD GIER WIDEO
Symptomy patologicznego grania s� bardzo podobne do tych, kt�re przejawiaj� osoby nadu�ywaj�ce Internetu lub uzale�nione od niego. S� nimi:
- sp�dzanie ca�ego czasu wolnego na graniu przy jednoczesnej utracie poczucia czasu;
- narastaj�cy niepok�j;
- niech�� i brak umiej�tno�ci znalezienia sobie innego zaj�cia;
- pog��biaj�ce si� trudno�ci w nawi�zywaniu kontakt�w;
- przeznaczanie coraz to wi�kszej ilo�ci pieni�dzy na zakup odpowiedniego sprz�tu komputerowego, zwi�zanych z grami czasopism, dodatk�w do gier, abonamentu kont �premium�;
- niech�� do spotykania si� z grup� r�wie�nicz� w �realu�;
- znacz�ce ograniczenie lub nawet brak innych form aktywno�ci;
- zaniedbywanie obowi�zk�w domowych, pracy, nauki;
- wzrost poziomu agresji w stosunku do otoczenia, coraz cz�stsze konflikty rodzinne w zwi�zku z graniem;
- pojawienie si� fantazji i marze� sennych zwi�zanych z graniem;
- nieudane pr�by zaprzestania zachowania patologicznego;
- ok�amywanie najbli�szych, dotycz�ce rzeczywistego czasu po�wi�conego na granie;
- objawy abstynenckie � pr�by ograniczenia lub zaprzestania grania skutkuj� z�ym samopoczuciem, rozdra�nieniem, a w skrajnych przypadkach niekontrolowan� agresj�.69
69 A. Andrzejewska, (Nie)bezpieczny komputer, od euforii do uzale�nie�, Akademia Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2008 r., s. 105
70 I. Grzegorzewska, L. Cierpia�kowska, s. 190
Wspomniane na pocz�tku rozdzia�u DSM-5 zawiera dziewi�� kryteri�w diagnostycznych uzale�nienia od gier komputerowych. Pojawienie si� co najmniej pi�ciu z dziewi�ciu zaprezentowanych poni�ej objaw�w w ci�gu ostatnich 12 miesi�cy pozwala stwierdzi�, �e granie ma charakter na�ogowy. Kryteria te, to:
- zaabsorbowanie graniem;
- symptomy odstawienia, gdy granie nie jest mo�liwe;
- tolerancja � potrzeba coraz wi�kszego anga�owania si� w granie;
- nieudane pr�by przej�cia kontroli nad graniem;
- utrata zainteresowa� poprzednimi przyjemno�ciami i aktywno�ciami jako konsekwencja nadmiernego grania;
- dalsze anga�owanie si� w gry mimo negatywnych tego konsekwencji;
- oszukiwanie rodziny, terapeut�w oraz innych os�b na temat czasu po�wi�canego na granie; k�amanie, ukrywanie;
- granie jako spos�b na ucieczk� od problem�w lub na regulowanie nastroju;
- ryzyko utraty lub utrata relacji interpersonalnych, pracy, szko�y b�d� kariery z powodu nadmiernego grania70.
5.3.2. KONSEKWENCJE UZALE�NIENIA OD GIER WIDEO
Uzale�nienie od gier komputerowych skutkuje pojawieniem si� w �yciu jednostki wielu negatywnych konsekwencji. Rozwijaj�c si� w czasie, zyskuj� one cz�sto posta� wymagaj�c� profesjonalnej interwencji. Konsekwencjami patologicznego grania s�:
- utrata zainteresowa�;
- rezygnacja z wypoczynku;
- zaniedbywanie codziennych obowi�zk�w prowadz�ce do problem�w szkolnych lub zawodowych;
- konflikty intrapersonalne oraz interpersonalne;
- pogorszenie relacji z innymi, kt�re prowadz� do jeszcze wi�kszego osamotnienia jednostki;
- zaburzenie dobowej aktywno�ci organizmu;
- problemy natury psychicznej o charakterze depresyjnym;
- zaburzenia l�kowe najcz�ciej w odniesieniu do relacji spo�ecznych i szko�y;
- padaczka fotogenna;
- halucynacje s�uchowe;
- nocne moczenie, nietrzymanie ka�u;
- problemy ze sk�r�, stawami i mi�niami;
- oty�o��;
- nasilaj�ca si� agresja i autoagresja;
- inne uzale�nienia (od nikotyny, alkoholu, narkotyk�w)71;
- zaburzenia percepcji, p�ynno�ci uwagi oraz ograniczenie lub utrata zdolno�ci my�lenia logicznego;
- zaburzenia pami�ci;
- niemo�no�� kontynuowania nauki spowodowana poczuciem dyskomfortu psychicznego;
- ucieczka do �wiata wirtualnego daj�ca poczucie z�udnej si�y i przynale�no�ci;
- wypaczenie warto�ci moralnych spowodowane patologiczn� rywalizacj�, w kt�rej nierespektowane s� zasady etyczne;
71 I. Grzegorzewska, L. Cierpia�kowska, s. 199- 201.
- dost�p do patologicznych grup kulturowych, szerz�cych ideologi� destrukcji, z�a, agresji i nihilizmu72;
- wyd�u�enia si� okresu �a�oby po stracie bliskiej osoby.
72 A. Andrzejewska, s. 102-103.
6. ZAGRO�ENIA WSPӣISTNIEJ�CE, NIEZWI�ZANE BEZPO�REDNIO Z UZALE�NIENIAMI TECHNOLOGICZNYMI
Nadmierne korzystanie z urz�dze� multimedialnych wi��e si� nie tylko z zagro�eniem uzale�nienia. D�ugotrwa�e, pozbawione kontroli ze strony rodzic�w korzystanie z dobrodziejstw, jakie niesie rozw�j technologiczny, nieuchronnie prowadzi do nara�enia dzieci i m�odzie�y na cyberprzemoc, jak r�wnie� szereg negatywnych skutk�w dla zdrowia fizycznego.
6.1. CYBERPRZEMOC
Cyberprzemoc to �przemoc z u�yciem medi�w elektronicznych, w szczeg�lno�ci Internetu i telefonii kom�rkowej. W Unii Europejskiej i Stanach Zjednoczonych do okre�lenia tego zjawiska u�ywany jest termin cyberbullying. �Cyber� to skr�t od s�owa �cybernetyka�, oznaczaj�cego nauk� o procesach sterowania oraz przekazywania i przekszta�cania informacji w systemach. �Bullying� z kolei to czasownik oznaczaj�cy �zastraszanie�. Zar�wno polski, jak i angielski zwrot w�a�ciwie opisuj� wp�yw, jaki w ramach tego zjawiska jest wywierany na ofiar�.73 Cyberprzemoc bywa okre�lana tak�e jako n�kanie, prze�ladowanie, dr�czenie w Internecie. Niezale�nie od nazewnictwa, jej celem jest zawsze wyrz�dzenie krzywdy drugiej osobie. Cyberprzemoc, tak jak przemoc tradycyjna, jest regularnym, podejmowanym z premedytacj� dzia�aniem, (maj�cym okre�lone przez sprawc� cele), wobec s�abszego, kt�ry nie mo�e si� broni�.74 Zjawisko to mo�e przyj�� r�norodne formy, takie jak:
73 M. Niedzielski, Agresja, przemoc i przest�pczo�� w cyberprzestrzeni, w: B. Zinkiewicz (red.), Przest�pczo�� resocjalizacja profilaktyka wsp�czesne aspekty, Oficyna Wydawnicza AFM, Krak�w 2020r. s. 38
74 A. Bobrowska, Cyberprzemoc w��cz blokad� na n�kanie poradnik dla rodzic�w, NASK Pa�stwowy Instytut Badawczy, Wydanie I, Warszawa 2019r., s. 8
- wyzywanie na czatach i komunikatorach;
- o�mieszanie na forach internetowych poprzez zamieszczanie wulgarnych, negatywnych komentarzy;
- zamieszczanie w sieci upokarzaj�cych, cz�sto przerobionych zdj�� oraz film�w;
- podszywanie si� pod kogo� w celu podj�cia dzia�a� maj�cych na celu o�mieszenie, upokorzenie b�d� zdyskredytowanie poprzez w�amanie si� na konto lub utworzenie fa�szywego konta (kradzie� to�samo�ci);
- szanta�owanie, np. ujawnieniem sekret�w, opublikowaniem zdj�� lub nagra�;
- celowe ignorowanie czyjej� dzia�alno�ci w sieci;
- bardzo cz�ste w�r�d m�odzie�y wykluczenie z grona znajomych;
- gro�by75.
75 J. Podlewska, Odpowiedzialno�� prawna za cyberprzemoc w stosunku do nieletnich, w: M. Arczewska (red.) Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, Vol 8, No 1 (2009). s. 47 - 56
76 M. Niedzielski, s. 38-39
Nale�y tutaj jednak rozr�ni� �cyberprzemoc� od �cyberagresji�. Oba te zjawiska s� wielowymiarowe i przybieraj� r�ne formy. Czym innym jest jednorazowy akt agresji, spowodowany niemo�no�ci� opanowania emocji (np. podczas emocjonuj�cej rozgrywki w Internecie), kt�ry nazwa� mo�emy �agresj� elektroniczn��, a czym innym regularne dr�czenie lub wy�miewanie za po�rednictwem Internetu przez grup� (np. r�wie�nik�w zazdrosnych o wy�sze oceny w szkole) osoby, kt�ra w zwi�zku z przewag� sprawc�w nie jest w stanie si� broni�. W tym drugim przypadku mamy ju� do czynienia w�a�nie z �cyberprzemoc��76.
Szerzeniu si� zjawiska cyberprzemocy sprzyja pozorne poczucie anonimowo�ci i bezkarno�ci. Brak �wiadomo�ci globalnego zasi�gu dzia�a� oraz nieumiej�tno�� przewidzenia jego skutk�w sprawiaj�, i� �cyberbulling� jest wyj�tkowo niebezpieczn� form� przemocy, kt�ra najprawdopodobniej pozostawi na zawsze sw�j �lad zar�wno w sieci, jak i psychice ofiary. B�yskawiczne tempo rozpowszechniania si� krzywdz�cych tre�ci utrudnia powstrzymanie przemocy i ochron� ofiary. W przeciwie�stwie do tradycyjnej formy przemocy ofiara nara�ona jest na ni� wsz�dzie i o ka�dej porze. Dlatego wykrywalno�� tego typu przemocy przez rodzic�w czy nauczycieli jest utrudniona. Zwykle obejmuje ona ca�� przestrze� �yciow� ofiary. Bowiem cz�sto rozwija si� przez przeniesienie konflikt�w r�wie�niczych, kt�re maj� miejsce w szkole, do sieci. Najcz�stszymi sprawcami s� dzieci, kt�re stosuj� te� tradycyjn� przemoc w grupie r�wie�niczej. Skutki do�wiadczania cyberprzemocy s� r�ne i zale�� w g��wnej mierze od powagi aktu agresji oraz uwarunkowa� psychicznych ofiary. Je�li m�ody cz�owiek jednorazowo otrzyma obra�liwy e-mail od nieznajomego, mo�e go skasowa�
i zapomnie� o sprawie. Jednak gdy proceder si� powtarza, a sprawcami s� osoby wa�ne dla dziecka (np. grupa r�wie�nicza), to konsekwencje mog� by� bardzo powa�ne. D�ugie pozostawanie w sytuacji przemocy wp�ywa na spos�b my�lenia o sobie i innych, zaburza relacje z innymi. Towarzysz� temu tak�e dolegliwo�ci psychosomatyczne, takie jak: b�le brzucha, g�owy, problemy ze snem. Nast�puje obni�enie poczucia w�asnej warto�ci, l�k, stany depresyjne a nawet my�li i pr�by samob�jcze.77
77 A Bobrowska, s. 13-16.
6.2. UTRATA ZDROWIA FIZYCZNEGO
Zagro�enia zwi�zane z korzystaniem z nowych technologii, zw�aszcza przez dzieci i m�odzie�, nie ko�cz� si� na uzale�nieniach i cyberprzemocy. R�wnie wa�nymi konsekwencjami niew�a�ciwego korzystania z najnowszych osi�gni�� cyfrowych s� te dotycz�ce zdrowia fizycznego. Znawcy tematu zwracaj� zw�aszcza uwag� na oddzia�ywanie �wiat�a widma bia�ego oraz na obci��anie narz�d�w i uk�adu mi�niowego � szkieletowego.
6.2.1. ODDZIA�YWANIE �WIAT�A WIDMA NIEBIESKIEGO
W widmie promieniowania widzialnego pasmo �wiat�a niebieskiego zawiera si� w przedziale od ok. 440 nm do ok. 490 nm. Od ok. 2000 r. zacz�y pojawia� si� pierwsze doniesienia naukowe m�wi�ce o istotnym znaczeniu �wiat�a niebieskiego na zdrowia cz�owieka i jego chronobiologii. Wykazano, �e �wiat�o niebieskie mo�e wp�ywa� zar�wno pozytywnie na stan zdrowia cz�owieka (leczenie zaburze� snu i cyklu oko�odobowego, poprawa sprawno�ci psychofizycznej i czujno�ci), jak i negatywnie (potencjalne uszkodzenie fotochemiczne siatk�wki oka, rozw�j nowotwor�w hormonozale�nych). W oku cz�owieka wyst�puj� dwa funkcjonalnie odmienne szlaki odbioru �wiat�a. Pierwszy oparty jest na fotodetekcji receptor�w:
czopk�w i pr�cik�w - s�u�y do tworzenia obraz�w. Jest to fotodetekcja wzrokowa, kt�ra umo�liwia cz�owiekowi widzenie otaczaj�cego �wiata. Drugi szlak odbioru �wiat�a rejestruje zachodz�ce w czasie zmiany poziomu �wiat�a docieraj�cego do siatk�wki i uczestniczy w tzw. pozawzrokowych odpowiedziach organizmu na �wiat�o. W szlaku tym uczestnicz� �wiat�oczu�e kom�rki zwojowe ipRGC, kt�re zawieraj� melanopsyn�. Dwa r�ne szlaki odbioru �wiat�a powoduj�, �e jego wp�yw na organizm cz�owieka mo�e by� r�ny.
�wiat�o docieraj�ce do siatk�wki powoduje, �e kom�rki zwojowe, zawieraj�ce melanopsyn�, wysy�aj� sygna�y poprzez wypustki aksonu do o�rodk�w kontroluj�cych rytmy oko�odobowe (tj. do j�der nadskrzy�owaniowych przedniej cz�ci podwzg�rza - SCN) oraz proces zw�ania �renicy (tj. do przedpokrywowego j�dra oliwki).
Chronobiologiczny sygna� z SCN jest przesy�any do szyszynki, kt�ra odpowiada za wydzielanie melatoniny do krwioobiegu. Im wi�cej �wiat�a dociera do kom�rek ipRGC, tym silniejsze jest hamowanie wydzielania melatoniny przez szyszynk�. Brak �wiat�a powoduje zanik sygna�u z SCN, a dla szyszynki jest informacj� o porze nocnej i wtedy zaczyna si� proces wydzielania melatoniny, kt�ra informuje organizm o przej�ciu w tryb nocny (sen, obni�enie temperatury g��bokiej cia�a, spowolnienie rytmu serca). Zmiana cyklu oko�odobowego dla m�odego cz�owieka jest bardzo szkodliwa. O ile osobom doros�ym pracuj�cym na nocn� zmian� pozwala zachowa� koncentracj�, przyczyniaj�c si� do zmniejszenia nara�enia na wypadki w pracy i zwi�kszenia ich wydajno�ci, o tyle u os�b m�odych zaburza rytm dnia i nocy, powoduj�c zm�czenie organizmu, a co za tym idzie, jego niew�a�ciwy rozw�j. Nadmierne i d�ugotrwa�e obni�enie poziomu melatoniny, kt�ra odpowiedzialna jest tak�e za neutralizacj� wolnych rodnik�w i ochron� DNA, sprzyja powstawaniu nowotwor�w hormonozale�nych (takich jak rak piersi czy prostaty). Kolejnym negatywnym skutkiem oddzia�ywania �wiat�a niebieskiego jest niebezpiecze�stwo fotochemicznego uszkodzenia siatk�wki. Aby takie niebezpiecze�stwo zaistnia�o, �r�d�o �wiat�a musi znajdowa� si� w bezpo�rednim polu widzenia (nie mo�e to by� �wiat�o odbite, np. z lampy znajduj�cej si� za nasz� g�ow�). Takie sytuacje maj� miejsce, gdy bezpo�rednio patrzymy na �r�d�o �wiat�a, np. ekran smartfona, tabletu, laptopa czy telewizora.78
78 A. Wolska, D. Sawicki, Blaski i cienie �wiat�a niebieskiego, s. 145 � 149, w: J. Kosecka (red.), Polish Journal for Sustainable Development, Tom 21(2), Rzesz�w 2017 .
6.2.2. OBCI��ENIE NARZ�D�W I UK�ADU MIʌNIOWO � SZKIELETOWEGO
Korzystaj�c z urz�dze� multimedialnych, najcz�ciej przyjmujemy nieruchom� pozycj�, zwykle siedz�c�, kt�ra powoduje:
- obci��enie mi�ni utrzymuj�cych cia�o w pozycji siedz�cej, tj. d�ugo utrzymywane obci��enie typu statycznego, dotycz�ce mi�ni stabilizuj�cych kr�gos�up oraz mi�ni obr�czy barkowej i przedramion niezb�dne do utrzymywania ko�czyny g�rnej w pozycji umo�liwiaj�cej obs�ug� klawiatury czy telefonu oraz obci��enie statyczne mi�ni karku, utrzymuj�cych g�ow� w pozycji umo�liwiaj�cej obserwacj� ekranu;
- jednostronne obci��enie mi�ni bezpo�rednio wykonuj�cych czynno�� robocz�, czyli mi�ni r�k obs�uguj�cych klawiatur� b�d� ekran dotykowy;
- nadmierne ci�nienie w dyskach mi�dzykr�gowych wynikaj�ce z obci��enia kr�gos�upa w pozycji siedz�cej.
Wyr�nia si� dwa typy wysi�ku mi�niowego: dynamiczny oraz statyczny. Rzadko wyst�puj� one w czystej, wyizolowanej postaci. Wysi�ek dynamiczny polega na nast�puj�cych po sobie skurczach i rozkurczach mi�ni. Wywo�uj� one rytmiczny ucisk na naczynia krwiono�ne, sprawiaj�c, �e mi�nie staj� si� lepiej ukrwione. Natomiast wysi�ek statyczny powoduje przed�u�ony ucisk mi�ni na naczynia krwiono�ne. W zale�no�ci od si�y skurczu, w r�nym stopniu upo�ledza przep�yw krwi, co z kolei skutkuje niedotlenieniem kom�rki mi�niowej, ogranicza dop�yw substrat�w energetycznych oraz zwi�ksza gromadzenie si� toksycznych produkt�w przemiany materii. Obci��enie statyczne mi�ni ma r�wnie� wp�yw na kom�rki nerwowe nerw�w obwodowych, przebiegaj�cych w pobli�u obci��onych mi�ni. Podwy�szone ci�nienie hydrostatyczne w mi�niach powoduje zaburzenie ukrwienia nerw�w, upo�ledzaj�c tym samym przewodnictwo sygna��w nerwowych i nara�aj�c kom�rki nerwowe na uszkodzenie. D�ugotrwa�a, powtarzaj�ca si� codziennie pozycja siedz�ca jest przyczyn� wielu zmian degeneracyjno-zapalnych w obr�bie uk�adu mi�niowo-szkieletowego, takich jak: zapalenie staw�w, zapalenie pochewek �ci�gnistych, zwyrodnienie staw�w kr�gos�upa.79
79 A. Knapik, M. Paradowski, BHP w warunkach pracy umys�owej, �Zeszyty Naukowe Wy�szej Szko�y Zarz�dzania Ochron� Pracy w Katowicach�, Nr 1(9)/2013, s. 140
7. PROFILAKTYKA UZALE�NIE� TECHNOLOGICZNYCH JAKO SPECYFICZNY SPOS�B ZAPOBIEGANIA UZALE�NIENIOM BEHAWIORALNYM
Profilaktyka jest zespo�em metodycznie zorganizowanych, profesjonalnych oraz ukierunkowanych dzia�a� maj�cych s�u�y� zapobieganiu chorobom, zaburzeniom i niekorzystnym zjawiskom. Jednocze�nie jej celem jest promowanie po��danych zjawisk i zachowa�. Polega na kszta�towaniu i wzmacnianiu czynnik�w chroni�cych zdrowie psychiczne i fizyczne przy jednoczesnym zapobieganiu i niwelowaniu skali czynnik�w zagra�aj�cych. Skuteczno�� tych dzia�a� w du�e mierze zale�y od diagnozy zagro�e� oraz ewaluacji zastosowanych dzia�a� zapobiegawczych. Jest wi�c procesem bardzo z�o�onym, kt�ry bez podej�cia systemowego (zaczerpni�tego z �Og�lnej teorii system�w� Ludwika von Bertalanffy�ego) nie sprosta�by wymaganiom stawianym mu przez dzisiejsz� rzeczywisto��80.
80 A. Ogonowska, s.131-132.
Z�o�ono�� systemu, jakim jest profilaktyka, sprawia, �e podzia� dzia�a� profilaktycznych na pewne kategorie jest nieodzowny. Do jednego z najbardziej znanych nale�y podzia� zwi�zany z poziomem zagro�enia populacji docelowej. Przestawia si� on nast�puj�co:
- dzia�ania profilaktyczne uniwersalne � obejmuj� og� populacji (np. szko�y, miejsca pracy, spo�eczno�� lokaln�), niezale�nie od zdiagnozowanego poziomu ryzyka;
- dzia�ania profilaktyczne selektywne � obejmuj� grupy podatne na uzale�nienia, wynikaj�ce z uwarunkowa� biologicznych, spo�ecznych czy psychicznych;
- dzia�ania profilaktyczne celowe � obejmuj� osoby zagro�one uzale�nieniem lub przejawiaj�ce pierwsze symptomy zaburzenia.
Kolejne kryterium podzia�u zwi�zane jest z kontekstem spo�ecznym, w jakim b�d� podejmowane dzia�ania profilaktyczne. Wyr�niamy z tej perspektywy:
- dzia�ania ukierunkowane na wywo�anie zmian w jednostce � ich celem jest kszta�towanie: wysokich kompetencji osobistych, prawid�owych nawyk�w, zdrowego stylu �ycia, umiej�tno�ci radzenia sobie ze stresem, napi�ciem oraz presj� otoczenia;
- dzia�ania ukierunkowane na wywo�anie zmian w �rodowisku � ich celem jest kszta�towanie norm, obyczaj�w (promuj�cych zdrowe anga�owanie si� w r�nego rodzaju aktywno�ci), a tak�e przepis�w prawnych (utrudniaj�cych ryzykowne zachowania)81.
81 I. Grzegorzewska, L. Cierpia�kowska, s. 94-95.
Profilaktyka uzale�nie� behawioralnych powinna zatem stanowi� kompleksow� interwencj� ukierunkowan� na szeroko poj�te przyczyny anga�owania si� w zachowania problemowe ( tj. deficyty interpersonalne, spo�eczne czy wychowawcze) i obejmowa� trzy r�wnoleg�e nurty:
- wspomaganie jednostki w radzeniu sobie z trudno�ciami (deficytami) zagra�aj�cymi prawid�owemu rozwojowi;
- ograniczanie i zmniejszanie wp�ywu czynnik�w ryzyka, kt�re zaburzaj� prawid�owy rozw�j;
- inicjowanie i wzmacnianie czynnik�w chroni�cych, kt�re sprzyjaj� prawid�owemu rozwojowi.
Profilaktyka jest wi�c szeregiem dzia�a� maj�cych na celu wyeliminowanie lub zmniejszenie cz�sto�ci (lub powagi konsekwencji) wyst�powania niepo��danych zachowa�. Celem dzia�a� profilaktycznych b�dzie zapobieganie zachowaniom ryzykownym, tzn. zapobieganie anga�owaniu si� w zachowania problemowe (w tym obni�enie wieku inicjacji). Anga�owanie si� w szeroko poj�te zachowania problemowe ma znaczenie rozwojowe, co oznacza, �e pe�ni okre�lone funkcje i s�u�y realizacji okre�lonych cel�w, takich jak: zaspokojenie potrzeb psychologicznych (mi�o�ci, akceptacji, bezpiecze�stwa, przynale�no�ci, redukcji stresu ) czy osi�ganie cel�w rozwojowych (w tym okre�lenie w�asnej to�samo�ci). Dlatego tak wa�ne jest wypracowanie umiej�tno�ci, kt�re pozwol� na radzenie sobie z trudno�ciami oraz u�atwi� realizacj� zada� rozwojowych w spos�b przystosowawczy. Profilaktyka w obszarze tzw. uzale�nie� behawioralnych stanowi wyzwanie dla obecnego systemu szkolnictwa, dla organizacji pozarz�dowych, dla jednostek samorz�dowych � dla wszystkich stron zaanga�owanych w jej tworzenie i wdra�anie. Jest to trudne zadanie, gdy� polega na zapobieganiu anga�owania si� w patologiczn� form� zachowania � zachowania, kt�re w swojej podstawowej formie jest zdrowe, normalne, �wiadcz�ce o przystosowaniu, takie jak wykonywanie pracy, robienie zakup�w, uprawianie seksu,
korzystanie z komputera/telefonu i Internetu, prawid�owe od�ywianie si� czy uprawianie sportu.
W zwi�zku z powy�szym w profilaktyce tzw. uzale�nie� behawioralnych punkt ci�ko�ci powinien by� przesuni�ty w stron� nieco innych strategii ni� w przypadku profilaktyki u�ywania substancji psychoaktywnych. Na przyk�ad koncepcje ograniczania poda�y czy strategie zmiany przepis�w stanowi� podstaw� polityki w przypadku substancji psychoaktywnych, natomiast mo�liwo�� ich zastosowania w przypadku tzw. uzale�nie� behawioralnych jest ograniczona. Profilaktyka uzale�nie� behawioralnych opiera si� na nast�puj�cych strategiach (koncepcjach):
- Informacyjnej - polegaj�cej na przekazywaniu rzetelnych informacji na temat mechanizm�w danego zachowania, jego konsekwencji (na poziomie indywidualnym, rodzinnym i spo�ecznym), jak i na temat mo�liwo�ci uzyskania pomocy (telefony zaufania, portale, kliniki itp.);
- Edukacyjnej - polegaj�cej na rozwijaniu i wzmacnianiu umiej�tno�ci psychospo�ecznych. Stanowi� one cz�� program�w profilaktycznych na ka�dym poziomie � od uniwersalnego, po wskazuj�cy. Przyk�adem programu stosuj�cego wy��cznie strategie edukacyjne jest trening umiej�tno�ci �yciowych;
- Dzia�a� alternatywnych - polegaj�cej na oferowaniu zdrowych, przystosowawczych form aktywno�ci, jako alternatywy dla zachowa� problemowych. W przypadku uzale�nie� behawioralnych te strategie maj� na celu poszerzenie repertuaru zdrowych zachowa� jednostki, aby nie anga�owa�a si� w spos�b patologiczny w inne;
- Interwencyjnej - polegaj�cej na oferowaniu dora�nej pomocy jednostkom b�d�cym w sytuacji kryzysowej, a nale�� do nich, np. poradnictwo, telefony zaufania czy doradztwo;
- Zmian �rodowiskowych - dotycz�cych modyfikacji postaw i norm spo�ecznych, kt�re sprzyjaj� anga�owaniu si� w zachowania problemowe; na poziomie behawioralnym s� to strategie ograniczaj�ce sposobno�� czy dost�pno�� (zmiana miejsca komputera w mieszkaniu � z pokoju dziecka na pok�j dzienny). W odniesieniu do uzale�nie� behawioralnych modyfikacja postaw i norm jest relatywnie trudna, zw�aszcza w obszarze tzw. nowych medi�w. U�ytkowanie komputera lub Internetu jest bowiem konieczno�ci� we wsp�czesnej rzeczywisto�ci szkolnej, w zwi�zku z czym stosunek do takich aktywno�ci
rodzic�w i nauczycieli jest pozytywny. Modyfikacja norm i przekona� ma sprzyja� stymulacji wszechstronnego rozwoju m�odzie�y, tj. wspieraniu szeroko poj�tych czynnik�w chroni�cych (w tym �rodowiskowych) i redukowaniu wp�ywu czynnik�w ryzyka. Zgodnie z koncepcj� czynnik�w chroni�cych i czynnik�w ryzyka, obszary, do kt�rych powinno si� adresowa� oddzia�ywania, to trzy podstawowe obszary rozwoju jednostki � rodzina, szko�a i r�wie�nicy;
- Zmiany przepis�w - polegaj�cej na wprowadzeniu zmian prawnych lub rozporz�dze� lokalnych. W odniesieniu do uzale�nie� behawioralnych (Internet, zakupy, �wiczenia) trudno jest takie strategie zastosowa�. W obszarze Internetu i grania w gry online w Korei Po�udniowej wprowadzono ograniczenia czasowe dla dzieci i m�odzie�y (logowanie do gry za pomoc� odpowiednika numeru PESEL i automatyczne blokowanie dost�pu do danego konta po up�ywie wskazanego czasu).82
82 M. Rowicka, s. 69-76.
7.1. CZYNNIKI CHRONI�CE I CZYNNIKI RYZYKA
Czynniki chroni�ce i czynniki ryzyka to uwarunkowania, kt�re sprzyjaj� pojawianiu si� zachowa� problemowych b�d� chroni� przed nimi. Zazwyczaj mo�na je pogrupowa� w przeciwstawne wobec siebie pary. I tak np. zainteresowanie ze strony rodzic�w b�dzie mia�o charakter chroni�cy, natomiast przyzwalaj�cy ich stosunek do ci�g�ego korzystania z multimedi�w � charakter ryzyka.
Czynniki chroni�ce:
- w obszarze indywidualnym - m.in.: pozytywny obraz siebie (samoocena), zaanga�owanie w dzia�ania prospo�eczne, negatywne postawy wobec zachowa� problemowych, przekonania o wa�no�ci nauki, kompetencje psychospo�eczne;
- w obszarze kontakt�w z r�wie�nikami - m.in.: przyja�nie, przestrzeganie norm spo�ecznych, pozytywny stosunek do nauki;
- w obszarze relacji w rodzinie - m.in.: kontrola rodzicielska, ale i zaanga�owanie rodzic�w w �ycie dziecka, ciep�o, silne wi�zi rodzinne, jasne zasady i standardy zachowania, poczucie zaufania;
- w obszarze relacji szko�a � ucze�: wsparcie ze strony nauczycieli, wzmacnianie zachowa� po��danych, brak akceptacji dla zachowa� niepo��danych, jasne zasady i ich egzekwowanie, rozwijanie zainteresowa� (organizowanie k� zainteresowa�), wzmacnianie umiej�tno�ci spo�ecznych, jak r�wnie� dojrza�o�� nauczycieli (w tym m.in. poziom ich umiej�tno�ci psychospo�ecznych)83
83 Tam�e, s. 77-78.
84 M. D�bski, Fonoholizm � czym jest i jak mu przeciwdzia�a�?, https://www.madrzy-rodzice.pl/2016/11, dost�p: 24.03.2021r., godz. 23:28
Czynniki ryzyka - przeciwstawne do powy�szych:
- zbyt wczesne rozpocz�cie korzystania z telefonu,
- posiadanie dost�pu do nowoczesnego modelu smartfona,
- posiadanie bezpo�redniego dost�pu do Internetu,
- du�a aktywno�� na portalach spo�eczno�ciowych,
- brak innych zainteresowa�, hobby,
- brak ustalonych zasad dotycz�cych korzystania z telefonu kom�rkowego w domu, w szkole oraz w miejscach publicznych.84
8. SZKO�A WOBEC PROBLEMU UZALE�NIE� TECHNOLOGICZNYCH
Szko�a nie jest instytucj�, kt�rej zadaniem jest prowadzenie terapii uzale�nie�. Dzia�ania, jakie powinny zosta� podj�te przez plac�wki edukacyjne, to przede wszystkim szeroko poj�ta profilaktyka i wst�pna diagnoza wyst�powania problemu. Nie ka�de dziecko cz�sto korzystaj�ce z telefonu, komputera czy Internetu jest ju� uzale�nione. Wychwycenie tych, u kt�rych stanowi to ju� problem, nie jest �atwe, a kierowanie wszystkich do poradni psychologiczno - pedagogicznych nie jest rozwi�zaniem. W procesie diagnostycznym bardzo wa�na jest wsp�praca z rodzicami, rodzicami �wiadomymi, o kt�rych wiedz� na temat danego problemu najcz�ciej musi zadba� szko�a. St�d profilaktyka prowadzona przez szko�� powinna obj�� nie tylko uczni�w, ale tak�e rodzic�w i nauczycieli. Zintegrowane dzia�ania ze
strony szko�y i rodzic�w maj� du�o wi�ksz� szans� powodzenia. Warto tutaj doda�, i� dzi�ki wsp�pracy szko�y z Policj� mo�liwe jest przeprowadzenie przez funkcjonariuszy prezentacji dotycz�cych cyberprzemocy oraz niebezpiecze�stw czyhaj�cych na m�odych ludzi w sieci. Taki przekaz dla rodzic�w ma o wiele silniejszy wyd�wi�k i do�� cz�sto przek�ada si� na wi�ksze zainteresowanie rodzica tym, co ich dziecko robi, patrz�c w monitor telefonu czy komputera.
ROZDZIA� 2
METODOLOGICZNE PODSTAWY BADA� W�ASNYCH
W. Zaczy�ski badanie naukowe okre�la jako wieloetapowy proces zr�nicowanych dzia�a� maj�cych zapewni� obiektywne, dok�adne i wyczerpuj�ce poznanie obranego wycinka rzeczywisto�ci przyrodniczej, spo�ecznej lub kulturowej85.
85 W. Zaczy�ski, Praca badawcza nauczyciela, PZWS. Warszawa 1981, s. 26.
86 T. Pilch, Zasady badan pedagogicznych, Wyd. Akademickie ��AK�, Warszawa 1995, s. 18.
87 J. Pieter, Og�lna metodologia pracy naukowej, Zak�ad Narodowy im. Ossoli�skich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wroc�aw � Warszawa � Krak�w 1967, s. 32.
Tak rozumiane badania posiadaj� jednak r�n� specyfik�. Obiektem bada� pedagogicznych jest cz�owiek i jego �rodowisko, a wynikaj� one z potrzeb spo�ecznych i s�u�� �yciu spo�ecznemu. S� to w wi�kszo�ci badania diagnostyczne o zamierzeniach terapeutycznych, to znaczy s� skierowane na poznanie istoty danego zjawiska, jego przyczyn, okoliczno�ci towarzysz�cych i skutk�w; s�u�� ustaleniu koniecznych zapobiegawczych lub piel�gnacyjnych zabieg�w, w zale�no�ci od pozytywnego lub szkodliwego dzia�ania badanego zjawiska86.
Problematyk� poprawno�ci badawczej zajmuje si� wielu autor�w literatury metodologicznej, mi�dzy innymi: J�zef Pieter, Tadeusz Pilch, W�adys�aw Zaczy�ski, Mieczys�aw �obocki.
Spraw� niezwykle wa�n� i oczywist� jest spo�eczna potrzeba bada� empirycznych. W naukach pedagogicznych pojawia si� coraz wi�cej prac i artyku��w opartych na tych badaniach.
J�zef Pieter badaniami naukowymi okre�la og� czynno�ci w obr�bie pracy naukowej od powzi�cia i ustalenia problemu, a� do opracowania materia��w naukowych w��cznie87. Wed�ug niego badania naukowe s� z�o�onym procesem sk�adaj�cym si� z szeregu element�w.
Proces ten powinien badacz rozpocz�� od okre�lenia zagadnienia pracy i sformu�owania problem, jakim b�dzie si� zajmowa�. Nast�pnie wysuwa si� hipotezy i konstrukcje plan badawczy, nadaj�cy sens pracy. Efektywno�� bada� naukowych, ich warto�� poznawcza i realny wp�yw na rozw�j nauki zale�� od zespo�u r�norodnych czynnik�w, w�r�d kt�rych podstawowe znaczenie maj� tw�rcze koncepcje, pomys�y i nowe problemy. Nie bez znaczenia s� tak�e metody i narz�dzia badawcze. T. Pilch jest
zdania, �e organizacja procesu badawczego zale�y od okoliczno�ci. S� to przede wszystkim charakter i cel bada�, teren, na kt�rym s� one prowadzone, oraz techniki stosowane w trakcie bada�.
1. ZA�O�ENIA METODOLOGICZNE
Przyst�puj�c do pracy naukowej, zmuszeni jeste�my do dokonania pewnych za�o�e�. S� one istotne, gdy� implikuj� spos�b sformu�owania problematyki i wyb�r metod, warunkuj� tak�, a nie inn� precyzacj� wska�nik�w na gruncie metody, a nawet wp�ywaj� na spos�b interpretacji uzyskanych wynik�w.88
88 S. Nowak, Metodologia bada� socjologicznych, PWN, Warszawa 1970, s. 246
89 Tam�e, s. 50- 51.
90 M. �obocki, Metody i techniki bada� pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza �Impuls�, Krak�w 2000, s. 26.
Najwa�niejsze za�o�enia dotycz� natury rzeczywisto�ci badanej. Przyjmuj� one, �e poddany badaniu wycinek rzeczywisto�ci charakteryzuje si� pewnym rodzajem dyspozycji, na przyk�ad dyspozycji do reagowania na okre�lon� procedur� czy narz�dzie badawcze. Na ich podstawie wybieramy wi�c odpowiedni� metod�.
Wszelkie twierdzenia empiryczne, z kt�rych wynika, �e zastosowanie danej metody wraz z kompatybilnymi narz�dziami daje rezultaty o okre�lonej empirycznej zasadno�ci i dok�adno�ci, nazywa si� za�o�eniami empirycznymi danej metody.89
Tego typu za�o�enia nie zawsze podejmowane s� �wiadomie. Wi�kszo�� z nich stanowi wynik intuicji badawczej.
Do sformu�owania problematyki bada� oraz wyboru metod i narz�dzi badawczych potrzebne bywa tak�e ustalenie hipotez.
Zdaniem M. �obockiego hipoteza jest pr�b� odpowiedzi na sformu�owane uprzednio problemy badawcze. Albo okre�la relacje mi�dzy badanymi zmiennymi, albo ich w�a�ciwo�ci.90
Upraszczaj�c problem, mo�na powiedzie�, �e jest ona spodziewanym przez badacza wynikiem zaplanowanych bada�. Formu�uj�c hipotez�, musimy wi�c by� �wiadomi, �e nasze dzia�ania b�d� zmierza� do jej udowodnienia , a wi�c konieczne stanie si� postawienie pytania rozstrzygni�cia: Czy prawd� jest, �e... ?
Problem pojawia si� w przypadku bada� diagnostycznych, kt�re cz�sto � zmierzaj�c do okre�lenia w�a�ciwo�ci zmiennych i zale�no�ci mi�dzy nimi - wymagaj� raczej postawienia otwartego pytania dope�nienia: Jaki? Jak? Czy? Kiedy?
Stosuj�c takie podej�cie w niniejszej pracy, zrezygnowa�em z formu�owania hipotez, kt�re ogranicza�yby zakres moich bada�, a tak�e � jak dowodzi M. �obocki � mog�yby wywiera� wp�yw na ko�cowy ich wynik.
2. PRZEDMIOT I CEL BADA�
Wg T. Pilcha �celem bada� jest poznanie umo�liwiaj�ce dzia�anie skuteczne�91.
91 T. Pilch, Zasady bada� pedagogicznych, Wydawnictwo Akademickie ��ak�, Warszawa 1998, s. 19.
92 W. Dutkiewicz, Podstawy metodologii bada� do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki, Wydawnictwo Stachurski, Kielce 2000, s. 50.
93 W. Dudkiewicz, Praca magisterska przewodnik metodyczny, Strzelec, Kielce 1996, s. 15.
94 R. Zenderowski, Technika pisania prac magisterskich. Kr�tki przewodnik po metodologii pisania prac dyplomowych, CeDeWu. Pl Wydawnictwa Fachowe, Warszawa 2008, s. 22.
95 T. Pilch, s. 19-20.
Dookre�lenia wy�ej zamieszczonej definicji dostarcza nam W. Dutkiewicz, dla kt�rego �celem bada� pedagogicznych jest poznanie naukowe istniej�cej realnie, empirycznie rzeczywisto�ci spo�ecznej, opis jakiego� zjawiska (np. drugoroczno�ci w szkole), instytucji (szko�y, plac�wki opieku�czo-wychowawczej) b�d� jednostki (ucze� zdolny). Opr�cz funkcji poznawczej badania pedagogiczne spe�niaj� r�wnie� funkcje praktyczno-u�yteczne�92.
W. Dudkiewicz zauwa�a r�wnie�, �e �ka�de badanie s�u�y realizacji okre�lonego celu. Celem bada� jest d��enie do wzbogacenia wiedzy o osobach, rzeczach lub zjawiskach b�d�cych przedmiotem bada�93.
Zenderowski za� twierdzi, �e poprzez cel bada� �nale�y rozumie� nie tyle samo rozwi�zanie problemu, ile po��dane skutki przeprowadzonych bada� i analiz�94.
Tak rozumiane cele wg T. Pilcha warunkuj� nast�puj�cy podzia� bada�:
- badania teoretyczne, kt�rych celem jest �poznanie zmierzaj�ce do gromadzenia wiedzy teoretycznej, pozwalaj�cej budowa� uog�lnienia, generalizacje, prawa rozwoju i przemian badanej rzeczywisto�ci. W ka�dym badaniu empirycznym kryje si� cz�stka owego teoretycznego poznania. Ka�de jednostkowe badanie dostarcza drobnego elementu buduj�cego teori� danej dyscypliny�95;
- badania weryfikacyjne, kt�rych celem jest �pr�ba sprawdzenia skutk�w zastosowanych rozwi�za�, skutk�w dzia�ania jakiego� uk�adu, to tak�e poszukiwanie cech, w�a�ciwo�ci zdarze� i proces�w96;
- badania diagnostyczne, kt�rych celem jest �okre�lenie stanu rzeczy lub zdarzenia. Znamy objawy, skutek � poszukujemy przyczyn, �r�de�, okoliczno�ci i uwarunkowa�. (�) W badaniach diagnostycznych znamy efekt czego�, wiemy, co chcemy wyja�ni�. Szukamy odpowiedzi na pytanie dlaczego, co jest przyczyn� zdarzenia�97.
96 Tam�e, s. 20.
97 Tam�e
98 M. Herzberg, Z zagadnie� metodologi bada� pedagogicznych, , Wy�sza Szko�a Gospodarki w Bydgoszczy, 2013, s. 3.
99 S. Nowak, Metodologia bada� spo�ecznych, s. 30.
Z kolei J. Gnitecki wyr�nia:
- Cel poznawczy, kt�ry zwi�zany jest przede wszystkim z opisem, wyja�nieniem i przewidywaniem zjawisk pedagogicznych;
- Cel teoretyczny, kt�ry zwi�zany jest m. in. z podejmowaniem zada� teoretycznych, maj�cych na celu opracowanie za�o�e� teoretycznych lub empirycznych modelu zaj�� dydaktyczno-wychowawczych, kt�ry nast�pnie zostanie poddany weryfikacji w pracy badawczej; polega on tak�e na rozwijaniu dotychczas obowi�zuj�cych teorii oraz aktualizowaniu i systematyzowaniu dotychczas zdobytej wiedzy;
- Cel praktyczny, kt�ry zwi�zany jest m. in. z realizacj� zada� praktycznych, zmierzaj�cych do opracowanie dyrektyw pedagogicznych (np. praktycznych wskaz�wek dla nauczycieli, rodzic�w i uczni�w), kt�re pos�u�� do kszta�towania szeroko poj�tej rzeczywisto�ci spo�ecznej.98
Gdy cele bada� zostan� jasno sformu�owane, badacz powinien przyst�pi� do okre�lenia przedmiotu bada�.
S. Nowak definiuje go jako obiekt lub zjawisko, �o kt�rych � w odpowiedzi na postawione pytania � chcemy formu�owa� twierdzenia�99.
J. Apanowicz zwraca uwag�, �e �w pracach naukowych czym� innym jest przedmiot bada�, a zupe�nie czym� innym problem badawczy, na kt�ry szukamy odpowiedzi w zwi�zku z tym przedmiotem. Nieporozumienie niekiedy polega na pomieszaniu poj��, problem�w badawczych, to jest konkretnych tez czy te� pyta� problemowych
z przedmiotem bada�, to znaczy obiektami bada� czy te� zjawiskami, o jakich w odpowiedzi na sformu�owane tezy (pytania problemowe) formu�uje si� twierdzenia (...). Cz�sto bywa tak, �e okre�lenie (nazwanie) przedmiotu badania zast�puje si� zestawem pyta�, a dzieje si� tak dlatego, �e badaj�cy nie widzi jasno problemu, nie wie, co uzasadnia (rozwi�zuje), jakiej szuka odpowiedzi i co stanowi przedmiot jego bada�. Z tego te� wzgl�du nale�y uzna�, i� przedmiotem bada� naukowych mo�e by� okre�lony fakt (informacja) uj�ty w danym wyja�nieniu naukowym podstawowego problemu badawczego. Mog� to by� te elementy i dzia�ania, kt�re w toku bada� podlegaj� wyja�nieniu i opracowaniu, a tak�e wszelkie informacje o opracowywanym podmiocie przyjmuj�cym form� nowych wiadomo�ci�100.
100 J. Apanowicz, Metodologia og�lna, Wydawnictwo �BERNARDINUM ", Gdynia 2002, s. 101.
Zagro�enie uzale�nieniem od medi�w elektronicznych m�odzie�y szkolnej to nadal zagadnienie nowe, kt�re w zwi�zku z dynamik� rozwoju technicznego wymaga ci�g�ej weryfikacji. Bywa ono tak�e niestety bardzo cz�sto bagatelizowane przez rodzic�w. Jako pedagog szkolny chc� podj�� pr�b� rzeczowego zbadania niniejszego zagadnienia.
Przedmiotem moich bada� uczyni�em analiz� przyczyn, przejaw�w oraz skutk�w uzale�nienia m�odzie�y szk� podstawowych z terenu Gminy Wieprz od medi�w elektronicznych.
Celem moich bada� jest dokonanie diagnozy zagro�enia, analiza wspomnianych wy�ej przyczyn, przejaw�w oraz skutk�w uzale�nienia oraz opracowanie praktycznych rozwi�za� problemu.
Okre�laj�c cele szczeg�owe, przyj��em ich podzia� zaproponowany przez J. Gniteckiego.
W ten spos�b okre�li�em nast�puj�ce cele poznawcze:
- Odkrycie przyczyn nadmiernego, niew�a�ciwego korzystania z urz�dze� multimedialnych;
- Scharakteryzowanie skutecznych dzia�a� profilaktycznych zapobiegaj�cych uzale�nieniom od medi�w elektronicznych oraz niweluj�cych ich skutki;
- Okre�lenie czynnik�w ryzyka i czynnik�w chroni�cych;
- Okre�lenie skutk�w uzale�nienia od medi�w elektronicznych.
Tak sformu�owanym celom poznawczym w moim procesie badawczym towarzyszy� tak�e nast�puj�cy cel praktyczny:
Zredagowanie postulat�w dla praktyki wychowawczej/profilaktycznej dla szk� podstawowych, przeciwdzia�aj�cych niebezpiecze�stwu uzale�nienia si� od medi�w elektronicznych przez dzieci i m�odzie�.
3. PROBLEMATYKA BADA�
Warunkiem koniecznym podj�cia bada� naukowych jest u�wiadomienie sobie przez badacza problem�w badawczych. Bez ich sformu�owania badania nie by�yby mo�liwe, sta�yby si� bezcelowe. Dlatego tak wa�ne jest odpowiednie zredagowanie oraz sprecyzowanie problemu badawczego, kt�ry wg S. Nowaka stanowi �pewne pytanie lub zesp� pyta�, na kt�re odpowiedzi ma dostarczy� badanie�101. Z kolei J. Pieter okre�la go jako �swoiste pytanie, okre�laj�ce jako�� i rozmiar pewnej niewiedzy (pewnego braku w dotychczasowej wiedzy) oraz cel i granic� pracy naukowej�102. Nie ka�de jednak pytanie jest problemem badawczym. S� nimi tylko takie pytania, na kt�re nie jeste�my w stanie, bez w�asnych docieka�, otrzyma� jednoznacznych, gotowych odpowiedzi. Wyj�tek stanowi� pytania dotycz�ce opinii respondent�w na okre�lony temat. Maj� one sw�j wa�ny cel - s�u�� lepszemu zrozumieniu problemu i respondent�w, nie b�d� jednak nigdy wy��cznym �r�d�em rozwi�zania problemu. Okre�la si� je mianem problem�w informacyjnych. Wyodr�bnienie problem�w badawczych i informacyjnych nierzadko jest trudne. Cz�sto podczas bada� ankietowych i wywiad�w nachodz� one na siebie. Nierzadko zdarza si� te�, �e w trakcie diagnozy niekt�re problemy informacyjne wymagaj� przemianowania na problemy badawcze. �wiadomo��, z jakim rodzajem problemu mamy do czynienia, jest niezwykle wa�na, gdy� �le zinterpretowany b�d� �le sformu�owany problem mo�e by� niemo�liwy do empirycznego zbadania. Poprawnie sformu�owany problem badawczy powinien by� jasny, a zarazem wyczerpuj�cy, gdy� zbyt og�lnie uj�ty problem nie daje si� cz�sto zbada�. Dlatego nierzadko kszta�towanie problemu badawczego poprzedzaj� �mudne badania wst�pne. Niejednokrotnie (zw�aszcza, gdy po
101 S. Nowak (red.), Metody bada� socjologicznych, Warszawa, w: M. �obocki, Wprowadzenie do metodologii bada� pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza �Impuls�, Krak�w 2007, s. 109.
102 J. Pieter, s. 67.
raz pierwszy w historii nauki stawiamy takie pytanie) samo postawienie pytania ma rewolucyjne znaczenie dla kszta�towania si� odpowiedniej dyscypliny naukowej. Pomimo istotnej, wr�cz kluczowej roli dobrze sformu�owanego problemu badawczego, nie mo�emy jednak zapomnie�, �e stanowi on jedynie punkt wyj�cia do rozwi�zania i nie powinien by� nigdy celem samym w sobie103.
103 M. �obocki, Wprowadzenie do metodologii bada� pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza �Impuls�, Krak�w 2007, s. 110-113.
Bior�c pod uwag� wszystkie zaprezentowane tu refleksje teoretyczne, na podstawie wst�pnych obserwacji dzieci oraz przeprowadzonych wywiad�w z nauczycielami sformu�owa�em problem g��wny mojej pracy badawczej , kt�ry przyj�� posta� nast�puj�cego pytania:
Jakie s� przyczyny, przejawy i skutki uzale�nienia od medi�w elektronicznych dzieci i m�odzie�y oraz jakie stosuje si� sposoby zapobiegania im?
Tak sformu�owany problem badawczy wymaga� jednak dookre�lenia poprzez zredagowanie nast�puj�cych problem�w szczeg�owych:
. W jaki spos�b i w jakim zakresie �rodowisko rodzinne przyczynia si� do powstawania problemu uzale�nienia dzieci i m�odzie�y od medi�w elektronicznych?
. W jaki spos�b i w jakim zakresie spo�eczno�� lokalna/ grupa r�wie�nicza przyczynia si� do powstawania problemu uzale�nienia dzieci i m�odzie�y od medi�w elektronicznych?
. W jaki spos�b nauczanie zdalne przyczynia si� do powstawania problemu uzale�nienia dzieci i m�odzie�y od medi�w elektronicznych?
. Jakie s� objawy uzale�nienia od medi�w elektronicznych?
. Jakie s� konsekwencje niebezpiecznego korzystania z medi�w elektronicznych oraz uzale�nienia od nich?
. Jak� profilaktyk� stosowa�, aby zapobiega� uzale�nieniom od medi�w elektronicznych w�r�d dzieci szk� podstawowych?
4. ZAKRES BADA� � ZMIENNE I WSKA�NIKI
Ka�dy etap bada� naukowych powinien mie� ustalony przebieg. Aby unikn�� niepotrzebnych b��d�w metodologicznych fa�szuj�cych obraz badanego zjawiska, nale�y okre�li� zmienne i wska�niki.
Wg S. Nowaka zmienna �okre�la, pod jakim wzgl�dem interesuj� nas analizowane przedmioty i zjawiska, specyfikuj�c ich mo�liwe w�asno�ci, stany lub zdarzenia, kt�rym podlegaj�, a ponadto jakie typy relacji b�dziemy uwzgl�dnia� mi�dzy przedmiotami rozpatrywanymi pod danym wzgl�dem�104.
104 S. Nowak, Metodologia bada� spo�ecznych, PWN, Warszawa 2012, s. 152.
105 M. �obocki, Wprowadzenie�, s. 139.
106 W. Oko�, Nowy s�ownik pedagogiczny, Wydanie Akademickie ��ak�, Warszawa 2001, s. 465.
107 Tam�e.
108 Tam�e.
M. �obocki dookre�la t� definicj�. Zmienne w jego uj�ciu �s� pr�b� uszczeg�owienia g��wnego ich przedmiotu, czyli problem�w badawczych, jakie zamierza si� rozwi�za�, i hipotez roboczych, jakie pragnie si� potwierdzi� lub odrzuci� (�). S� nimi zazwyczaj podstawowe cechy, symptomy, przejawy charakterystyczne dla badanego faktu, zjawiska czy procesu albo te� r�nego rodzaju czynniki b�d�ce ich przyczyn� lub skutkiem�105.
W niniejszej pracy skorzystam z klasyfikacji zaprezentowanej w Nowym s�owniku pedagogicznym pod redakcj� W. Okonia, kt�ra wyodr�bnia zmienne zale�ne i niezale�ne oraz zmienne po�rednicz�ce. Zgodnie z tym �r�d�em zmienn� niezale�n� rozumiemy jako tak�, kt�rej �zmiany nie zale�� od zespo�u innych zmiennych wyst�puj�cych w badanym zbiorze, takich jak np. wiek ucznia�106. Zmienn� zale�n� natomiast jest taka zmienna, �kt�rej zmiany s� skutkiem oddzia�ywania jednej lub wi�cej jakich� zmiennych (zmiennych niezale�nych lub zmiennych po�rednicz�cych); w badaniach pedagogicznych zmienn� zale�n� jest zwykle jaki� czynnik zmieniaj�cy si� pod wp�ywem okre�lonych oddzia�ywa� pedagogicznych; mog� to by� m. in. wiadomo�ci, sprawno�ci, zdolno�ci, przekonania lub cechy charakteru�107. Z kolei zmienna po�rednicz�ca to �ka�dy czynnik wp�ywaj�cy po�rednio na zale�no�� rezultatu ko�cowego (np. eksperymentu) od jego warunk�w, tj. na zale�no�� zmiennej zale�nej od zmiennych niezale�nych. Np. w badaniu wp�ywu nowego �rodka dydaktycznego (zmienna niezale�na) na przyrost wiadomo�ci lub sprawno�ci ucznia (zmienna zale�na) zmienn� po�rednicz�c� mo�e by� stan zdrowia ucznia, zm�czenie lub inny czynnik powoduj�cy, �e w tych samych warunkach eksperymentu uzyskuje si� inny rezultat�108.
Kolejnym krokiem w badaniach empirycznych jest ustalenie wska�nik�w, kt�re S. Nowak definiuje jako �pewne cechy, zdarzenia lub zjawiska, na podstawie kt�rych
wnioskujemy z pewno�ci� b�d� wreszcie z prawdopodobie�stwem wy�szym od przeci�tnego, i� zachodzi zjawisko, jakie nas interesuje�109.
109 S. Nowak, Metodologia bada� socjologicznych, s. 102.
110 Tam�e, s. 167.
Literatura przedmiotu wyodr�bnia w wi�kszo�ci trzy rodzaje wska�nik�w: wska�niki empiryczne, inferencyjne oraz definicyjne.
Wska�niki empiryczne, jak sam termin wskazuje, wyst�puj� wtedy, gdy zjawiska, na jakie wskazuj�, s� obserwowalne,
W opozycji do nich stoj� wska�niki inferencyjne (inaczej ukryte) wyst�puj�ce wtedy, gdy dane zjawisko nie mo�e by� stwierdzone na drodze bezpo�redniej obserwacji. O obecno�ci tych wska�nik�w wnioskujemy. �Dotycz� one zatem ukrytych zmiennych, kt�re nie s� obserwowalne, ale same maj� obserwowalne nast�pstwa�110.
Natomiast wska�niki definicyjne maj� miejsce w�wczas, gdy wynikaj� z definicji pewnego zjawiska lub faktu.
Wykorzystuj�c dla potrzeb niniejszej pracy powy�sz� klasyfikacj�, wyr�ni�em nast�puj�ce zmienne i wska�niki:
Zmienne niezale�ne i ich wska�niki:
. Wiek badanych;
. �rodowisko rodzinne
Wska�niki:
- typ rodziny [pe�na, niepe�na] ;
- model wychowania - panuj�ce zasady, ograniczenia korzystania z urz�dze� multimedialnych, ilo�� oraz jako�� po�wi�canego czasu;
- anga�owanie dzieci przez rodzic�w w zaj�cia pozalekcyjne (liczba zaj��, cz�stotliwo��),
. Czynniki ryzyka oraz czynniki wspieraj�ce w �rodowisku pozarodzinnym (grupy r�wie�nicze)
Wska�niki:
- zainteresowania dominuj�ce w �rodowisku r�wie�niczym,
- spos�b sp�dzania czasu wolnego,
- cz�stotliwo�� kontakt�w ze �rodowiskiem r�wie�niczym;
. Nauczanie zdalne
Wska�niki:
- opinie nauczycieli dotycz�ce wp�ywu nauczania zdalnego na zachowanie dziecka podczas pandemii Covid-19,
- problemy zg�aszane przez rodzic�w wychowawcom oraz pedagogowi szkolnemu, zwi�zane z korzystaniem przez dzieci z medi�w elektronicznych.
Zmienne zale�ne i ich wska�niki:
. zmiany w zachowaniu dziecka
Wska�niki:
- opinie nauczycieli dotycz�ce powod�w zmiany w zachowaniu si� dziecka,
- opinie nauczycieli dotycz�ce wp�ywu nauczania zdalnego na zachowanie dziecka podczas pandemii Covid-19,
- problemy zg�aszane przez rodzic�w wychowawcom oraz pedagogowi szkolnemu zwi�zane z korzystaniem przez dzieci z medi�w elektronicznych;
. skutki kr�tkofalowe niebezpiecznego korzystania z medi�w elektronicznych lub uzale�nienia si� od nich
Wska�niki:
- zmiany w zachowaniu si� dziecka zaobserwowane przez nauczycieli,
- problemy zg�aszane przez rodzic�w wychowawcom oraz pedagogowi szkolnemu zwi�zane z korzystaniem przez dzieci z medi�w elektronicznych.
5. METODY, TECHNIKI I NARZ�DZIA BADAWCZE
Aby problem bada� przekszta�ci� si� w sprecyzowany program, konieczne jest ustalenie odpowiednich metod i narz�dzi badawczych.
Metoda to, najog�lniej rzecz ujmuj�c, spos�b post�powania badawczego. T. Kotarbi�ski dodaje, �e powinien to by� �spos�b systematycznie stosowany, to znaczy stosowany w danym przypadku z intencj� zastosowania go tak�e przy ewentualnym powt�rzeniu si� analogicznego zadania�111.
111 T. Kotarbi�ski, Wyb�r pism, t. 1, Warszawa 1957, s. 667, w: M. �obocki, Wprowadzenie�, s. 231
S. Nowak precyzuje powy�sz� definicj�, nazywaj�c metod� �typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji bada� empirycznych, s�u��ce
do uzyskania maksymalnie (lub optymalnie) uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania�112.
112 S. Nowak, Metodologia bada� spo�ecznych, s. 22.
Tabela 1. Klasyfikacja metod oraz technik badawczych wg M. �obockiego
Metody
Rodzaje metod/podzia�y
Techniki
Obserwacja
Zaprogramowana
Technika obserwacji skategoryzowanej
Technika pr�bek czasowych
Swobodna (nieskategoryzowana)
Technika dzienniczk�w obserwacyjnych
Technika obserwacji fotograficznej
Eksperyment pedagogiczny
Technika grup r�wnoleg�ych
Technika czterech grup
Technika rotacji
Technika jednej grupy
Testy osi�gni�� szkolnych
(ka�dy rodzaj test�w osi�gni�� szkolnych obejmuje nast�puj�ce typy zada� testowych: zadania wielokrotnego wyboru; zadania wielokrotnego szeregowania; zadania jednostronnego wyboru; zadania dwustronnego wyboru; zadania alternatywne)
Podzia� 1 (ze wzgl�du na ich trafno��, rzetelno�� i normalizacj�)
Testy standaryzowane
Testy nieformalne
Podzia� 2 (ze wzgl�du na uk�ad odniesienia)
Testy r�nicuj�ce
Testy sprawdzaj�ce
Podzia� 3 (ze wzgl�du na typ czynno�ci wykonywany przez badanych)
Testy pisemne
Testy ustne
Testy praktyczne
Metoda socjometryczna
Technika socjometryczna J. L. Moreno
Technika �Zgadnij kto?�
Plebiscyt �yczliwo�ci i niech�ci
Metoda sonda�u diagnostycznego
Badania ankietowe
Rozmowa i wywiad
Analiza dokument�w
Klasyczna analiza dokument�w
Technika analizy tre�ciowej
Technika analizy formalnej
Nowoczesna analiza dokument�w
Technika analizy tre�ciowej
Technika analizy formalnej
Analiza wypracowa� rysunk�w i dziennik�w
Analiza wypracowa�
Analiza rysunk�w
Analiza dziennik�w (pami�tnik�w), autobiografii, biografii, list�w
Skala ocen
Metoda indywidualnych przypadk�w
Metoda monograficzna
�r�d�o: opracowanie w�asne na podstawie: M. �obocki, Wprowadzenie�, s. 231 � 266.
Tabela 2. Klasyfikacja metod oraz technik badawczych wg T. Pilcha
Metody
Techniki
Eksperyment pedagogiczny
Monografia pedagogiczna
Analiza dokument�w
Obserwacja uczestnicz�ca
Ankieta
Wywiad
Eksperyment wychowawczy
Metoda indywidualnych przypadk�w
Wywiad
Obserwacja
Analiza dokument�w osobistych
Techniki projekcyjne
Testy
Metoda sonda�u diagnostycznego
Wywiad
Ankieta
Analiza dokument�w osobistych
Techniki statystyczne
�r�d�o: opracowanie w�asne na podstawie: T. Pilch, Zasady bada� pedagogicznych, Wydawnictwo Akademickie ��ak�, Warszawa 1998, s. 41-52.
Metoda zatem to og�lny spos�b podej�cia badawczego.
Zdaniem S. Nowaka wyb�r odpowiedniej metody i podporz�dkowanych jej technik jest pierwszym krokiem na drodze przekszta�cenia problemu bada� w program bada�. Jednak ostateczna operacjonalizacja bada� zak�ada wyra�ne okre�lenie, jakimi narz�dziami zamierzamy si� pos�ugiwa� w toku prowadzonych bada�113.
113 Tam�e, s. 218.
Korzystaj�c z klasyfikacji T. Pilcha uzna�em, �e problem badawczy niniejszej pracy wymaga zastosowania dw�ch og�lnych metod:
. sonda�u diagnostycznego, gdzie wykorzystam technik�:
. wywiadu (pos�u�y�em si� ni� do zebrania opinii nauczycieli oraz zaobserwowanych przez nich zmian w zachowaniu dziecka), dla kt�rego jako narz�dzie badawcze zredagowa�em kwestionariusz wywiadu;
. ankiety (pos�u�y�em si� ni� do diagnozy uczni�w klas IV � VIII SP oraz ich rodzic�w), dla kt�rej jako narz�dzie badawcze zredagowa�em kwestionariusze ankiet;
. analizy dokument�w (pos�u�y�em si� ni� aby uzupe�ni� zdobyte informacje oraz okre�li� dynamizm niekt�rych zmian, metaanalizie poddano ankiety skierowane do uczni�w dotycz�ce korzystania z gier komputerowych oraz do rodzic�w dotycz�ce ich relacji z dzie�mi i zagro�e�) dla kt�rej jako narz�dzie badawcze okre�li�em dyspozycje.
. indywidualnych przypadk�w, gdzie wykorzystam technik�:
. wywiadu (opis nauczycieli wychowawc�w dotycz�cy uczni�w maj�cych wyra�ne problemy w obszarze niebezpiecznego korzystania z multimedi�w elektronicznych � opinie dotycz�ce przyczyn, objawy, skutki), dla kt�rego jako narz�dzie badawcze zredagowa�em kwestionariusz wywiadu;
. obserwacji (obserwacja dzieci ucz�szczaj�cych na �wietlic� szkoln�), dla kt�rego jako narz�dzie badawcze okre�li�em dyspozycje do obserwacji.
5.1. METODA SONDA�U DIAGNOSTYCZNEGO
Cho� pod adresem metody sonda�u diagnostycznego skierowano wiele zarzut�w, jest ona niew�tpliwie wielce przydatna poznawczo. Ma szczeg�ln� rol� w badaniach jako�ciowych: pozwala na poznanie okre�lonego zjawiska spo�ecznego, ustalenie jego zasi�gu, pola intensywno�ci, a nast�pnie na ocen�.
Wyczerpuj�c� definicj� sonda�u diagnostycznego podaje T. Pilch, nazywaj�c metod� t� �sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk spo�ecznych, opiniach i pogl�dach wybranych zbiorowo�ci, nasileniu
si� i kierunkach rozwoju okre�lonych zjawisk i wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie nie zlokalizowanych w oparciu o specjalnie dobran� grup� reprezentuj�c� populacj� generaln��114.
114 T. Pilch, s. 50-51.
115 T. Pilch, s. 48.
116 Tam�e.
Podstawow� funkcj� metody sonda�u jest gromadzenie informacji o interesuj�cych badacza problemach w wyniku relacji s�ownych os�b badanych, nazwanych respondentami. Cech� konstruktywn� metody sonda�u jest �wypytywanie�, czyli sondowanie opinii.
5.2. METODA INDYWIDUALNYCH PRZYPADK�W
Wg T. Pilcha metoda indywidualnych przypadk�w �jest sposobem bada� polegaj�cym na analizie jednostkowych los�w ludzkich uwik�anych w okre�lone sytuacje wychowawcze, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podj�cia dzia�a� terapeutycznych.�115
�Odrzuca si� wi�c takie rozumienie tej metody wedle kt�rej odnosi si� ona do badania uk�ad�w spo�ecznych, instytucji lub do badania dynamiki wewn�trznej i przeobra�e� zbiorowo�ci spo�ecznej. Ograniczenie za� metody indywidualnych przypadk�w do analizy konkretnych, jednostkowych przypadk�w wychowawczych ma uzasadnienie w historycznym rodowodzie tej metody oraz utylitarnym sensie dla praktyki wychowawczej, kt�rej ta metoda s�u�y.�116
6. TEREN, ORGANIZACJA I PRZEBIEG BADA�
Badaniem zostali obj�ci uczniowie, nauczyciele oraz rodzice uczni�w z trzech szk� podstawowych: ZSP nr 1 w Wieprzu, ZSP nr 2 w Wieprzu, ZSP
w Nidku z terenu Gminy Wieprz (gmina wiejska). Przed przyst�pieniem do bada� uzyska�em zgod� dyrektor�w szk� na przeprowadzenie bada� oraz wgl�d w dokumentacj� szko�y. Nast�pnie opracowane zosta�y narz�dzia badawcze w postaci: ankiety skierowanej do uczni�w klas IV -VI oraz VII � VII; ankiety skierowanej do rodzic�w (zredagowana na podstawie ankiety znalezionej w dokumentacji szko�y, co pozwoli�o na dok�adne i czytelne przeanalizowanie zmian, kt�re zasz�y na przestrzeni dw�ch lat), wywiadu skierowanego do nauczycieli. Po wst�pnym przeanalizowaniu dokumentacji opracowane zosta�y dyspozycje do metaanalizy ankiet przeprowadzonych w roku szkolnym 2018/19 skierowanych do uczni�w oraz rodzic�w oraz dyspozycje do obserwacji dzieci ucz�szczaj�cych do �wietlicy szkolnej. Po wst�pnej analizie materia��w diagnostycznych pochodz�cych z roku szkolnego 2019/20 stwierdzi�em, �e pr�ba badawcza oraz specyficzny czas przeprowadzania bada� (w kt�rym okresy edukacji zdalnej przeplata�y si� z okresami edukacji stacjonarnej) mog� wp�ywa� na jako�� uzyskanych informacji, mog� sprawia�, �e wyniki trudno b�dzie uzna� za obiektywne. Po zredagowaniu wszystkich narz�dzi badawczych za pomoc� dziennika elektronicznego oraz platformy edukacyjnej (jako osoba pracuj�ca na stanowisku pedagoga szkolnego w badanych szko�ach mam dost�p do tych narz�dzi) rozes�a�em kwestionariusze ankiet oraz wywiad�w.
7. CHARAKTERYSTYKA BADANYCH
Populacje badanych stanowi�:
. uczniowie z klas I � VIII SP z trzech szk� z terenu Gminy Wieprz, tj. ZSP im. Miko�aja Kopernika w Nidku, ZSP im. Jana Paw�a II w Wieprzu oraz ZSP im. kard. Stefana Wyszy�skiego w Wieprzu (��cznie oko�o 600 os�b)
. nauczyciele wychowawcy z ww. szk� (��cznie oko�o 25 os�b)
. rodzice uczni�w z klas IV � VIII z trzech szk� z terenu Gminy Wieprz, tj. ZSP im. Miko�aja Kopernika w Nidku, ZSP im. Jana Paw�a II w Wieprzu oraz ZSP im. kard. Stefana Wyszy�skiego w Wieprzu (��cznie oko�o 300 os�b)
ROZDZIA� 3
ANALIZA WYNIK�W BADA� W�ASNYCH
1. ZA�O�ENIA TERMINOLOGICZNE
Dla skr�cenia opis�w wykres�w oraz uczynienia ich bardzie przejrzystymi w poni�szej analizie przyjmuj� �e:
. uczniowie �najm�odsi� � to uczniowie z klas I � III SP
. uczniowie �m�odsi� � to uczniowie z klas IV � VI SP
. uczniowie �starsi� � to uczniowie z klas VII � VIII SP
2. ODDZIA�YWANIE �RODOWISKA RODZINNEGO A POWSTAWANIE UZALE�NIE� OD MEDI�W ELEKTRONICZNYCH BADANYCH
Analizie poddano ankiety skierowane do rodzic�w, ankiety skierowane do uczni�w, wywiady przeprowadzone z nauczycielami, arkusz obserwacji oraz dokonano metaanalizy ankiety skierowanej do rodzic�w oraz uczni�w wykonanej w roku szkolnym 2018/19.
Dokonano analizy por�wnawczej wynik�w metaanalizy ankiety skierowanej do rodzic�w, dotycz�cej ich relacji z dzie�mi i zagro�e�, na jakie zadaniem rodzic�w s� nara�one (badania przeprowadzone w roku szkolnym 2018/19) oraz ankiety przeprowadzonej w�r�d rodzic�w, zredagowanej na podstawie ankiety poddanej metaanalizie (badania aktualne � maj/czerwiec 2021 przeprowadzone na potrzeby niniejszej pracy).
Pr�ba badawcza ankiety poddanej metaanalizie wynosi 116 os�b (rodzic�w/prawnych opiekun�w), natomiast pr�ba badawcza ankiety przeprowadzonej w�r�d rodzic�w w tym roku szkolnym to 127 os�b (rodzic�w/prawnych opiekun�w). Zanim przejd� to analizy poszczeg�lnych odpowiedzi na pytania zawarte w ankietach uwa�am za istotne przedstawienie tu informacji dotycz�cych zaanga�owania rodzic�w
w badania ankietowe. Jako pracownik szk�, w kt�rych przeprowadzi�em badania za zgod� dyrektor�w poszczeg�lnych plac�wek, wiadomo�ci z pro�b� o wype�nienie ankiety oraz link do ankiety wys�a�em za pomoc� dziennika elektronicznego, co umo�liwi�o mi ocen� zaanga�owania w badanie potencjalnych respondent�w. Zaanga�owanie to ilustruj� poni�sze wykresy:
�r�d�o: Badania w�asne.
�r�d�o: badania w�asne.
Okres, jaki up�yn�� od wys�ania wiadomo�ci z ankietami do rodzic�w oraz sporz�dzenia niniejszych wykres�w, wynosi 14 dni. Jak wida� na zamieszczonych wykresach, nieco ponad 75% rodzic�w odczyta�o wiadomo��, pozostali albo nie zalogowali si� na dziennik w ci�gu 14 dni, albo zignorowali wiadomo��. Nieco ponad po�owa (52%) spo�r�d os�b, kt�re otwar�y wiadomo��, uzupe�ni�a ankiet�. Stanowi to 39.3% og�u rodzic�w, do kt�rych skierowane by�o badanie. Wiadomo�� wys�ana do
rodzic�w zawiera�a informacj�, �e uzyskane dana pos�u�� do zredagowania zbioru scenariuszy lekcji profilaktycznych wspieraj�cych ich dzieci w rozwoju wolnym od uzale�nie� technologicznych. W mojej ocenie uzyskane dane �wiadcz� o tym, �e nieco ponad 60% rodzic�w nie jest w odpowiednim stopniu zaanga�owanych w wychowanie swoich dzieci b�d� nie uznaje dzia�a� szko�y za warto�ciowe i skuteczne.
Jednak informacje uzyskane w badaniu ankietowym rodzic�w, niezale�nie od poziomu zainteresowa� badaniem, uzna� nale�y za cenne w kontek�cie podj�tych problem�w badawczych.
Poni�ej zamieszczam analiz� por�wnawcz� uzyskanych danych.
�r�d�o: badania w�asne.
Wykres 4. Relacje oraz modele wychowawcze deklarowane przez rodzic�w, prawnych opiekun�w.
�r�d�o: badania w�asne.
Jak wida� na zamieszczonych wykresach, relacje mi�dzy rodzicami i ich dzie�mi oraz spos�b podej�cia wychowawczego na przestrzeni 2 lat nie uleg�y gruntownym przeobra�eniom. Jedyn� istotn� zmian� jest zwi�kszenie si� liczby rodzic�w, kt�rzy interesuj� si� tym, na co ich dzieci wydaj� kieszonkowe. Pozyskane dane wskazuj�, �e oko�o 80% respondent�w wykazuje si� odpowiedzialno�ci� i prawid�owym podej�ciem wychowawczym. Z kolei oko�o 12% - 18% rodzic�w w moim mniemaniu stosuje zbyt daleko id�cy liberalizm w wychowaniu dzieci. Potwierdzaj� to wywiady przeprowadzone z nauczycielami. Jeden z nich tak opisuje metody wychowawcze rodzic�w swoich podopiecznych: �Najcz�ciej stosowanymi przez rodzic�w moich wychowank�w metodami wychowawczymi, zwi�zanymi z mediami elektronicznymi jest wykorzystywanie ich jako formy nagrody lub kary (np. posprz�tasz pok�j- mo�esz zagra� i na odwr�t, nie posprz�tasz- nie dostaniesz). Podczas rozm�w na temat nadu�ywania przez uczni�w medi�w elektronicznych rodzice wykazuj� si� zazwyczaj nik�� wiedz� zwi�zan� z uzale�nieniami. Uwa�am, �e wykazuj� si� brakiem zainteresowania, w co dziecko gra lub co ogl�da. Nie potrafi� postawi� dziecku jasnych granic potrzebnych do w�a�ciwego u�ytkowania takich urz�dze�, t�umacz� korzystanie dzieci z medi�w walorami edukacyjnymi (np. nauka j�zyka) lub ciekawym sposobem sp�dzania wolnego czasu. Nie zwracaj� uwagi na dostosowania wiekowe w bajkach i grach, nie maj�c �wiadomo�ci, jak niekorzystnie wp�ywa to na rozw�j emocjonalny dzieci.� Wg informacji pozyskanych z wywiad�w wynika tak�e, �e struktura rodziny i status materialny nie odgrywaj� znacz�cej roli w uzale�nianiu si� dzieci od medi�w elektronicznych. Jeden z nauczycieli podczas przeprowadzonego wywiadu opowiada:
�Nie zauwa�y�am zale�no�ci pomi�dzy struktur� rodziny, sytuacj� materialn� a nadu�ywaniem medi�w elektronicznych przez dzieci. Aktualnie wszystkie dzieci ucz�szczaj�ce do mojej klasy, bez wzgl�du na w/w elementy maj� sta�y, codzienny kontakt z mediami elektronicznymi. W ka�dej rodzinie dzieci maj� dost�p do urz�dze� elektronicznych i bez wi�kszego wysi�ku s� w stanie �wyprosi� dodatkowy czas na gr� lub bajk�. Rodzice t�umacz� swoje przyzwolenie na korzystanie przez dzieci z medi�w swoim brakiem czasu dla nich, chwil� spokoju od ci�g�ych pr�b i pyta� lub ch�ci� rozwoju dziecka (np. nauka j�zyka, nauka nowych piosenek). Uwa�am jednak, �e dla dziecka nie ma nic lepszego ni� kontakt z rodzicem/r�wie�nikiem, nauka przez do�wiadczanie i praktyczne dzia�anie, eksplorowanie �wiata. Argumenty rodzic�w s� wi�c tylko �wietn� wym�wk�.� Informacje zawarte w pozosta�ych wywiadach z nauczycielami potwierdzaj�, �e pozostali rozm�wcy tak�e nie obserwuj� zwi�zku pomi�dzy struktur� rodziny, sytuacj� materialn� a nadu�ywaniem multimedi�w elektronicznych.
�r�d�o: Badania w�asne.
4,7%
0,8%
Wykres 6. Ilo�� czasu po�wi�cana przez rodzic�w, prawnych opiekun�w swoim dzieciom
�r�d�o: Badania w�asne.
Dokonuj�c analizy por�wnawczej zaprezentowanych danych, nale�y zwr�ci� uwag� na wi�ksz� precyzj� w kafeterii odpowiedzi w ankiecie z bie��cego roku szkolnego. Nie przeszkadza to jednak w ujawnieniu pewnych zmian, jakie zasz�y w okresie mi�dzy zaprezentowanymi tu badaniami ankietowymi: Zauwa�y� mo�na, �e znacznie zmniejszy�a si� liczba rodzic�w maj�ca czas dla swoich dzieci tylko w weekendy; z 7.1% spad�a przez 2 lata do 0.8%. Na podobnym poziomie pozostaje liczba rodzic�w po�wi�caj�ca dziecku mniej ni� godzin� dziennie i wynosi ona 5.4% (badanie z 2018/19) oraz 4.7% (aktualnie). Rodzice, kt�rzy po�wi�caj� swojemu dziecku wi�cej ni� godzin� dziennie, stanowi� 87,5% (badanie z 2018/19) oraz 82.9% (aktualnie). Je�li wliczy� do tego liczb� os�b po�wi�caj�cych dziecku oko�o jednej godziny dziennie (w aktualnym badaniu) otrzymamy a� 94.5%. Por�wnanie tych danych pozwala stwierdzi�, �e znacznie zmniejszy�a si� ilo�� dzieci zaniedbywanych przez rodzic�w. W �wietle najnowszych bada� prawie po�owa (46.5%) respondent�w po�wi�ca swemu dziecku przynajmniej 3 godziny dziennie. Je�li por�wna� wyniki bada� dotycz�cych relacji oraz strategii wychowawczych z ilo�ci� po�wi�canego dziecku czasu, zauwa�am zbli�one warto�ci procentowe os�b wykazuj�cych odpowiednie postawy rodzicielskie oraz os�b po�wi�caj�cych swemu dziecku wi�cej czasu ni� godzin� dziennie. Analizuj�c poszczeg�lne odpowiedzi rodzic�w, wskaza� mo�na nast�puj�c� prawid�owo��: Rodzice o liberalnym podej�ciu do wychowania po�wi�caj� swojemu dziecku znacznie mniej czasu ni� rodzice wykazuj�cy si� wi�kszym zainteresowaniem � �zdrow� nieufno�ci�� wobec swoich dzieci. Z obserwacji oraz rozm�w z dzie�mi ucz�szczaj�cymi do �wietlicy szkolnej (uczniowie klas I � III SP) wynika, �e najd�u�ej graj�ce i korzystaj�ce
z Internetu (przewa�nie YouTube) s� dzieci, kt�rych rodzice nie kontroluj� b�d� p�no wracaj� z pracy. Wypowiedzi dzieci (z klas I-III SP), takie jak: �Prosz� pana, p�ki gramy z bratem i si� nie k��cimy, to nikt nie patrzy, ile gramy� lub �Tata i mama m�wi�, �ebym tyle nie gra�, ale ja i tak gram dalej� �wiadcz� o skrajnej ignorancji oraz braku konsekwencji ze strony rodzic�w.
Ten brak odpowiednich oddzia�ywa� wychowawczych jest zadziwiaj�cy w kontek�cie kolejnej poddanej badaniu kwestii, kt�r� ilustruj� poni�sze wykresy:
�r�d�o: Badanie w�asne.
Wykres 8. Zagro�enia na jakie nara�one s� dzieci
i m�odzie� w percepcji rodzic�w
�r�d�o: Badania w�asne
Wykresy przedstawiaj�ce zagro�enia, na jakie wg rodzic�w nara�one s� ich dzieci, jednoznacznie ukazuj�, �e problem uzale�nienia od medi�w elektronicznych jest bardzo istotny. W percepcji rodzic�w problem ten aktualnie dotyczy prawie 83% dzieci. Jest to tak�e zagro�enie, kt�re na przestrzeni 2 lat zdecydowanie przybra�o na sile. W ostatnim badaniu zwraca na nie uwag� o 21% rodzic�w wi�cej ni� w badaniu poprzednim. Tymczasem zagro�enia, takie jak: alkohol, narkotyki, dopalacze, przemoc zauwa�a o 10,5% wi�cej respondent�w. Znacznie zmniejszy�a si� (16,3%) tak�e liczba dzieci nienara�onych zdaniem rodzic�w na �adne z powy�szych zagro�e�. Potwierdza to rosn�ce obawy rodzic�w dotycz�ce zagro�enia ze strony uzale�nie� technologicznych. Wynik ten pozawala tak�e wnioskowa�, �e �wiadomo�� rodzic�w dotycz�ca zagro�e�, na jakie nara�one s� ich dzieci, wzros�a.
Tendencji tej nie wida� niestety w przypadku dzieci, na co wskazuj� poni�sze wykresy:
�r�d�o: badania w�asne.
5,4%
Wykres 10. �wiadomo�� dzieci dotycz�ca skutk�w
na�og�w w percepcji rodzic�w.
�r�d�o: badania w�asne.
W opinii rodzic�w znaczna wi�kszo�� 86,2% (badanie z 2018/19) � 81,4% (aktualnie) dzieci zna i rozumie skutki na�og�w. Niestety, �wiadomo�� ta nie wzrasta wraz z czasem. R�nice widoczne na wykresach dotycz� ilo�ci rodzic�w pewnych �wiadomo�ci swoich dzieci oraz rodzic�w, kt�rzy tej �wiadomo�ci nie s� pewni. Na podobnym poziomie (oko�o 6%) pozostaj� rodzice, kt�rzy przyznaj�, �e ich dzieci nie znaj� i nie rozumiej� konsekwencji na�og�w.
By� mo�e ten nieznaczny spadek liczby rodzic�w, kt�rzy wierz� w �wiadomo�� swoich dzieci dotycz�c� skutk�w na�og�w, wynika st�d, �e �wiadomo�� samych rodzic�w ro�nie � coraz bardziej u�wiadamiaj� sobie zagro�enia, ich skutki, w zwi�zku z czym mog� mie� niedosyt w zakresie wiedzy w�asnych dzieci w tym zakresie. Rodzice maj� tak�e coraz wi�ksz� wiedz� na temat instytucji pomagaj�cych osobom uzale�nionym. Ilustracj� tego s� nast�puj�ce wykresy:
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres 12. Deklarowana posiadana wiedza dotycz�ca instytucji pomagaj�cych osobom uzale�nionym
�r�d�o: Badania w�asne.
Za��czone powy�ej wykresy wskazuj� na znaczy wzrost (20,5%) liczby rodzic�w znaj�cych instytucje pomagaj�ce osobom uzale�nionym. �wiadczy� to mo�e, jak ju� wspomniano, o ich wi�kszej �wiadomo�ci dotycz�cej problem�w uzale�nie� b�d� niestety tak�e o powi�kszaj�cej si� liczbie os�b, kt�re w bezpo�redni lub po�redni spos�b mia�y styczno�� z osob� uzale�nion� lub same zosta�y dotkni�te tym problemem.
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres 13. Najistotniejsze �r�d�o skutecznej profilaktyki uzale�nie� w opinii rodzic�w
Wykres 14. Najistotniejsze �r�d�o skutecznej profilaktyki uzale�nie� w opinii rodzic�w
�r�d�o: Badania w�asne.
Por�wnanie powy�szych wykres�w dostarcza szczeg�owej wiedzy na temat �wiadomo�ci rodzic�w w zakresie profilaktyki. Wydaje si�, �e czasem zmieniaj� si� pogl�dy na ten temat. Coraz wi�cej rodzic�w dostrzega rol� rodziny w skutecznej profilaktyce, za� coraz mniej widzi tu rol� szko�y. Na pytanie o �r�d�a skutecznej profilaktyki o 14,7% mniej respondent�w odpowiada �edukacja w szkole�, a o 17,8% wi�cej udziela odpowiedzi: �zdrowe wi�zi rodzinne�.
Zmiany te mog� �wiadczy� o wzro�cie �wiadomo�ci rodzic�w dotycz�cej genezy najistotniejszych i najskuteczniejszych czynnik�w ochronnych, kt�re zapewniaj�
dziecku bezpieczny rozw�j. Wa�ne jest, �e zmniejszy� si� odsetek rodzic�w, kt�rzy odpowiednim wychowaniem dzieci obarczaj� instytucje, takie jak szko�y czy poradnie. Odpowiedzi wskazuj�ce na to, �e zdaniem rodzic�w �r�d�em skutecznej profilaktyki powinny by� �edukacja w szkole�, �dzia�ania specjalist�w�� odnotowa�y wyra�ny spadek - z 51.7% w badaniu z roku 2018/19 na 34,1% w badaniu aktualnym. Nie zmieni� si� za to odsetek rodzic�w uwa�aj�cych, �e najskuteczniejszym sposobem zapobiegania zagro�eniom rozwojowym jest wsp�praca rodzic�w z wychowawcami i stanowi on 24%. Wyniki te � cho� w wielu aspektach budz� nadziej� - jednocze�nie sygnalizuj�, �e ok. 34% dzieci najprawdopodobniej pozbawionych jest najistotniejszych czynnik�w chroni�cych, kt�rych �r�d�em i zapleczem jest �rodowisko rodzinne. Substytut wsparcia oferowany przez szko�� lub inne instytucje spo�eczne mo�e nie wystarczy�.
Tymczasem o funkcjonowaniu dzieci w rodzinie m�wi� nam dane zilustrowane poni�szymi wykresami:
�r�d�o: Badania w�asne.
Dane poddane metaanalizie dotycz�ce zaniedbywania przez m�odzie� obowi�zk�w domowych oraz szkolnych spowodowanych grami komputerowymi sugeruj�, �e 18,7% m�odzie�y (odpowiedzi: �czasami�, �cz�sto�) mo�e w spos�b niebezpieczny/ryzykowny korzysta� z gier video. Najprawdopodobniej brakiem samodyscypliny i kontroli cechuje si� 54,7% uczni�w.
Potwierdzaj� to tak�e poni�sze dane:
Wykres 16. Ilo�� czasu po�wi�cona na sen przez uczni�w z klas VII � VIII SP
5,6%
6,9%
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres 17. Ilo�� czasu po�wi�cona na sen przez uczni�w z klas IV � VI SP
4,3%
5,7%
�r�d�o: Badania w�asne.
Powy�sze wykresy wskazuj�, �e wi�kszo�� dzieci ma zapewnion� odpowiedni� ilo�� snu. Niepokoj�ce wyniki zauwa�y� mo�na w grupie �starszej�, gdzie 12,5% m�odzie�y �pi stanowczo zbyt kr�tko (5 godzin lub mniej). W literaturze przedmiotu jednym z objaw�w, a jednocze�nie konsekwencj� uzale�nienia od multimedi�w elektronicznych jest w�a�nie zaniedbywanie snu. Tymczasem w grupie respondent�w na sen przeznacza �oko�o 6 godzin� 18,1% uczni�w �starszych� oraz 4,3% uczni�w �m�odszych�. Zaniedbuj� oni zatem sen i mo�na ten wynik potraktowa� jako sygna� ostrzegawczy, kt�ry mo�e wskazywa� na ryzykowne korzystanie z multimedi�w.
Niepokoj�ce dane obrazuj� tak�e poni�sze wykresy:
Wykres 18. Ilo�� czasu po�wi�cona na zaj�cia dodatkowe (np. w domu kultury, dodatkowe lekcje j�zyk�w obcych) w ci�gu dnia przez uczni�w z klas VII � VIII SP
8,3%
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres 19. Ilo�� czasu po�wi�cona na zaj�cia dodatkowe (np. w domu kultury, dodatkowe lekcje j�zyk�w obcych) w ci�gu dnia przez uczni�w z klas IV � VI SP
7,1%
4,3%
4,3%
�r�d�o: Badania w�asne.
Z obu wykres�w wynika, �e znaczna liczba badanych uczni�w (odpowiednio 41,7% - grupa �starsza� oraz 60% - grupa �m�odsza�) nie korzysta z �adnej zorganizowanej formy sp�dzania czasu wolnego, dodatkowych zaj�� rozwijaj�cych. Mniejszy jest tu odsetek uczni�w �starszych� w por�wnaniu do �m�odszych�. Najprawdopodobniej wynika to z korepetycji i lekcji j�zyk�w obcych, popularnych zw�aszcza w klasach starszych. Z informacji uzyskanych z wywiad�w wynika, �e starsi uczniowie korzystaj� g��wnie z zaj�� dodatkowych z matematyki, j. angielskiego oraz zaj�� rozwijaj�cych z gry na instrumencie. W �m�odszej� grupie natomiast zaj�cia dodatkowe to zaj�cia plastyczne organizowane przez domy kultury, zaj�cia rozwijaj�ce z gry na instrumencie oraz rzadziej zaj�cia
z j. angielskiego. Ponadto analizuj�c poszczeg�lne ankiety, zauwa�y� mo�na, �e osoby ucz�szczaj�ce na zaj�cia dodatkowe mniej czasu sp�dzaj� przed urz�dzeniami multimedialnymi.
Podobn� zale�no�� prezentuj� poni�sze wykresy:
1,4%
Wykres 20. Ilo�� czasu po�wi�cona na pomoc rodzicom/obowi�zki domowe przez uczni�w z klas VII � VIII SP
�r�d�o: badania w�asne.
Wykres 21. Ilo�� czasu po�wi�cona na pomoc rodzicom/obowi�zki domowe przez uczni�w z klas IV � VI SP
5,7%
5,7%
1,4%
�r�d�o: Badania w�asne
Powy�sze wykresy wskazuj�, �e �starsi� uczniowie maj� znacznie wi�cej obowi�zk�w od swoich �m�odszych� koleg�w i kole�anek. Niepokoj�ce natomiast s� wyniki wskazuj�ce, �e a� 5,7% uczni�w �m�odszych� nie ma �adnych obowi�zk�w i nie pomaga swoim rodzicom, a 30% ma tych obowi�zk�w najprawdopodobniej za ma�o. Jednocze�nie brak zaanga�owania w prace domowe, cz�sto wykonywane wsp�lnie z rodzicami czy rodze�stwem, idzie cz�sto w parze ze s�abymi relacjami rodzinnymi. Wynik w �starszej� grupie, pomimo i� z pozoru bardziej optymistyczny
(1,4% nie pomaga rodzicom, 12,5% po�wi�ca na pomoc mniej ni� godzin�), tak�e nie jest zadowalaj�cy. Z zestawienia tych wynik�w z analiz� poszczeg�lnych ankiet oraz informacjami uzyskanymi z wywiad�w wynika, �e uczniowie anga�uj�cy si� w pomoc rodzicom maj� z nimi lepsze relacje.
Wykres 22. Jako�� relacji z rodzicami w percepcji uczni�w klas VII � VIII SP
8,3%
1,4%
2,8%
�r�d�o: Badania w�asne.
1,4%
1,4%
Wykres 23. Jako�� relacji z rodzicami w percepcji uczni�w klas IV � VI SP
�r�d�o: Badania w�asne.
Powy�sze diagramy skorelowane z wykresami przedstawiaj�cymi relacje i metody wychowawcze pozwalaj� na wyci�gni�cie nast�puj�cego wniosku: Odsetek rodzic�w, kt�rzy w spos�b �nadto liberalny� (12% - 18%) wychowuj� swoje dzieci pokrywa si� niemal z odsetkiem uczni�w, kt�rzy nie oceniaj� pozytywnie swoich relacji z rodzicami (12,5% - 12,8%). Powi�zanie tych warto�ci jest potwierdzeniem tez zawartych w literaturze przedmiotu, kt�ra za podstaw� poczucia bezpiecze�stwa oraz zdrowych
relacji rodzinnych uznaje obustronne dbanie o relacje rodzinne oraz przejrzysty system zasad panuj�cych w domu. Potwierdzaj� to tak�e spostrze�enia nauczycieli, z kt�rymi przeprowadzono wywiad. Jeden z nich pisze: �W niekt�rych przypadkach brakuje kontroli rodzicielskiej, uczniowie sami przyznaj�, �e korzystaj� z Internetu do bardzo p�na (czasem do 1 lub 2 w nocy), zdarza si�, �e bardzo liberalnie podchodz� r�wnie� do tematyki, kt�ra jest przegl�dana przez uczni�w lub rodzaj�w gier.� Inny nauczyciel stwierdza: �Jako nauczyciel klas I- III, na co dzie� obserwuj� zmiany w zachowaniu dzieci korzystaj�cych z medi�w elektronicznych. Z indywidualnych rozm�w z uczniami i rodzicami oraz prowadzonych zaj�� o tej tematyce wynika, �e 16/20 moich uczni�w korzysta z medi�w elektronicznych ka�dego dnia. Dzieci g��wnie ogl�daj� bajki, teledyski muzyczne lub graj� w gry komputerowe. W wi�kszo�ci przypadk�w trwa to od godziny do kilku godzin dziennie. (�) Uwa�am, �e rodzice dzieci ucz�szczaj�cych aktualnie do szko�y nie potrafi� odnale�� si� w przyt�aczaj�cym, elektronicznym �wiecie, kt�ry z ka�dej strony bombarduje i zach�ca je do korzystania z medi�w.�
3. UDZIA� GRUPY R�WIE�NICZEJ W POWSTAWANIU UZALE�NIE� OD MEDI�W ELEKTRONICZNYCH DZIECI I M�ODZIE�Y
Analizie poddano ankiety skierowane do uczni�w, wywiady przeprowadzone z nauczycielami, arkusz obserwacji oraz dokonano metaanalizy ankiety skierowanej do uczni�w wykonanej w roku szkolnym 2018/19.
Poni�ej przestawiona zostanie analiza por�wnawcza ankiety poddanej metaanalizie (dotycz�cej gier komputerowych, przeprowadzonej w�r�d uczni�w klas VII � VIII SP oraz III Gimnazjum w roku szkolnym 2018/19) oraz wybranych obszar�w z ankiety przeprowadzonej w�r�d uczni�w klas IV � VI oraz VII � VIII SP (badania ankietowe zredagowane na potrzeby niniejszej pracy).
Pr�ba badawcza ankiety poddanej metaanalizie wynios�a 64 uczni�w, z kolei pr�ba badawcza drugiej ankiety (aktualnej) wynios�a odpowiednio 70 uczni�w (36- dziewcz�t; 34-ch�opc�w) z klas IV VI oraz 72 uczni�w (43-dziewczyny; 29-ch�opc�w) z klas VII - VIII.
�r�d�o: badania w�asne.
Wykres 24. Sposoby sp�dzania czasu wolnego przez m�odzie� z klas VII � VIII SP oraz III Gim.
Powy�szy wykres przedstawia sposoby sp�dzania czasu wolnego przez m�odzie� sprzed dw�ch lat. Aby por�wnanie z aktualnymi badaniami by�o mo�liwe i mia�o przejrzyst� form�, za�o�y�em, �e odpowiedzi w aktualnej ankiecie wskazuj�ce na zaabsorbowanie dan� czynno�ci� przez dwie godziny dziennie lub wi�cej uwa�am za wyznacznik potwierdzaj�cy, �e jest to preferowana przez respondenta forma sp�dzania czasu wolnego.
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres 25. Sposoby sp�dzania czasu wolnego przez m�odzie� z klas VII � VIII SP
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres 26. Sposoby sp�dzania czasu wolnego przez m�odzie� z klas IV � VI SP
Zestawiaj�c powy�sze wyniki, opisuj�ce formy sp�dzania wolnego czasu przez dzieci i m�odzie�, zauwa�y� mo�na nieznaczny spadek (3,8%) liczby os�b czytaj�cych ksi��ki oraz znaczy spadek (14,7%) odsetka m�odzie�y sp�dzaj�cej czas wolny przed telewizorem. Niestety wyniki sugeruj�, �e telewizor zosta� zast�piony grami video
(61,1% , tj. trzecie miejsce w tabeli i wzrost o 37,7% w por�wnaniu z badaniami sprzed 2 lat) oraz korzystaniem z Internetu (73,6% , co stanowi najwy�szy wynik w tabeli). Na szcz�cie na drugim miejscu plasuje si� odpowied�: �Spotykam si� z kole�ankami/kolegami� (65,3%) oraz tu� za �podium� znajduje si� sport i rekreacja (z wynikiem 59,7%) jako preferowane formy sp�dzania wolnego czasu. Aktualne dane ukazuj� tak�e znaczn� niezagospodarowan� �luk� (odpowied� � �le�enie i nic nie robienie�), stanowi�c� zar�wno szans� jak i zagro�enie. Wype�nienie jej szeroko poj�tymi warto�ciowymi tre�ciami pozwoli zwi�kszy� ilo�� lub podnie�� jako�� czynnik�w chroni�cych przed uzale�nieniami. Pozostawienie m�odzie�y wolnej r�ki w zagospodarowaniu czasu mo�e niestety zaowocowa� zwi�kszeniem liczby godzin sp�dzanych przed grami video lub niew�a�ciwym korzystaniem z Internetu (cyberprzemoc, pornografia, pedofilia, itp.), a tak�e anga�owaniem si� w grupy subkulturowe, promuj�ce szeroko rozumiane zachowania aspo�eczne. Wykres przestawiaj�cy zainteresowania dzieci z klas IV � VI SP wygl�da podobnie do aktualnego wykresu odzwierciedlaj�cego zainteresowania starszych koleg�w i kole�anek. Mniejsze warto�ci w poszczeg�lnych s�upkach wynikaj� najprawdopodobniej z braku mo�liwo�ci zaznaczenia opcji �zabawa klockami/lalkami itp.�. Zauwa�y� jednak nale�y, ze czas dzieci m�odszych jest lepiej zagospodarowany (znacznie mniejszy odsetek odpowiedzi �le�enie i nic nie robienie�). Ponadto znacznie mniejszy jest odsetek dzieci (mniejszy o 20,7%), kt�re sp�dzaj� czas wolny, korzystaj�c z Internetu oraz sp�dzaj�cych czas wolny na grze w gry video (mniejszy o 16,8%).
�r�d�o: Badania w�asne
Wykres 27. Cele dla kt�rych m�odzie� si�ga po urz�dzenia multimedialne
Powy�sze badania wskazuj� na zmian� motywacji uczni�w si�gaj�cych po urz�dzenia multimedialne: Jeszcze dwa lata temu najwi�kszy odsetek m�odzie�y korzysta� z komputera do nauki. Ale ju� w tym badaniu pojawi�y si� niepokoj�ce odpowiedzi, takie jak: si�gam po komputer, ��eby zabi� nud�, �aby komunikowa� si� z innymi�� i przede wszystkim �aby pogra� w gry�. Wszystkie one �wiadcz� o tym, �e problemy z w�a�ciwym wykorzystaniem urz�dze� multimedialnych mo�e mie� ok. 44% - 76% dzieci. Odpowied� ��eby zabi� nud� (20,3%) wskazuje ponadto na znaczne braki w umiej�tno�ci zagospodarowania sobie czasu oraz braki w szeroko poj�tej ofercie dodatkowych zaj�� o�wiatowo - kulturalnych, a co za tym idzie � na zagro�enie uzale�nieniem od �atwo dost�pnych form sp�dzania czasu.
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres 28. Czas po�wi�cony na gry video przez m�odzie� z klas VII � VIII SP oraz III Gim.
Wykres 29. Czas po�wi�cony na gry video przez m�odzie� z klas VII - VIII SP
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres 30. Czas po�wi�cony na gry video przez dzieci z klas IV - VI SP
�r�d�o: Badania w�asne.
Jak wida� na za��czonych wykresach, wbrew obiegowemu przekonaniu, ��e teraz ju� wszyscy graj��, ilo�� m�odzie�y niegraj�cej w gry video nie zmala�a. Zanotowano nawet niewielki wzrost (1,6%) w tym zakresie. Niestety wzr�s� odsetek dzieci graj�cych bardzo d�ugo. Dwa lata temu 6,3% respondent�w przyzna�a, �e gra codziennie 4h lub d�u�ej, aktualnie warto�� ta wynosi 19,4%. Wzr�s� tak�e odsetek ludzi m�odych po�wi�caj�cych grom dwie lub trzy godziny dziennie z 32,8% (badanie z 2018/19 r.) do 41,7% (badania aktualne). Jednocze�nie odsetek m�odzie�y graj�cej w gry komputerowe godzin� lub mniej, czyli wzgl�dnie bezpiecznie, zmala� z 37,5% (badania z 2018/19r.) do 13.9%. �wiadczy� to mo�e o zmianie podej�cia do gier lub � jak sugeruje literatura podmiotu - o zmianie struktury i formy gier, kt�re determinuj� wzrost czasowego zaanga�owania. Niepokoj�ce s� tak�e wyniki badania przeprowadzonego w�r�d uczni�w klas IV � VI SP. Odsetek dzieci graj�cych dwie godziny lub wi�cej jest por�wnywalny z wynikiem starszych koleg�w i kole�anek. Niestety o 12,1% zmniejszy� si� te� odsetek dzieci niegraj�cych, co nie najlepiej rokuje na przysz�o��. Wnikliwa analiza ankiet wskazuje tak�e na zwi�zek p�ci z nara�eniem na uzale�nienie od gier: Grupa uczni�w niegraj�cych to przede wszystkim dziewcz�ta (grupa �starsza�: 17-dziewczyn, 1-ch�opiec; grupa �m�odsza�: 6-dziewczyn, 2-ch�opc�w ).
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres 31. Preferowany typ gier przez m�odzie� z klas VII � VIII SP oraz III Gim.
Powy�szy wykres ukazuj�cy popularno�� r�nego rodzaju gier pozwala zauwa�y�, �e w�r�d respondent�w najwi�kszym zainteresowaniem ciesz� si� popularne �strzelanki (FPS)� (60,9%) - wi�kszo�� z nich posiada aktualnie wersje online, co wg literatury przedmiotu zwi�ksza ich potencja� uzale�niaj�cy. Na ostatnim miejscu plasuj� si� gry �edukacyjne� oraz �MMORPG i RPG�. O ile gry �edukacyjne� nie stanowi� w zasadzie zagro�enia (nale�� do nielicznych gier posiadaj�cych walor rozwojowy), o tyle, wg zaprezentowanej w cz�ci teoretycznej klasyfikacji, gry MMORPG i PRG nale�� do czo��wki pod wzgl�dem potencja�u uzale�niaj�cego. Z tej perspektywy najni�sze zainteresowanie nimi, wynosz�ce 17,2% nale�y jednak traktowa� jako warto�� i tak zbyt wysok�.
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres 32. Cele dla kt�rych uczniowie z klas VII � VIII SP oraz III Gim. si�gaj� po gry video
Do ciekawych wniosk�w prowadzi analiza cel�w, dla kt�rych uczniowie starsi si�gaj� po gry video. A� 32,8% z nich udziela odpowiedzi: �Dla zabicia nudy�. Zatem jest to grupa, kt�ra najprawdopodobniej by�aby sk�onna do porzucenia gier komputerowych na rzecz bardziej interesuj�cych mo�liwo�ci sp�dzania czasu wolnego. Zestawiaj�c t� warto�� z wynikami zamieszczonymi wcze�niej, dotycz�cymi sposob�w sp�dzania czasu wolnego, otrzymujemy odpowiednio: 7,7% og�u m�odzie�y (badania z roku szkolnego 2018/19) oraz a� 20% og�u m�odzie�y (badania aktualne, przy za�o�eniu, �e warto�� celu �dla zabicia nudy� przez 2 lata nie uleg� zmianie), kt�ra potrzebuje wsparcia i dobrego ukierunkowania. Gdyby grupa ta spotka�a si� z atrakcyjn� ofert� o�rodk�w kultury, organizacji pozarz�dowych, organizacji prospo�ecznych, klub�w sportowych lub/i z wi�kszym zaanga�owaniem wychowawczym ze strony rodzic�w, mia�by szans� uchroni� si� przed niebezpiecze�stwem uzale�nienia. Niepokoj� natomiast odpowiedzi uczni�w, kt�rzy stwierdzaj�, �e po gry si�gaj�, �aby uciec od problem�w� oraz �aby zwyci�a�, by� najlepszym� (21,9%). Wg literatury przedmiotu tego typu motywacje �wiadcz� o niebezpiecznym zaanga�owaniu si� gry video oraz o korzystaniu z nich w �spos�b� potencjalnie wysoce uzale�niaj�cy.
Wykres 33. Czas po�wi�cony na korzystanie z Internetu, medi�w spo�eczno�ciowych, YouTube, itp. przez uczni�w z klas VII - VIII SP
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres 34. Czas po�wi�cony na korzystanie z Internetu, medi�w spo�eczno�ciowych, YouTube, itp. przez uczni�w z klas IV - VI SP
2,9%
�r�d�o: Badania w�asne.
Na zamieszczonych powy�ej diagramach wida�, jak du�o czasu respondenci sp�dzaj� na korzystaniu z Internetu, medi�w spo�eczno�ciowych itp. Mimo i� pytanie w ankiecie dotyczy�o dni powszednich (od poniedzia�ku do pi�tku), uczniowie przyznawali, �e wiele godzin sp�dzaj�, korzystaj�c z Internetu. A� 41,7% �starszych� oraz 24,3% �m�odszych� uczni�w po�wi�ca codziennie co najmniej trzy godziny na surfowanie w Internecie. W obu przypadkach najliczniejsz� grup� (31,9% - �starsi� uczniowie oraz 30% �m�odsi� uczniowie) stanowi� uczniowie po�wi�caj�cy na t� czynno�� dwie godziny. Literatura przedmiotu nie jest zgodna co do �bezpiecznej� ilo�ci czasu, kt�re dziecko mo�e sp�dzi�, korzystaj�c z Internetu. Z�o�ono�� problemu oraz indywidualne cechy ka�dego cz�owieka nie pozwalaj� na precyzyjne okre�lenie granicy. Mo�emy jednak za�o�y�, �e w dniu powszednim czas sp�dzony na surfowaniu w Internecie nie powinien przekracza� jednej godziny. Za�o�enie to pozwala stwierdzi�, �e 73,6% �starszych� oraz 54,3% m�odszych uczni�w w spos�b ryzykowny (mog�cy prowadzi� do uzale�nienia) korzysta z Internetu. Pomimo obiegowej opinii, �e �Internet, media spo�eczno�ciowe oraz komunikatory to domena dziewcz�t� wnikliwa analiza ankiet wskazuje, �e odsetek dziewcz�t i ch�opc�w korzystaj�cy w danym wymiarze czasowym jest zbli�ony. Potwierdzaj� to informacje zdobyte od nauczycieli oraz od uczni�w podczas rozm�w. Okazuje si�, �e ch�opcy bardzo cz�sto si�gaj� po Internet, YouTube, aby poczyta�, poogl�da� tre�ci zwi�zane z grami video. Najcz�ciej s� to poradniki, jak przej�� dan� gr�, �live-y� z gier, �tipsy� i �cheaty�. Jak wida�, gry video, nie do��, �e same maj� wysoki potencja� uzale�niaj�cy to stanowi� �katalizator� dla Internetu, co czyni je jeszcze bardziej niebezpiecznymi. Zw�aszcza, �e - jak powiedzia� jeden
z uczni�w podczas rozmowy z pedagogiem -�(�) czytaj�c poradniki do gier bardzo �atwo jest ok�ama� rodzic�w, �e si� uczy�.
Wykres 35. Czas po�wi�cony na spotkania z przyjaci�mi w rzeczywisto�ci (nie za pomoc� Internetu) przez uczni�w z klas VII - VIII SP
6,9%
6,9%
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres 36. Czas po�wi�cony na spotkania z przyjaci�mi w rzeczywisto�ci(nie za pomoc� Internetu) przez uczni�w z klas IV - VI SP
�r�d�o: Badania w�asne.
Z powy�szych wykres�w wynika, �e relacje r�wie�nicze nadal stanowi� trzon priorytet�w dzisiejszej m�odzie�y. Przyjmuj�c, �e po�wi�cenie co najmniej dw�ch godzin dla przyjaci� jest oznak� traktowania relacji r�wie�niczej jako istotnej cz�ci �ycia, otrzymujemy do�� optymistyczne dane: Dla 65,3% uczni�w �starszych� oraz dla 52,5% uczni�w �m�odszych� interakcje r�wie�nicze s� wa�ne. Niestety
z obserwacji i rozm�w nauczycieli z wychowankami wynika, �e spotkania w gronie znajomych bardzo cz�sto s� efektem wy��cznie ograniczenia przez rodzic�w czasu po�wi�canego na surfowanie w Internecie czy gry video. Potwierdzeniem tej tezy s� informacje dotycz�ce tematyki rozm�w, kt�re najcz�ciej orbituj� wok� temat�w zwi�zanych z grami video b�d� szerokim spektrum tego, co zosta�o przez rozm�wc�w znalezione w Internecie.
2,8%
4,2%
Wykres 37. Czas po�wi�cony na ogl�danie TV przez uczni�w z klas VII - VIII SP
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres 38. Czas po�wi�cony na ogl�danie TV przez uczni�w z klas IV - VI SP
�r�d�o: Badania w�asne.
Aktualne badania jednoznacznie wskazuj�, �e ogl�dnie telewizji w spos�b ryzykowny, w por�wnaniu do gier video oraz korzystania z Internetu jest bardzo marginalnym zjawiskiem (16,1% - uczniowie �starsi� oraz 11,4% - uczniowie �m�odsi�). Opieraj�c
si� na badaniach opisanych w literaturze przedmiotu oraz zaprezentowanych we wnioskach, mo�na okre�li� �ogl�danie telewizji� jako czynno��, w por�wnaniu do grania w gry b�d� surfowania w Internecie, o niskim �potencjale� uzale�niaj�cym. Oznacza to, �e ogl�danie telewizji w spos�b prowadz�cy do uzale�nienia jest w dzisiejszych czasach zjawiskiem mniej istotnym. Niemniej jednak nie nale�y go lekcewa�y�, gdy� - jak wskazuj� wyniki wywiadu przeprowadzonego w�r�d nauczycieli - nadmierne ogl�danie telewizji jest �trampolin�� do p�niejszego nadmiernego korzystania z bardziej interaktywnych multimedi�w, takich jak gry video, telefon czy Internet. Nauczyciele jednoznacznie wskazuj�, �e dzieci z klas I-III SP, kt�re zbyt wiele czasu sp�dza�y przed telewizorem, ogl�daj�c bajki, w �starszych� klasach nadu�ywaj� innych multimedi�w.
Analiza arkusza obserwacji przeprowadzonej w�r�d dzieci ucz�szczaj�cych do �wietlicy szkolnej:
Zak�adana pr�ba badawcza to 75 dzieci (ilo�� wype�nionych deklaracji z�o�onych do szk�) .W praktyce wynios�a ona nieco ponad 60 os�b.
Dzieci na �wietlicy (zw�aszcza ch�opcy) regularnie (w ka�dym dniu, w kt�rym prowadzona by�a obserwacja) rozmawiaj� na temat gier wideo, takich jak: �Minecraft�, �Roblox�, �Fortnite�, �Among Us�. Prym wiedzie jednak Minecraft. Dzieci przynosz� do szko�y ksi��ki i przewodniki dotycz�ce gry, bardzo cz�sto organizuj� zabawy w�asne na jej kanwie: buduj� z kloc�w kopalnie i narz�dzia, takie jak kilof czy m�otek i na�laduj� swoje awatary, organizuj� quizy obejmuj�ce znajomo�� zasad oraz mob�w wyst�puj�cych w danej grze. Osoby niegraj�ce lub posiadaj�ce znacznie mniejsz� wiedz� dotycz�c� gry nazywaj� �noobami� (okre�lenie osoby dopiero zaczynaj�cej gr�, kt�ra nie wie o niej jeszcze zbyt wiele lub osoba, kt�ra w spos�b nieudolny gra; jej wyd�wi�k jest zazwyczaj pejoratywny) i wyra�aj� niech�� do wsp�lnej zabawy, tworz�c w ten spos�b zamkni�te grupy fascynat�w Minecrafta. Podczas zabaw do�� cz�sto dochodzi do konflikt�w i k��tni dotycz�cych wiedzy na temat danej gry, co z kolei powoduje rozpad grupy i nierzadko rywalizacj� oraz rozw�j konfliktu. Podobne zachowania mo�na zaobserwowa� u dzieci graj�cych w pozosta�e gry. W jednej z badanych grup uda�o si� zaobserwowa� bardzo hermetyczn� i niewielk� podgrup� (sk�adaj�c� si� z trzech uczni�w), kt�ra w zasadzie ukrywa�a si� przed reszt� dzieci i �nie chcia�a mie� z nimi do czynienia�. Grupa ta bardzo stanowczo reagowa�a na
pojawienie si� kogokolwiek, kto m�g�by us�ysze� to, o czym m�wi�. Pozostali uczniowie byli przep�dzani, a pojawienie si� nauczyciela w pobli�u skutkowa�o natychmiastowym zaprzestaniem rozmowy i przeniesieniem si� w inne miejsce. Jak si� z p�niejszych obserwacji i rozm�w okaza�o, rozmowy dotyczy�y gry, kt�ra w wersji online by�a dozwolona od lat szesnastu. Zadaniem graczy by�o przetrwa� w �wiecie opanowanym przez dinozaury. Gra zawiera�a realistyczne sceny rozszarpywania ludzi przez prehistoryczne gady oraz w wersji online wymaga�a rywalizacji mi�dzy graczami i po�wi�caniu innych graczy, aby samemu przetrwa�.
Uczniowie, u kt�rych zachodzi�o podejrzenie, �e s� bardzo zaanga�owani w gry wideo oraz sp�dzaj� nad nimi sporo czasu, w sytuacjach niepowodze� reagowali wi�ksz� frustracj� i agresj� skierowan� wobec samego siebie oraz otoczenia. Zadania wymagaj�ce tw�rczego my�lenia sprawia�y im na og� wi�cej problem�w ni� u dzieci niekorzystaj�cych tak cz�sto z multimedi�w elektronicznych. Podczas zaj�� wymagaj�cych wsp�pracy dzieci sp�dzaj�ce du�o czasu przed ekranem �atwiej nawi�zywa�y wsp�prac�, jednak cz�ciej ni� u pozosta�ych dochodzi�o u nich do k��tni i sprzeczek, kt�re powodowa�y rozpad grupy i agresj� s�own�. Zaj�cia organizowane przez nauczyciela �wietlicy znacznie cz�ciej by�y oceniane jako nudne i ma�o atrakcyjne przez dzieci nadmiernie korzystaj�ce z �dobrodziejstw techniki�. Dzieci te cz�ciej rezygnowa�y z zaj��.
Poni�sze zdj�cia przedstawiaj� ksi��k� jednego z uczni�w III klasy SP ucz�szczaj�cego do �wietlicy szkolnej, na bazie kt�rej dzieci organizuj� niekt�re quizy zwi�zane z gr� �Minecraft�.
Rysunek 1. Zdj�cie ok�adki ksi��ki dotycz�cej gry �Minecraft�
�r�d�o: Fotografia w�asna.
Kolejne dwa zdj�cia przedstawiaj� zawarto�� ksi��ki. Dziecko zosta�o przeze mnie poproszone o pokazanie dw�ch �mob�w�, kt�rych si� najbardziej boi lub s� dla niego najbardziej przera�aj�ce.
Rysunek 2. Zdj�cie zawarto�ci ksi��ki dotycz�cej gry �Minecraft�
�r�d�o: Fotografia w�asna.
Rysunek 3. Zdj�cie zawarto�ci ksi��ki dotycz�cej gry �Minecraft�
�r�d�o: Fotografia w�asna.
Kolejnym zaobserwowanym przyk�adem oddzia�ywania multimedi�w na dzieci jest �Momo�. Na dw�ch z trzech diagnozowanych �wietlicach zauwa�ono powstawanie coraz to bardziej rozszerzaj�cych si� grup dyskusyjnych. Dzieci wchodz�ce w ich sk�ad szepta�y, tworz�c klimat tajemniczo�ci i grozy. Bardzo cz�sto z grup od��cza�y si� pary, kt�re sz�y zajrze� za meble w �wietlicy b�d� chcia�y wyj�� wsp�lnie do toalety. Na pro�b� nauczyciela, aby wychodzi�y tam pojedynczo reagowa�y niezadowoleniem i sygnalizowa�y, �e boj� si� wyj�� do toalety same. Jak si� okaza�o, przyczyn� by�y gry, materia�y wideo umieszczane na YouTubie i mody do gier, takich jak �Minecraft� czy �Roblox� przedstawiaj�ce �Momo� (Momo challenge) - przera�aj�c� laleczk� z no�em, kt�ra zabija dzieci lub zmusza je do �robienia z�ych rzeczy� (takich jak samookaleczenia, przemoc wobec innych r�wie�nik�w, samob�jstwa).
Rysunek 4. Zdj�cie laleczki �Momo�
�r�d�o: https://i1.wp.com/rodzicwie.pl/wp-content/uploads/2018/10/momo.jpg?fit=800%2C600&ssl=1, 14.06.2021r., godz. 23:49
Bardzo podobne oddzia�ywanie do �Momo� ma gra �Babcia Granny�. W oparciu o ni� dzieci tak�e tworzy�y stale rozszerzaj�ce si� grupy dyskusyjne, w kt�rych rozmawia�y na temat swoich wra�e� dotycz�cych gry, sposob�w jej przej�cia i etapu, na kt�rym si� znajduj�. Dochodzi�o tak�e do straszenia �Babci� Granny�, polegaj�cego na opowiadaniu, �e �Babcia Granny� istnieje naprawd� i szuka domu w miejscowo�ci, z kt�rej pochodz� nale��ce do grupy dyskusyjnej dzieci. Z relacji ma�ych graczy wynika, i� gra polega na ukrywaniu si� przed tytu�ow� babci� oraz rozwi�zywaniu r�nych zagadek umo�liwiaj�cych ucieczk� z jej domu w ci�gu pi�ciu dni. Ka�de wykrycie gracza i z�apanie go przez �babci� ko�czy�o si� og�uszeniem kijem bejsbolowym i rozpocz�ciem gry od miejsca startowego - pokoju z ��kiem znajduj�cym si� w piwnicy. Je�li graczowi nie uda�o wydosta� si� z domu, by� mordowany przez babci�.
Rysunek 5. Screen z gry �Babcia Granny�
�r�d�o: https://bananki-15199.kxcdn.com/photos/bananapedia/b472b6ad7f41aa9ddb7624a5e7710157.jpg, 15.06.2021r., godz.00:17
4. OBJAWY UZALE�NIENIA/NADMIERNEGO KORZYSTANIA OD/Z MEDI�W ELEKTRONICZNYCH
Analizie poddano ankiety skierowane do uczni�w (cz�� zawieraj�ca kwestionariusz Kimberly Young), wywiady przeprowadzone z nauczycielami, arkusz obserwacji.
Analiza cz�ci kwestionariusza ankiety skierowanej do uczni�w zawieraj�ca pytania znajduj�ce si� w kwestionariuszu badawczym stworzonym przez Kimberly Young w celu diagnozowania os�b uzale�nionych od Internetu.
Wykres xx. Wyst�powanie natr�tnych my�li oraz planowanie przysz�ych czynno�ci zwi�zanych z korzystaniem z Internetu (uczniowie klas VII � VIII SP)
Wykres 39. Wyst�powanie natr�tnych my�li oraz planowanie przysz�ych czynno�ci zwi�zanych z korzystaniem z Internetu (uczniowie z klas VII � VIII SP)
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres xx. Wyst�powanie natr�tnych my�li oraz planowanie przysz�ych czynno�ci zwi�zanych z korzystaniem z Internetu (uczniowie klas IV � VI SP)
Wykres 40. Wyst�powanie natr�tnych my�li oraz planowanie przysz�ych czynno�ci zwi�zanych z korzystaniem z Internetu (uczniowie z klas IV � VI SP)
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres xx. Potrzeba sp�dzania wi�kszej ilo�ci czasu w Internecie niezb�dnej do osi�gni�cia satysfakcji z korzystania z sieci (uczniowie klas VII-VIII SP)
5,6%
Wykres 41. Potrzeba sp�dzania wi�kszej ilo�ci czasu w Internecie niezb�dnej do osi�gni�cia satysfakcji z korzystania z sieci (uczniowie z klas VII � VIII SP)
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres xx. Potrzeba sp�dzania wi�kszej ilo�ci czasu w Internecie niezb�dnej do osi�gni�cia satysfakcji z korzystania z sieci (uczniowie klas IV - VI SP)
Wykres 42. Potrzeba sp�dzania wi�kszej ilo�ci czasu w Internecie niezb�dnej do osi�gni�cia satysfakcji z korzystania z sieci (uczniowie z klas IV � VI SP)
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres 43. Deklarowana nieudana pr�ba kontrolowania, ograniczenia b�d� zaprzestania korzystania z Internetu (uczniowie klas VII � VIII SP)
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres 44. Deklarowana nieudana pr�ba kontrolowania, ograniczenia b�d� zaprzestania korzystania z Internetu (uczniowie klas IV � VI SP)
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres 45. Wyst�powanie uczucia niepokoju, przygn�bienia lub podirytowania wynikaj�ca z pr�by ograniczenia lub zaprzestania korzystania z Internetu (uczniowie klas VII � VIII SP)
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres 46. Wyst�powanie uczucia niepokoju, przygn�bienia lub podirytowania wynikaj�ca z pr�by ograniczenia lub zaprzestania korzystania z Internetu (uczniowie klas IV � VI SP)
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres 47. Brak umiej�tno�ci kontrolowania czasu sp�dzanego na korzystaniu z Internetu (uczniowie klas VII � VIII SP)
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres 48. Brak umiej�tno�ci kontrolowania czasu sp�dzanego na korzystaniu z Internetu (uczniowie klas IV � VI SP)
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres 49. Wyst�powanie faktu nara�enia na szwank wa�nych dla respondent�w relacji, lub zaniedbywanie obowi�zk�w szkolnych z powodu Internetu (uczniowie klas VII � VIII SP)
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres 50. Wyst�powanie faktu nara�enia na szwank wa�nych dla respondent�w relacji, lub zaniedbywanie obowi�zk�w szkolnych z powodu Internetu (uczniowie klas IV � VI SP)
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres 51. Ukrywanie przed rodzin� oraz innymi osobami faktycznej ilo�ci czasu po�wi�canej na korzystanie z Internetu (uczniowie klas VII � VIII SP)
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres 52. Ukrywanie przed rodzin� oraz innymi osobami faktycznej ilo�ci czasu po�wi�canej na korzystanie z Internetu (uczniowie klas IV � VI SP)
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres 53. Korzystanie z Internetu w celu ucieczki od problem�w b�d� pr�by u�mierzenia z�ych nastroj�w takich jak: uczucia beznadziei, poczucia winy, l�k�w, depresji (uczniowie klas VII � VIII SP)
�r�d�o: Badania w�asne.
Wykres 54. Korzystanie z Internetu w celu ucieczki od problem�w b�d� pr�by u�mierzenia z�ych nastroj�w takich jak: uczucia beznadziei, poczucia winy, l�k�w, depresji (uczniowie klas IV � VI SP)
�r�d�o: Badania w�asne.
Analiza powy�szych wykres�w dostarcza ciekawych danych. Okazuje si�, �e problem z niew�a�ciwym korzystaniem z urz�dze� multimedialnych dotyczy w podobnym stopniu starszych, jak i m�odszych dzieci. Wyniki tylko jednej pary wykres�w diametralnie si� od siebie r�ni�. Dotycz� one ukrywania przed rodzin� oraz innymi osobami ilo�ci po�wi�canego czasu na korzystanie z Internetu. Przyznaje si� do tego 16,7% uczni�w �starszych� oraz 42,9% uczni�w �m�odszych�. Rozbie�no�� ta mo�e wynika� z jeszcze wzmo�onej opieki rodzic�w nad m�odszymi dzie�mi oraz z relacji panuj�cych mi�dzy nimi a domownikami. Jak wynika z informacji od nauczycieli, bardzo cz�sto �starsi� uczniowie �rz�dz� w domu� i rodzice albo �daj� sobie spok�j�
albo �nie potrafi� wyegzekwowa� ograniczenia korzystania z multimedi�w elektronicznych�.
W kolejnych dw�ch parach wykres�w r�nice te nie s� znaczne:
Brak umiej�tno�ci kontrolowania czasu sp�dzanego na korzystaniu z Internetu dotyka 72.2% �starszych� uczni�w i 67,1% �m�odszych�. Natomiast potrzeb� sp�dzania wi�kszej ilo�ci czasu w Internecie deklaruje 5,6% �starszych� uczni�w i 11.4% �m�odszych.
R�nica dotycz�ca liczby uczni�w maj�cych problem z kontrol� czasu sp�dzanego w Internecie mo�e �wiadczy� o wi�kszym odsetku �starszych� uczni�w, kt�rzy w spos�b ryzykowny korzystaj� z Internetu. Z kolei wykresy obrazuj�ce potrzeb� zwi�kszenia czasu sp�dzanego w Internecie �wiadcz� o tym, �e - jak podaje literatura przedmiotu - faza fascynacji Internetem przewa�a w �m�odszej� grupie. Potwierdza to tak�e wykres wskazuj�cy na nieudane pr�by ograniczenia lub zaprzestania korzystania z Internetu: Odsetek �starszych� uczni�w, kt�rzy podj�li tak� pr�b�, jest wy�szy o 3,6%. Pozosta�e pary wykres�w nie wskazuj� na r�nice w poszczeg�lnych grupach wiekowych. Zar�wno w�r�d starszych, jak i m�odszych najcz�ciej wyst�puj�cymi objawami problem�w z u�ywaniem urz�dze� multimedialnych s�:
- brak umiej�tno�ci kontrolowania czasu sp�dzanego w Internecie (67,1% - 72.2%);
- korzystanie z Internetu w celu ucieczki od problem�w i poprawy nastroju,
- nara�anie wa�nych relacji i zaniedbywanie obowi�zk�w szkolnych (37,5% - 38,6%).
W grupie m�odszej do symptom�w tych dochodzi ukrywanie ilo�ci czasu sp�dzanego w Internecie (42,9%). Analiza poszczeg�lnych ankiet pozwala okre�li� liczb� uczni�w potencjalnie wykazuj�cych objawy uzale�nienia od Internetu (przynajmniej 5 odpowiedzi twierdz�cych).
Wykres 55. Odsetek uczni�w, potencjalnie uzale�nionych � pi�� lub wi�cej twierdz�cych odpowiedzi (uczniowie klas VII � VIII SP)
4,2%
1,4%
1,4%
4,2%
4,2%
�r�d�o: Badania w�asne
Wykres 56. Odsetek uczni�w, potencjalnie uzale�nionych � pi�� lub wi�cej twierdz�cych odpowiedzi (uczniowie klas IV � VI SP)
7,1%
1,4%
1,4%
5,7%
�r�d�o: Badania w�asne.
Powy�sze wykresy wskazuj�, �e 11,2% uczni�w �starszych� oraz 15,6% �m�odszych� wg kwestionariusza Kimberly Young przejawia objawy �wiadcz�ce o uzale�nieniu od Internetu. W grupie �starszych� uczni�w mo�emy zaobserwowa� bardzo zbli�one wyniki potencjalnie uzale�nionych (11.2%) oraz zaniedbuj�cych sen w stopniu znacznym (12,5%). Zak�adaj�c, �e cztery twierdz�ce odpowiedzi wskazuj� na respondent�w ryzykownie korzystaj�cych z Internetu, otrzymujemy: 11,1% uczni�w �starszych� oraz 15,7% �m�odszych�. Wy�sze warto�ci, kt�re odnotowa�a �m�odsza� grupa, stoj� w sprzeczno�ci z pozosta�ymi wynikami bada� oraz informacjami uzyskanymi od nauczycieli podczas wywiad�w. Diagnozowanie potencjalnego zagro�enia uzale�nieniem u os�b poni�ej 18 roku �ycia jest - jak podaje literatura przedmiotu - obarczone potencjalnym b��dem, wynikaj�cym z wsp�wyst�puj�cych
innych zaburze� rozwoju, o kt�rych m�wi cho�by �Teoria zaburze� rozwojowych� Jessor�w. Niemniej jednak problem ten w moim mniemaniu wymaga zwi�kszenia pr�by badawczej oraz podj�cia dodatkowych bada� w celu ewaluacji b�d� uszczeg�owienia uzyskanych danych.
Pozosta�e objawy �wiadcz�ce o uzale�nieniu lub zagro�eniu uzale�nieniem, zaobserwowane przez nauczycieli to:
- post�puj�ca alienacja w grupie r�wie�niczej oraz l�k przed kontaktami w realu,
- sp�ycenie relacji,
- agresja,
- brak koncentracji na zaj�ciach,
- zm�czenie i niewyspanie, spowodowane korzystaniem z Internetu do p�nych godzin nocnych, skutkuj�ce cz�stymi sp�nieniami b�d� absencj� na pierwszej lekcji,
- obsesyjne zerkanie na posiadane urz�dzenia multimedialne, cz�ste trzymanie ich w zasi�gu r�ki,
- brak umiej�tno�ci werbalizacji uczu�,
- okazywanie znudzenia,
- og�lne zniech�cenie.
5. KONSEKWENCJE NIEBEZPIECZNEGO KORZYSTANIA Z MEDI�W ELEKTRONICZNYCH ORAZ UZALE�NIENIA OD NICH
Analizie poddano wywiady przeprowadzone w�r�d nauczycieli (pr�ba badawcza wynios�a 15 os�b) oraz arkusz obserwacji dzieci ucz�szczaj�cych do �wietlicy szkolnej.
Z wywiad�w wynika, �e spektrum konsekwencji jest bardzo szerokie. U najm�odszych (klasy I-III SP) nauczyciele obserwuj� wzrost agresji, brak koncentracji, przebod�cowanie, du�� m�czliwo��, nadpobudliwo��, s�abe zdolno�ci manualne (szybko m�cz�ca si� r�ka podczas pisania), niski poziom sprawno�ci fizycznej, dra�liwo��, objawy niewyspania.
Z arkusza obserwacji oraz z rozm�w z rodzicami wynika, �e w zwi�zku ze styczno�ci� dzieci z tre�ciami zwi�zanymi z �Momo� oraz �Babci� Granny� siedmioro uczni�w z dw�ch grup �wietlicowych, licz�cych w sumie 50 uczni�w, mia�o l�ki (nigdzie nie
chcieli chodzi� sami, pojawia�y si� problemy z za�ni�ciem), koszmary senne (�wiat�o w pokoju musia�o by� w��czone), zazwyczaj ko�czy�y si� one przej�ciem do pokoju rodzic�w i spaniem z nimi. U czterech z siedmiorga wymienionych wy�ej dzieci pojawi�o si� nocne moczenie i ostre stany l�kowe, kt�re wymaga�y konsultacji z psychologiem dzieci�cym.
Konsekwencje dotycz�ce dw�ch r�nych grup wiekowych - klasy IV � VI SP oraz klasy VII � VIII SP s� bardzo podobne. Nauczyciele zauwa�aj�: zaw�enie si� zainteresowa�, niech�� do kontakt�w z r�wie�nikami w realu, nieumiej�tno�� r�nicowania oraz wyra�ania emocji, znacz�ce zmiany w j�zyku. Jeden z nauczycieli pisze: �Jako polonista dostrzegam r�wnie� niepokoj�ce zmiany w j�zyku. M�odzie� nie potrafi werbalizowa� swoich uczu�, problem�w - styl kr�tkich komunikat�w tekstowych przenosi do rozm�w tradycyjnych. Nie maj�c do dyspozycji emotikon�w, wielu uczni�w staje si� bezradnych w sytuacji, gdy trzeba opisa� sw�j stan emocjonalny. Jest to na tyle zaawansowany problem, �e niekt�re s�owa nazywaj�ce emocje, jak �ekscytacja�, oczarowanie�, �fascynacja�, �frustracja� brzmi� dla wielu �miesznie. Pog��bianie si� tego problemu zaobserwowa�am, analizuj�c na przestrzeni ostatnich dziesi�ciu lat zmian� odbioru lektury �Ania z Zielonego Wzg�rza�. Ta, jeszcze kilkana�cie lat temu uwielbiana (zw�aszcza przez dziewczynki) rozemocjonowana bohaterka sta�a si� dla uczni�w wy��cznie symbolem dziwactwa i �mieszno�ci. Coraz wi�cej m�odych czytelnik�w m�wi, �e w trakcie lektury opuszczaj� d�ugie fragmenty opis�w prze�y� wewn�trznych, �e niecierpliwi� ich one. W trakcie lekcji okazuje si� tak�e, �e wielu s��w dzieci nie rozumiej�.
Analizuj�c ten problem, znalaz�am wyra�n� korelacj� pomi�dzy nadu�ywaniem medi�w elektronicznych, a ubo�eniem j�zyka w zakresie wyra�ania emocji oraz umiej�tno�ci� odbioru literatury pi�knej.�
6. SKUTECZNO�� DZIA�A� PROFILAKTYCZNYCH ZAPOBIEGAJ�CYCH UZALE�NIENIOM OD MEDI�W ELEKTRONICZNYCH UCZNI�W SZKӣ PODSTAWOWYCH
Analizie poddano wywiady przeprowadzone z nauczycielami oraz ankiety skierowane do uczni�w.
Z analizy poszczeg�lnych ankiet oraz wypowiedzi nauczycieli wynika, �e dzieci ucz�szczaj�ce na dodatkowe zaj�cia, znacznie mniej czasu sp�dzaj�, korzystaj�c z multimedi�w elektronicznych. Nauczyciele zauwa�aj� tak�e, �e dodatkowe zaj�cia wp�ywaj� pozytywnie na kreatywno�� uczni�w, s� oni lepiej zorganizowani i bardziej wytrwali w d��eniu do celu. Ich relacje z r�wie�nikami s� znacznie lepsze. Badani zauwa�yli tak�e, �e uczniowie, kt�rzy maj� wi�cej obowi�zk�w domowych i cz�ciej pomagaj� rodzicom, maj� z nimi lepszy kontakt. To w�a�nie u uczni�w tej grupy zaobserwowano buduj�c� inicjatyw�, polegaj�c� na wyci�ganiu rodzic�w na wsp�lne spacery, wycieczki celem odpoczynku od ekranu, ogl�danego zbyt cz�sto podczas edukacji zdalnej. Jak twierdz� nauczyciele, jest to idealny przyk�ad, �e wsp�lnie wykonywane prace, kt�re anga�uj� zar�wno rodzic�w jak i dzieci, s� najlepszym materia�em do budowania zdrowych i silnych wi�zi rodzinnych. Przek�adaj� si� one na obustronne zaufanie oraz ch�� wsp�lnego sp�dzania czasu. W takich przypadkach multimedia elektroniczne ust�puj� miejsca relacjom mi�dzyludzkim, co daje szans� na odpowiednie zaszeregowanie multimedi�w w skali priorytet�w. Jest to niezwykle wa�ne, gdy� ca�kowite odci�cie si� od multimedi�w jest po prostu niemo�liwe. Jeden z nauczycieli pisze: �Uwa�am, �e sytuacja pandemii nie tylko wyjaskrawi�a problemy z uzale�nieniami m�odzie�y od medi�w elektronicznych i je pog��bi�a, ale ukaza�a przede wszystkim s�abo�� profilaktyki w tym zakresie. Najlepszym obrazem zjawiska jest moja uczennica, nazwijmy j� Ania. Na pocz�tku nauki zdalnej przysz�a do mnie za�amana z uzasadnionymi pretensjami do �wiata doros�ych. Powiedzia�a: Prosz� Pani, taka by�am dumna z tego, �e nie da�am si� wci�gn�� w wir wirtualnego �ycia. Jestem harcerk�, mam mn�stwo podobnie my�l�cych przyjaci�. Wszyscy doro�li, w tym nauczyciele, zawsze stawiali mnie za wz�r w zwi�zku z tym, �e wola�am ksi��k� od telefonu. I teraz czuj� si� przegrana. Nie mog� z niczym nad��y�, quizy internetowe s� dla mnie stresuj�ce. Potrafi� korzysta� z podstawowych program�w, ale i tak jestem daleko w tyle za klas�. I do tego jestem samotna...
Uwa�am, �e Ania to symbol naszej pora�ki w podej�ciu przez wiele lat do medi�w elektronicznych i Internetu. Zdemonizowali�my je, zamiast zracjonalizowa� podej�cie do nich.� Inny nauczyciel pisze: �Uwa�am, �e w szko�ach powinny by� prowadzone warsztaty, spotkania dla rodzic�w, na kt�rych specjali�ci (psycholodzy, pedagodzy) t�umaczyliby proces wpadania w uzale�nienie i u�wiadamiali konsekwencje, jakie niesie
ze sob� nadmierne korzystanie z medi�w elektronicznych przez dzieci. Z kolei z uczniami powinny by� prowadzone zaj�cia o tej tematyce, a tak�e prezentuj�ce warto�ciowe formy korzystania z medi�w.� Obie te wypowiedzi potwierdzaj� konieczno�� obj�cia profilaktyk� rodzic�w. Jak wynika z literatury przedmiotu oraz obserwacji nauczycieli, istot� skutecznej profilaktyki s� zdrowe relacje w rodzinie. Podparte �wiadomo�ci� i odpowiedni� wiedz� rodzic�w na temat zagro�e�, jakie nios� ze sob� multimedia elektroniczne, oraz z wypracowanym sposobem wychowania dzieci do racjonalnego z nich korzystania, stanowi� b�d� solidny fundament wolnego od zagro�e� uzale�nieniem technologicznym, zdrowego rozwoju.
7. STUDIUM INDYWIDUALNEGO PRZYPADKU
Przypadek 1
Dziewczynka, 14 lat:
Zuzia (imi� zosta�o zmienione) jest klasow� liderk�, to przewodnicz�ca klasy i bardzo dobra uczennica. Pochodzi z rodziny pe�nej, robotniczej, dbaj�cej o rozw�j c�rki.
Od pocz�tku nauki Zuzia odznacza�a si� b�yskotliwo�ci� i wykazywa�a wyj�tkowymi zdolno�ciami matematycznymi. Z relacji rodzic�w wynika, �e ju� na pocz�tku szko�y podstawowej pomaga�a rodzicom w instalacji r�nych urz�dze� elektronicznych.
W klasie by�a r�wnie� bardzo pomocna. Wspiera�a zar�wno tych, kt�rzy mieli problemy w nauce, jak i w innych sferach. By�a organizatork� klasowych imprez, wsp�lnych zabaw.
Sytuacja zacz�a si� stopniowo zmieni� od pocz�tku klasy si�dmej. Wtedy w�a�nie rodzice kupili Zuzi wymarzony sprz�t gamingowy. By�a to nagroda za bardzo dobre wyniki w nauce ,ale sprz�t mia� tez s�u�y� do rozwijania pasji, bo uczennica zainteresowa�a si� grafika komputerow�.
Z miesi�ca na miesi�c wida� by�o zmiany w zachowaniu dziewczynki. Zacz�a przychodzi� do szko�y niewyspana, na lekcjach bywa�a nieobecna. Znacznego pogorszenia w nauce nie by�o wida�, ale zmianie uleg�y zachowania spo�eczne. Zuzia na korytarzach coraz cz�ciej sp�dza�a czas samotnie, z telefonem w r�ku. Bywa�a zniecierpliwiona, coraz mniej zainteresowana nawet matematyk�, kt�ra kiedy� stanowi�a jej pasj�. Nauczyciele mieli wra�enie, �e na lekcjach si� nudzi.
Z relacji kole�anek (w trakcie ustalania ocen z zachowania) wynika�o, �e wci�� jest bardzo pomocne, ch�tnie wspiera koleg�w. Jednak zaobserwowa� mo�na by�o u niej pewn� niepokoj�c� i pog��biaj�c� si� zmian�: Swoje wsparcie przyjaci� ogranicza� zacz�a do �wiata wirtualnego: udost�pnia�a notatki, pomaga�a w wykonywaniu prezentacji. Natomiast w kontaktach tradycyjnych jej aktywno�� w tym zakresie wyra�nie spad�a: Mia�am wra�enie, �e nie tylko czu�a si� bezradna, ale tak�e nie dostrzega�a niekt�rych problem�w w realu. Potrafi�a wy�apa� internetowy hejt i na niego odpowiednio zareagowa�, ale nie widzia�a ju� z�o�liwych przepychanek czy wyzwisk na korytarzach szkolnych.
Jak si� p�niej okaza�o, Zuzia nawi�za�a szereg znajomo�ci internetowych w zwi�zku z fascynacj� jedn� z gier komputerowych. Obecnie znajduje si� pod opiek� terapeuty.
Przypadek 2 i 3
Ch�opiec, lat 7- ucz�szcza do mojej klasy. Zaobserwowa�am u niego zaburzenia koncentracji uwagi, trudno�ci w �wysiedzeniu� w �awce, nieobecno�� podczas zaj��, cz�sto senno��. Ci�gle przerywa� komu� w trakcie wypowiedzi, nie stosowa� si� do przyj�tych zasad, szybko wpada� w konflikty z r�wie�nikami. Po rozmowie z rodzicami ustali�am, �e ch�opiec ogl�da bardzo du�o bajek, w tym o niedostosowanych dla niego tre�ciach oraz gra w gry komputerowe. Poleci�am rodzicom, aby zwr�cili na to uwag� i ograniczyli mu dost�p do nadmiernego korzystania z medi�w elektronicznych. W przypadku ch�opca sprawa zako�czy�a si� dosy� szybko, w/w niew�a�ciwe sposoby zachowania ust�pi�y. Poziom koncentracji uwagi ucznia wzr�s�, jego praca na zaj�ciach sta�a si� bardziej efektywna, potrafi si� skupi� na wypowiedzi innych, bez przerywania, spad�a liczba konflikt�w mi�dzy nim a r�wie�nikami. O post�pach poinformowa�am rodzic�w i poleci�am dalsz� kontrol� w tym zakresie.
Drugim przypadkiem jest r�wnie� 7- letni ch�opiec z mojej klasy. Niestety opr�cz w/w przyk�ad�w niew�a�ciwego zachowania (takich jak u pierwszego ch�opca), uczniowi zdarzaj� si� ataki z�o�ci, agresji lub nag�e spadki nastroju. Rozmowy z rodzicami nie przynios�y wi�kszych rezultat�w. Ch�opiec jest przebod�cowany, nadpobudliwy i nie chce stosowa� si� do obowi�zuj�cych zasad. Agresj� z gier komputerowych (ogl�da jak ojciec gra w gry komputerowe pe�ne przemocy i brutalno�ci � �GTA�) przenosi na swoje funkcjonowanie, np. bije koleg�w bez powodu, stosuje odzywki i wulgarne wypowiedzi w stosunku do r�wie�nik�w, �amie zasady obowi�zuj�ce w grupie, nie zawsze stosuje si� do polece� nauczycieli, wr�cz ich lekcewa�y. Swoich czyn�w nie postrzega w kategoriach �dobra� i �z�a� lecz w kategoriach �fajnej/�miesznej zabawy� i �nudy�. Ch�opiec po chwilowym ograniczeniu przez rodzic�w dost�pu do medi�w elektronicznych wpada� w ataki z�o�ci, stosowa� przemoc fizyczn� wobec w�asnej matki, wrzeszcza�, mia� spadki nastroju, nie chcia� przychodzi� do szko�y. My�l�, �e w przypadku tego ch�opca wskazana by�aby jaka� forma terapii, nie tylko dla niego, ale r�wnie� dla rodzic�w.
Przypadek 4
Dziewczyna, lat 11, rodzina pe�na, rodzice pracuj�cy, brat � influencer, od najm�odszych lat korzystaj�ca z Internetu, zaanga�owana r�wnie� za spraw� brata. Korzysta z medi�w elektronicznych bardzo cz�sto, nie jest kontrolowana przez rodzic�w, zawiera przyja�nie internetowe, du�o gra do p�nych godzin nocnych. Dziewczynka jest dra�liwa, bardzo szybko si� denerwuje, nie zawsze nad sob� panuje, decyzje podejmuje bardzo szybko, nie my�li o konsekwencjach swojego zachowania. Jest lubiana, ale czasem popada w konflikty z r�wie�nikami. Jest r�wnie� bardzo wra�liwa na krzywd� innych, zw�aszcza tych, kt�rych bardzo lubi, ale coraz mniej zaanga�owana w ich sprawy.
W czasie zdalnego nauczania uczennica opu�ci�a si� w nauce, nie odsy�a�a zada�, grywa�a w przerwach mi�dzy lekcjami i do p�na, przez co sp�nia�a si� na pierwsze lekcje, czasem nie do��cza�a na lekcje, sta�a si� r�wnie� bardziej nerwowa (informacja otrzymana od innych uczni�w z klasy). Po powrocie do szko�y nie rozstaje si� z telefonem, trzyma go ca�y czas przy sobie. (Wcze�niej przechowywa�a go w plecaku, wyci�ga�a tylko wtedy, gdy mia�a zadzwoni� do rodzic�w.)
Przypadek 5
Ucze� kl. VII � ch�opiec z zespo�em Aspergera, posiada w�asny telefon kom�rkowy, bez kt�rego w ostatnich miesi�cach nie potrafi funkcjonowa�. Problem uwidoczni� si� podczas zdalnego nauczania. Ucze� przynosi� telefon do szko�y. (W zwi�zku z posiadaniem orzeczenia o potrzebie kszta�cenia specjalnego, w trakcie pandemii korzysta� z zaj�� zdalnych na terenie szko�y, pod opiek� nauczyciela wspomagaj�cego.) Z telefonu korzysta� pocz�tkowo tylko wtedy, gdy mia� zadzwoni� po zaj�ciach po matk�, by go zabra�a ze szko�y. Jednak szybko to si� zmieni�o. Zacz�� gra� w gry na przerwach mi�dzylekcyjnych, a nawet zdarza�o mu si� wyci�gn�� telefon podczas lekcji. Mimo reakcji nauczyciela i pro�by o schowanie go, nadal z niego korzysta�. Ch�� korzystania z telefonu by�a tak silna, �e nie pomaga�y �adne upomnienia. Ucze� nie potrafi� skupi� si� na lekcji, bo my�la� tylko o tym, by co� sprawdzi� na telefonie. Jego sta�a wym�wka i pro�ba brzmia�a: �Tylko na momencik, bo musz� co� zobaczy�...�
Na zdecydowany zakaz nauczyciela reagowa� nieraz agresj� albo si� obra�a� i nie chcia� uczestniczy� w lekcji.
Ucze� nie wykonywa� swoich obowi�zk�w szkolnych, przychodzi� do szko�y sp�niony, niewyspany, bez odrobionych zada� domowych. Zapytany o pow�d zaniedba� przyznawa� si� szczerze, �e gra� na komputerze, telefonie albo szed� na spacer z psem � oczywi�cie nie rozstaj�c si� z telefonem.
Matka ch�opca jest osob� niepracuj�c�, ale z moich obserwacji wynika, �e zbyt ma�o po�wi�ca mu czasu, nie jest konsekwentna i wytrwa�a w swoim dzia�aniu. Pomimo wielu naszych rozm�w i podj�tych dzia�a�, na razie nie wida� poprawy w zachowaniu ch�opca. Mam wra�enie, �e im bli�ej wakacji, tym bardziej odpuszcza wszelkie starania.
Przypadek 6
Ksawery - klasa IV SP
Ksawery by� bardzo �ywym i towarzyskim dzieckiem. Podczas nauki zdalnej, jak twierdzi wychowawczyni, brak kontroli ze strony rodzic�w spowodowa�, i� ch�opiec podczas zaj�� zdalnych zacz�� wi�cej gra� w �Minecraft� oraz �Fortnite�. Spowodowa�o to znaczne obni�enie si� otrzymywanych ocen oraz cz�ste sp�nienia na lekcje. Z informacji od m�odszego brata wynika, i� Ksawery nie robi nic innego, tylko gra i nagrywa o grach �live-y�, z kt�rych zamierza czerpa� korzy�ci finansowe. Jego wcze�niejsze zainteresowania (pi�ka no�na, jazda na rowerze) sta�y si� dla niego nieatrakcyjne i nudne. Gdy jego m�odszy brat stara si� nam�wi� go na wyj�cie na dw�r i zagranie w pi�k�, nie reaguje. Powtarzanie pr�b nam�wienia go do tych aktywno�ci wywo�uje u niego wybuchy agresji. Jego relacje z grup� r�wie�nicz� popsu�y si�, a on sta� si� bardziej �wy�miewany� i wulgarny. Koledzy i kole�anki okre�laj� go jako �bardziej smutnego i z�ego ni� kiedy��. Jego zaanga�owanie w lekcje spad�y, ch�opiec t�umaczy je brakiem zainteresowania i nudn� form� lekcji. Rodzice podczas rozm�w obiecuj�, �e przyjrz� si� dziecku i podejm� odpowiednie kroki, jednak w opinii nauczyciela ich dzia�ania ko�cz� si� na deklaracji sk�adanej wychowawcy.
WNIOSKI
Celem niniejszej pracy by�o dokonanie diagnozy zagro�enia, analiza przyczyn, przejaw�w oraz skutk�w uzale�nienia od medi�w elektronicznych oraz opracowanie praktycznych rozwi�za� problemu. Tak zredagowany cel g��wny zosta� podzielony na cele szczeg�owe, okre�laj�ce nast�puj�ce zadania:
- Odkrycie przyczyn nadmiernego, niew�a�ciwego korzystania z urz�dze� multimedialnych;
- Scharakteryzowanie skutecznych dzia�a� profilaktycznych zapobiegaj�cych uzale�nieniom od medi�w elektronicznych oraz niweluj�cych ich skutki;
- Okre�lenie czynnik�w ryzyka i czynnik�w chroni�cych;
- Okre�lenie skutk�w uzale�nienia od medi�w elektronicznych.
Tak sformu�owanym celom w moim procesie badawczym towarzyszy� tak�e nast�puj�cy cel praktyczny:
- Zredagowanie postulat�w dla praktyki wychowawczej/profilaktycznej dla szk� podstawowych, przeciwdzia�aj�cych niebezpiecze�stwu uzale�nienia si� od medi�w elektronicznych przez dzieci i m�odzie�.
Problem g��wny przyj�� natomiast form� niniejszego pytania:
Jakie s� przyczyny, przejawy i skutki uzale�nienia od medi�w elektronicznych dzieci i m�odzie�y oraz jakie stosuje si� sposoby zapobiegania im?
Zosta� on dookre�lony poprzez zredagowanie nast�puj�cych problem�w szczeg�owych:
- W jaki spos�b i w jakim zakresie �rodowisko rodzinne przyczynia si� do powstawania problemu uzale�nienia dzieci i m�odzie�y od medi�w elektronicznych?
- W jaki spos�b i w jakim zakresie spo�eczno�� lokalna/ grupa r�wie�nicza przyczynia si� do powstawania problemu uzale�nienia dzieci i m�odzie�y od medi�w elektronicznych?
- Jakie s� objawy uzale�nienia od medi�w elektronicznych?
- Jakie s� konsekwencje niebezpiecznego korzystania z medi�w elektronicznych oraz uzale�nienia od nich?
- Jak� profilaktyk� stosowa�, aby zapobiega� uzale�nieniom od medi�w elektronicznych w�r�d dzieci szk� podstawowych?
Przeprowadzone badania oraz analiza ich wynik�w pozwalaj� w pewnej mierze odpowiedzie� na powy�sze pytania. Syntezuj�c pozyskane informacje, mo�na stwierdzi�, i� wi�kszo�� rodzic�w (oko�o 80%) w ankietowych deklaracjach wykazuje si� odpowiedzialno�ci� i prawid�owym podej�ciem wychowawczym. Niestety z informacji uzyskanych od nauczycieli wynika, �e tylko niewielki odsetek z nich potwierdza to w praktyce. Rodzice, pomimo deklarowanej sporej ilo�ci czasu po�wi�canej dziecku (82,9% rodzic�w po�wi�ca przynajmniej 2 godziny dziennie), w mniemaniu nauczycieli nie zapewniaj� dziecku odpowiedniego wsparcia. Zdaniem badanych nauczycieli wynika to ze s�abej jako�ci czasu sp�dzonego z dzieckiem. Brak �wiadomo�ci rodzic�w dotycz�cych zagro�e� zwi�zanych z nadmiernym korzystaniem z multimedi�w elektronicznych (a wr�cz zachwyt nad umiej�tno�ciami pos�ugiwania si� telefonem czy tabletem maluch�w), ch�� utrzymania �statusu quo� (ja nie ograniczam ci multimedi�w, ty nie zawracasz mi g�owy i jeste� grzeczny) oraz bagatelizowanie konsekwencji sprawiaj�, i� znaczna cz�� dzieci nara�ona jest na ryzyko nadmiernego korzystania z multimedi�w elektronicznych.
Nie bez znaczenia pozostaje tak�e oddzia�ywanie grupy r�wie�niczej. Warunkuje ona wachlarz zainteresowa�, w kt�rym - jak wynika z bada� � najwa�niejsze miejsce zajmuj� Internet oraz gry video. W badaniach ankietowych m�odzie� deklaruje tak�e, �e du�e znaczenie maj� dla niej �spotkania ze znajomymi w realu�. Niestety z rozm�w z rodzicami oraz nauczycielami wynika, �e spotkania te s� cz�sto skutkiem odci�cia dzieci od multimedi�w. Ponadto przybieraj� one zwykle form� grup dyskusyjnych, w kt�rych omawiane s� gry video b�d� tre�ci znalezione w Internecie. Uczniowie niegraj�cy b�d� ze wzgl�du na ograniczony czas, kt�ry mog� po�wi�ci� na gr�, nieumiej�cy gra� s� cz�sto wyalienowane, a przez �graczy� nazywane �nOObami� (okre�lenie o zabarwieniu pejoratywnym). Alienacja w grupie �najm�odszej� dokonuje si� tak�e podczas zabaw na korytarzu lub w �wietlicy szkolnej, gdzie wi�kszo�� zabaw (zw�aszcza ch�opc�w) polega na przenoszeniu gry do �wiata rzeczywistego. Na�laduj� oni swoje awatary z gier, ka�dy �niegraj�cy� napotyka trudno�ci w zrozumieniu zasad zabawy, przez co jest odbierany jako �g�upi� i �psuj�cy ca�� zabaw�. W grupie �m�odszej� oraz �starszej� uczniowie nieposiadaj�cy wystarczaj�cej wiedzy dotycz�cej
danej gry s� (podobnie jak w�r�d najm�odszych) wy�miewani i okre�lani jako �nOOby�, �dzbany�, �nieogary�.
Najcz�ciej wymienianymi przez nauczyciel objawami i zarazem konsekwencjami nadmiernego korzystania z multimedi�w s�: rozdra�nienie, agresja, brak koncentracji, labilno�� emocjonalna, wycofanie spo�eczne, zaw�enie zainteresowa�, stany l�kowe, niedojrza�o�� emocjonalna, nieobecno�� mentalna na lekcjach, obsesyjne zerkanie na telefon, obni�ona sprawno�� fizyczna, zaniedbywanie obowi�zk�w szkolnych.
Z bada� wynika, i� skuteczna profilaktyka opr�cz uczni�w powinna w r�wnej mierze obj�� tak�e rodzic�w. Zdaniem nauczycieli to oni s� kluczem do uchronienia dzieci przed uzale�nieniem si� od multimedi�w elektronicznych. Oddzia�ywania profilaktyczne powinny by� ukierunkowane zw�aszcza na rodzic�w dzieci, kt�re s� na etapie wczesnoszkolnym b�d� nawet przedszkolnym.
Z informacji uzyskanych z wywiad�w wynika, i� racjonalne podej�cie do korzystania z �dobrodziejstw techniki� w nied�ugim czasie przynosi widoczne efekty. Opisuje to studium przypadku nr 2.
Kolejnym, bardzo dojrza�ym, holistycznym podej�ciem do profilaktyki jest propozycja racjonalizowania podej�cia do multimedi�w - w moim mniemaniu optymalne rozwi�zanie � niestety, dosy� trudne. Rodzice bowiem nie chc� faktycznie wsp�pracowa� z nauczycielami, za� nauczyciele cz�sto demonizuj� multimedia elektroniczne. Ten dysonans pomi�dzy oczarowaniem dzieci i wielu rodzic�w a demonizacj� ze strony nauczycieli jest szczeg�lnie niebezpieczny. Profilaktyka wi�c powinna w�a�nie tu si� rozpoczyna� i � zgodnie z literatur� przedmiotu � powinna stanowi� zintegrowany system dzia�a�, obejmuj�cych w zasadzie ca�e spo�ecze�stwo.
POSTULATY DLA PRAKTYKI WYCHOWAWCZEJ � CEL PRAKTYCZNY NINIEJSZEJ PRACY
Zamieszczone ni�ej scenariusze zaj�� zak�adaj� realizacj� celu profilaktycznego, cho� tylko niekt�re z nich wprost nawi�zuj� do tre�ci zwi�zanych z samym uzale�nieniem technologicznym. Przewidziane w nich zadania wzmacniaj� bowiem po��dane zachowania i postawy m�odzie�y (w tym tak wa�ne rozwijanie umiej�tno�ci interpersonalnych czy budowanie poczucia warto�ci), chroni�c przed uzale�nieniami.
Profilaktyczne scenariusze lekcji wychowawczych:
Scenariusz 1 - Integracja zespo�u
Czas: 45 min.
Cele:
. integracja zespo�u
Metody: warsztaty, dyskusja
Materia�y: kartki papieru
Przebieg:
1. Wyznaczamy na �rodku sali umown� lini� dziel�c� j� na p�. Uczniowie zajmuj� miejsca po obu jej stronach. Zaj�te miejsce jest konsekwencj� ustosunkowania si� do podanej przez prowadz�cego kwestii.
Na przyk�ad prowadz�cy m�wi: �Jestem odwa�ny�, �Mam psa�, �Marz� o podr�y na ksi�yc�. Ka�dy uczestnik zabawy odpowiada �tak� lub �nie�
i ustawia si� po wyznaczonej stronie sali � z odpowiedziami �tak� lub odpowiedziami �nie�. Stwierdzenia, do kt�rych nale�y si� ustosunkowa�, mog� wymy�la� tak�e sami uczniowie. Zabawa powtarza si� wielokrotnie, a uczestnicy zmieniaj� strony sali. Po ka�dej zmianie miejsc nale�y rozejrze� si� dooko�a i zobaczy�, kto znalaz� si� po tej samej stronie co ja. W ten spos�b uczniowie poznaj� siebie nawzajem � swoje marzenia, l�ki i odnajduj� mentalne pokrewie�stwo. Ucz� si� te�, �e cho� w jednej kwestii mog� si� znacznie r�ni�, inna mo�e ich ��czy�.
2. Uczniowie dobieraj� si� w pary, ka�dy dostaje kartk� papieru, na kt�rej rysuje 6 k�ek wielko�ci nakr�tki wody mineralnej. W parach podaj� sobie 6 dowolnych liczb od 1 do tylu, ilu jest uczni�w w klasie (na li�cie w dzienniku). Ka�d� liczb� trzeba wpisa� w jedno k�ko. Nast�pnie nale�y podej�� do 6 os�b, kt�re s� zapisane na li�cie klasy pod tymi w�a�nie numerami, dowiedzie� si� od nich i zapisa�, co im si� najbardziej podoba w osobie pytaj�cej (minimum 3 cechy lub rzeczy).
3. Po zako�czeniu �wiczenia ka�dy m�wi o swoich odczuciach po uzyskaniu okre�lonych informacji o sobie - czy si� z nimi zgadza.117
117 Jachimska M., Scenariusze lekcji wychowawczych, Oficyna Wydawnicza UNUS, 1997, s. 34
Scenariusz 2 - Budowanie poczucia w�asnej warto�ci
Czas: 45 min.
Cele:
. budowanie poczucia w�asnej warto�ci
. kszta�towanie umiej�tno�ci pozytywnego my�lenia
. kszta�towanie umiej�tno�ci racjonalnej oceny sytuacji
Metody: warsztaty, dyskusja
Materia�y: niepotrzebne
Przebieg:
1. Zdefiniowanie, czym jest fakt, a czym opinia.
2. Na tablicy zostaje zapisany tekst: "Z powodu w�asnego lenistwa nie przygotowa�em si� do klas�wki i dosta�em jedynk�. Zbli�a si� koniec semestru i pewnie nie zd��� poprawi� oceny. Nauczyciel, widz�c z�� ocen� na semestr, nie postawi mi dobrej oceny na koniec roku. B�d� mia� trudno�ci z dostaniem si� na uczelni�/ do szko�y �redniej. Zmarnowa�em sobie �ycie."
3. Uczniowie podkre�laj� w tek�cie to, co jest faktem, a p�niej innym kolorem to, co jest opini�. Nale�y uwa�a�, aby uczestnicy zaj�� odnosili si� wy��cznie do tego, co jest napisane na tablicy, nie fantazjowali, nie wyci�gali wniosk�w z nieistniej�cych przes�anek.
4. Dyskusja o nastroju tekstu i konsekwencjach, jakie mo�e nie�� wyra�ony w nim tok rozumowania.
5. Wsp�lne lub w grupach przeformu�owanie tekstu tak, aby motywowa� do konkretnych, konstruktywnych dzia�a�.
6. Przytaczanie przyk�ad�w osobistych do�wiadcze�, kiedy to pozytywne nastawienie pomog�o osi�gn�� sukces lub brak wiary w siebie spowodowa� pora�k�.118
118 Jachimska M., Scenariusze lekcji wychowawczych, Oficyna Wydawnicza UNUS, 1997, s. 52
Scenariusz 3 - Sposoby pokonywania trudno�ci
Czas: 45 min.
Cele:
. samopoznanie
. poznanie sposob�w radzenia sobie w trudnych sytuacjach
. ucze� b�dzie umia� okre�li�, jaki jest jego indywidualny spos�b radzenia sobie z sytuacjami problemowymi
Metody: psychozabawa, dyskusja
Materia�y: niepotrzebne
Przebieg:
1. Zabawa "Kim jestem": Ka�dy wybiera dowolny przedmiot znajduj�cy si� w sali (nie zdradza wyboru pozosta�ym). Przedstawia si� innym, u�ywaj�c 4 przymiotnik�w wed�ug niego najlepiej opisuj�cych ten przedmiot. np. Jestem ma�y, bia�y, niebezpieczny i po�yteczny - gniazdko elektryczne. Pozostali uczestnicy zabawy odgaduj� przedmiot.
2. Zabaw "Drogi": Wszyscy staj� na obwodzie sali. Wybieraj� sobie pewne miejsce po drugiej stronie, do kt�rego chc� doj��. Na dany sygna� ruszaj�. Pocz�tkowo id� powoli, na znak stopniowo przyspieszaj�, a� do biegu (priorytetem jest tutaj jednak bezpiecze�stwo uczestnik�w, nie pr�dko�� pokonywania trasy). Je�li tymczasem zd��yli doj�� do wybranego celu, rozpoczynaj� w�dr�wk� z powrotem. Nale�y t� sam� tras� przej�� kilkakrotnie w r�nym tempie. Obserwacja zachowa� uczni�w podczas tej zabawy pozwoli uzyska� sporo informacji na temat sposobu osi�gania przez nich obranego celu, dzia�ania w grupie.
3. Rozmowa o sposobach pokonywania trudno�ci: omijanie, przepychanie si�, przeczekiwanie, ust�powanie innym itp. na podstawie do�wiadcze� z ostatniej zabawy. Ka�dy zastanawia sie, jaki jest jego indywidualny spos�b pokonywania przeszk�d.119
119 Jachimska M., Scenariusze lekcji wychowawczych, Oficyna Wydawnicza UNUS, 1997, s. 49
Scenariusz 4 - Komunikacja mi�dzyludzka
Czas: 45 min.
Cele:
. ucze� posi�dzie podstawow� wiedz� na temat komunikowania si�
. kszta�towanie umiej�tno�ci komunikacyjnych
. kszta�towanie umiej�tno�ci aktywnego s�uchania
. ucze� w spos�b bardziej �wiadomy b�dzie prowadzi� rozmowy
Metody: warsztaty, dyskusja, wyk�ad interaktywny,
Materia�y: kartki papieru, rysunek nr 6, 7, 8
Przebieg:
1. Zaznajomienie uczni�w z podstawowymi informacjami dotycz�cymi komunikacji: schemat cyklu komunikacji, parafraza, komunikacja werbalna i niewerbalna (rysunek nr 6) - dobrze jest tutaj odwo�a� si� do konkretnych przyk�ad�w, w spos�b interaktywny zaprezentowa� np. przekraczanie granic, czy rozbie�no�ci mowy werbalnej i niewerbalnej.
2. Zabawa w fonetyczne ksero:
Rozdajemy czyste kartki papieru (ka�dy musi mie� swoj� kart�) i prosimy o zg�oszenie si� jednego ochotnika. Prowadz�cy pokazuje mu kartk� z rysunkiem. Jego zadaniem b�dzie przedstawienie w taki spos�b reszcie uczestnik�w tego, co jest na pokazanej mu przez prowadz�cego kartce (rysunek nr 7), aby narysowali oni jak najbardziej zbli�ony rysunek. W pierwszym wariancie gry uczniowie nie mog� zadawa� pyta� osobie opowiadaj�cej (wyci�cie parafrazy z aktu komunikacyjnego). Osoba przekazuj�ca informacj� nie mo�e gestykulowa� oraz spogl�da� na reszt� czy ci ju� sko�czyli (wyci�cie cz�ci mowy niewerbalnej). Po zako�czeniu opowiadania - rysowania nast�puje weryfikacja dok�adno�ci. Zapraszamy kolejnego ochotnika, kt�ry otrzymuje rysunek nr 8. Drugi wariant gry przebiega
tak samo jak pierwszy z t� r�nic�, �e osoby rysuj�ce mog� zadawa� pytania (parafraza) a osoba opowiadaj�ca mo�e gestykulowa� i spogl�da� na osoby rysuj�ce (mowa niewerbalna). Tak�e w tym przypadku nast�puje weryfikacja dok�adno�ci.
3. Dyskusja na bazie nast�puj�cych pyta�: Kt�ry obrazek uda�o si� lepiej odwzorowa� i dlaczego? Jak wa�na jest komunikacja niewerbalna i parafrazowanie? Jakie niebezpiecze�stwa niesie ze sob� komunikowanie si� przez media spo�eczno�ciowe oraz komunikatory, kt�re pozbawione s� przekazu niewerbalnego? Czy emotikony mog� zast�pi� mow� niewerbaln�? Jakie niebezpiecze�stwo niesie ze sob� ich stosowanie?
4. Je�li zosta�o Ci jeszcze troch� czasu, instruujesz uczni�w, i� rozdasz im teraz "Test szybko�ci dzia�ania" (aneks nr ), kt�ry ma za zadanie sprawdzi�, jak dzia�aj� pod presj� czasu i w sytuacji podwy�szonego stresu. Na rozwi�zanie testu jest dok�adnie 1,5 min. i ani sekundy d�u�ej. Rozdajesz odwr�cony test i prosisz, aby nikt nie rozpoczyna�, dop�ki nie dasz sygna�u do startu. Po zako�czeniu �wiczenia nast�puje kr�tka dyskusja na temat tego, dlaczego sugestie innych mog� tak bardzo wp�yn�� na nasze dzia�anie.
Scenariusz 5 - Komunikacja mi�dzyludzka - aktywne s�uchanie
Czas: 45 min.
Cele:
. kszta�towanie umiej�tno�ci aktywnego s�uchania
Metody: warsztaty, dyskusja,
Materia�y: niepotrzebne
Przebieg:
1. Uczniowie dobieraj� si� w pary i ustalaj� mi�dzy sob�, kto b�dzie nr1, a kto nr 2. W parach b�d� rozmawiali o swoim ulubionym sposobie sp�dzania wolnego czasu, ale zanim to nast�pi, osoby z nr1 na chwil� opuszczaj� sal�. W tym czasie osoby nr 2 prosimy, aby podczas rozmowy s�ucha�y bardzo uwa�nie tego, co m�wi osoba nr1, dawa�y jej do zrozumienia, �e jej informacje s� bardzo ciekawe, aby potakiwali, u�miechali si� itp. Nast�pnie przez kilka minut toczy si� rozmowa, a dok�adniej monolog osoby nr1. Gdy wszyscy lub wi�kszo�� sko�czy �wiczenie, sal� opuszczaj� osoby nr 2. Pozosta�ych prosimy, aby starali si� przeszkadza�, gdy osoba nr 2 b�dzie m�wi�a, �eby nie s�uchali, zadawali pytania nie na temat, wiercili si�, jedli. Je�li masz mo�liwo�� zmierzenia czasu rozmowy, prosisz uczni�w, aby po zako�czeniu w�a�ciwej rozmowy podnie�li r�ce. Mierzymy czas pierwszej i ostatniej pary w obu wariantach gry.
2. Po zako�czeniu �wiczenia uczestnicy dziel� si� na forum swoimi wra�eniami: jak si� czuli w roli s�uchaczy, a jak m�wi�cych, co si� z nimi dzia�o, gdy partner s�ucha� uwa�nie, a co gdy nie by� zainteresowany i przeszkadza�. Jak postawa osoby s�uchaj�cej wp�ywa na czas i ilo�� przekazanych informacji?
3. Tworzenie i zapisywanie listy cech dobrego s�uchacza
4. Rozmowa o tym, w jakich sytuacjach dobre s�uchanie jest szczeg�lnie przydatne i co to jest "aktywne s�uchanie"120
120 Jachimska M., Scenariusze lekcji wychowawczych, Oficyna Wydawnicza UNUS, 1997, s. 69
Scenariusz 6 - Emocje
Czas: 45-90* min.
Cele:
. kszta�towanie umiej�tno�ci r�nicowania emocji
. samopoznanie
. ucze� b�dzie umia� okre�li� stan emocjonalny i nazwa� go
Metody: dyskusja, burza m�zg�w
Materia�y: kartki papieru
Przebieg:
1. Rozmowa o tym, czym s� uczucia, sk�d si� bior�, jak je rozpoznajemy.
2. Budowanie listy uczu� (jak najd�u�szej). Nale�y zwr�ci� uwag�, aby zosta�y zapisane uczucia, czyli poj�cia b�d�ce odpowiedzi� na pytanie, co czuj�, a nie co robi� lub jak si� zachowuj�.
3. Ka�dej emocji trzeba przypisa� znak "+" lub "-" (pozytywne lub negatywne). Pojawi� si� tak�e uczucia ambiwalentne, ich znak b�dzie trudny do jednoznacznego okre�lenia. Dyskusja - dlaczego?
4. Ka�dy wybiera z listy pewn� ilo�� okre�le� (10-15), najlepiej opisuj�cych go, charakterystycznych dla niego. Jaki obraz sugeruje ta lista? Dyskusja.
5. *Kr�tkie om�wienie wybranych uczu�, tych kt�re zazwyczaj s� niew�a�ciwie postrzegane przez m�odzie� (gniew, z�o��, mi�o��, wstyd, ...) Dyskusja, jak sobie z nimi radzi�.
6. *Na kartce papieru, na �rodku, du�ymi literami piszemy swoje imi� i nazwisko. W miejscu wolnym wypisujemy 3 spo�r�d kilkunastu wybranych przez siebie cech (maj� by� to cechy pozytywne) i podajemy kartk� osobie siedz�cej obok. Ta albo dopisuje inne cechy, albo podkre�la te ju� napisane jako potwierdzenie ich prawdziwo�ci i podaje dalej dot�d, a� ka�dy wpisze si� ka�demu.
7. *Dyskusja - na ile cechy przypisane nam przez innych zgadzaj� si� z tym, co sami o sobie my�limy121
8. * Je�li starczy Ci czasu, proponujesz psychozabaw�: Ka�dy dostaje kart� papieru. Zadaniem uczni�w b�dzie podanie kolejno czterech ulubionych zwierz�t (mog� to by� tak�e zwierz�ta mityczne typu: smok, pegaz, itp), zaczynaj�c od tego najbardziej ulubionego. Gdy ju� ka�dy b�dzie mia� swoj�
121 Jachimska M., Scenariusze lekcji wychowawczych, Oficyna Wydawnicza UNUS, 1997, s. 48
list�, uczniowie przypisuj� po cztery cechy charakteru ka�demu z wybranych przez siebie zwierz�t. Cechy nie mog� si� powtarza�. Gdy wszyscy sko�cz�, informujesz uczni�w i�:
. cechy pierwszego zwierz�cia przedstawiaj� to, jak widz� nas inne osoby
. cechy drugiego zwierz�cia przestawiaj� to, jakimi chcieliby�my by by�
. cechy trzeciego zwierz�cia przedstawiaj� to, jacy jeste�my
. cechy czwartego zwierz�cia przestawiaj� to, jacy jeste�my w naszych najintymniejszych sprawach
Scenariusz 7 - Spo�eczne skutki uzale�nienia od telefonu kom�rkowego
Czas:45 min.
Cele:
. zwr�cenie uwagi dzieci i m�odzie�y na problem uzale�nienia od telefonu kom�rkowego
. ucze� pozna zagro�enia, jakie niesie ze sob� uzale�nienie od telefonu kom�rkowego,
. ucze� b�dzie potrafi� okre�li� przyczyny uzale�nienia od telefonu kom�rkowego oraz przewidzie� skutki zachowa� os�b uzale�nionych,
. ucze� b�dzie rozumia�, co oznacza uzale�nienie i jakie konsekwencje ze sob� niesie oraz b�dzie podejmowa� dzia�ania profilaktyczne.
Metody: miniwyk�ad, dyskusja grupowa, praca w zespo�ach, burza m�zg�w
Materia�y: s�ownik j�zyka polskiego, bia�e kartki
Przebieg:
1. Podanie tematu warsztatu oraz cel�w spotkania
2. Uczniowie w parach tworz� definicj� uzale�nienia. Nast�pnie ��cz� si� w grupy po 4-6 os�b, w zale�no�ci od wielko�ci klasy i szukaj� w s�ownikach definicji uzale�nienia. Znalezione definicje s� przedmiotem dyskusji w grupach dotycz�cej zauwa�onych podobie�stw i r�nic w utworzonych definicjach. Grupa wypracowuje ostateczn� definicj� i przedstawia pozosta�ym uczniom.
3. Miniwyk�ad dotycz�cy znaczenia telefon�w kom�rkowych w �yciu codziennym oraz tendencji w korzystaniu z ich mo�liwo�ci. Warto om�wi� tu korzy�ci oraz przedstawi�, jak zmieni� si� �wiat w zwi�zku z post�pem technologicznym.
4. Dyskusja: W jakich celach korzystamy z telefonu? Zapisanie odpowiedzi na tablicy.
5. Nauczyciel wprowadza informacje dotycz�ce kszta�towania si� ludzkiej osobowo�ci pod wp�ywem czynnik�w takich jak:
. czynnik genetyczny,
. czynnik �rodowiskowy (spo�eczny),
. czynniki zwi�zany z indywidualn� aktywno�ci�.
Informacje te b�d� punktem wyj�cia do rozwa�enia problemu: Jak nadmierne korzystanie z telefonu kom�rkowego mo�e by� zwi�zane z powy�szymi czynnikami?
Nale�y po�wi�ci� chwil� na dok�adne om�wienie ka�dego z powy�szych czynnik�w. Mo�na r�wnie� podzieli� grup� na trzy zespo�y, z kt�rych ka�dy opracuje jeden z nich. W przypadku burzy m�zg�w lub interaktywnej dyskusji trzeba zapisa� wnioski na osobnych kartkach.
6. Prowadz�cy dzieli uczni�w na cztery grupy i instruuje, by na podstawie w�asnych obserwacji i do�wiadcze� wymienili i zapisali na kartkach:
. g��wne objawy uzale�nienia od telefonu kom�rkowego (grupa I i II)
. spo�eczne skutki uzale�nienia od telefonu kom�rkowego (grupa III i IV)
7. Po oko�o 15 minutach liderzy danej grupy przedstawiaj� wyniki na forum klasy. Prowadz�cy zapisuje wnioski, ewentualnie uzupe�niaj�c list� objaw�w i spo�ecznych skutk�w uzale�nienia od telefonu kom�rkowego.
8. Om�wienie wniosk�w oraz podsumowanie zaj��.122
122 Teczka pracy pedagoga szkolnego, Forum Media Polska, Pozna� 2018.
Scenariusz 8 - Kiedy przesadzamy z Internetem/ telefonem kom�rkowym?
Czas:45 min.
Cele:
. zwi�kszenie �wiadomo�ci uczni�w na temat problemowego korzystania z urz�dze� elektronicznych i Internetu
Metody: miniwyk�ad, dyskusja, praca w zespo�ach, burza m�zg�w
Materia�y: za��cznik nr 5
Przebieg:
1. Prowadz�cy zadaje pytanie uczniom: Co jest atrakcyjnego w graniu na komputerze i korzystaniu z Internetu w kom�rce? Uczniowie odpowiadaj�, m�wi�c o swoich do�wiadczeniach z tym zwi�zanych. Mog� m�wi� o tym, w co lubi� gra�, co jest ciekawego w grach, ogl�daniu youtuber�w, ogl�daniu tego, jak inni graj�, rozmawianiu ze znajomymi przez portale spo�eczno�ciowe. Zadaniem osoby prowadz�cej jest uwa�ne s�uchanie i niedopowiadanie o niebezpiecze�stwach, na kt�re nara�ony jest m�ody cz�owiek. Mo�e na koniec tej dyskusji podsumowa� przyjemne rzeczy, o kt�rych uczniowie opowiadaj� najcz�ciej.
2. Prowadz�cy m�wi o tym, �e wi�kszo�� m�odych ludzi korzysta z telefonu i Internetu, kontroluj�c swoje zachowania. Cz�� z nich jednak ma z tym trudno�ci. Uczniowie w 4- osobowych grupach zastanawiaj� si� nad konkretnymi sytuacjami (za��czniki nr 5), dotycz�cymi ich r�wie�nik�w.
Rozwa�aj�, czy opisane osoby maj� problem dotycz�cy niebezpiecznego korzystania z Internetu lub telefonu, czy nie. Nast�pnie ka�da grupa wypowiada jeden argument przemawiaj�cy za ich decyzj�.
3. Przeczytaj i wypisz na tablicy czynniki wskazuj�ce na to, �e kto� korzysta z Internetu, telefonu problemowo:
. sp�dza �rednio w tygodniu ponad 4 godziny graj�c
. regularnie umawia si� ze sob� na to, �e b�dzie gra� kr�cej, a gra d�u�ej
. korzysta z Internetu, kom�rki mimo cz�stych k��tni z rodzicami o to
. nie potrafi si� powstrzyma� przed graniem (korzystaniem z kom�rki), mimo tego, �e chcia�by robi� inne rzeczy
. cz�sto chodzi p�no spa� (z powodu korzystania z Internetu, kom�rki) i ma w zwi�zku z tym trudno�ci ze wstawaniem do szko�y
. u�ywanie kom�rki poch�ania mu prawie ca�y czas wolny - nie ma innych zaj��, nie wychodzi z domu, nie ma innych przyjaci� poza tymi z sieci
4. Popro� ka�dego z uczni�w, �eby czytaj�c te punkty zastanowi� si�, czy problemowo korzysta z telefonu kom�rkowego czy nie. Popro� ch�tnych, �eby powiedzieli, dlaczego uwa�aj�, �e maj� problem (lub nie) z u�ywaniem telefonu.
5. Uczniowie w grupach (takich samych jak poprzednio) zastanawiaj� si� nad tym, co zrobiliby w sytuacji, gdyby kto� nadmiernie korzysta� z telefonu lub/i Internetu. Co zrobiliby, gdyby byli:
. t� osob� i chcieli zmieni� swoje zachowanie
. rodzicami tej osoby
. kolegami i kole�ankami tej osoby
. nauczycielami lub pedagogiem szkolnym
6. Grupy prezentuj� wyniki swoich prac.
7. Ka�dy z uczestnik�w zaj�� podsumowuje lekcj�, ko�cz�c zdanie: "Kiedy kto� ma problemy z korzystaniem z telefonu i Internetu.... "123
123 Ko�odziejczyk A., Czemierowska-Koruba E., Ko�odziejczyk T., Sp�jrz inaczej, Wydawnictwo ATE s.c., Starachowice 2018, s. 142-143
ZAKO�CZENIE
�yjemy w �wiecie, kt�ry na naszych oczach szybko si� zmienia. Skok cywilizacyjny, technologiczny wprowadza nas na wy�szy poziom rozwoju spo�ecznego i podnosi poziom �ycia. Jednocze�nie jednak generuje on szereg problem�w, kt�re szczeg�lnie wyra�nie odmalowuj� si� na p�aszczy�nie najbardziej wra�liwej na zmiany � na p�aszczy�nie wychowania.
Jak zauwa�y� jeden z nauczycieli podczas wywiadu - zjawisko to nie jest niczym ca�kowicie nowym. Kiedy Prus pisa� �Lalk�, �wiat tak�e z perspektywy jemu wsp�czesnych bardzo si� zmienia�. Dlatego bohaterowie tej najbardziej znanej polskiej powie�ci to - zdaniem wielu interpretator�w � neurotycy124, ludzie dotkni�ci konsekwencjami �wielkiej zmiany�125.
124 Pisa� o tym m. in. Tomkowski w artykule �Neurotyczni bohaterowie Prusa�
125 Okre�lenia tego u�ywa Maria Paczoska w artykule �Lalka, czyli rozpad �wiata�
C� zatem powiedzie� o czasach nam wsp�czesnych i o nas samych?
Jak wychowywa� pokolenie, kt�re m�wi ju� innym j�zykiem ni� nasz? Jak uchroni� je przed zagro�eniami, kt�rych dynamika przerasta nas samych?
Na tego typu pytania jasnej odpowiedzi nie znajdziemy w �adnym podr�czniku. Jednak naszym obowi�zkiem � doros�ych, rodzic�w, a zw�aszcza pedagog�w, jest ci�g�e jej poszukiwanie, a co za tym idzie - wnikliwa, bie��ca obserwacja i analiza, du�a doza samokrytycyzmu i otwarto�� na nowe rozwi�zania.
Niniejsza praca by�a pr�b� takiego w�a�nie podej�cia.
Autor zamierza� podda� analizie zjawisko uzale�nienia od medi�w elektronicznych, a zatem rozwa�y� problem �czas�w wielkiej zmiany�. Badania doprowadzi�y do wielu wniosk�w dotycz�cych samej dynamiki zagro�enia, jego specyfiki, konsekwencji oraz skutecznej profilaktyki.
Jednak du�e znaczenie mia� tak�e sam proces badawczy, przebiegaj�cy nieoczekiwanie w okresie pandemii. U�wiadomi� on bowiem, jak trudne zadanie przed nami - pedagogami. Oto w toku bada� pojawi�y si� nowe zmienne, rzucaj�ce zupe�nie nowe �wiat�o na problem uzale�nie�. Dotychczasowe strategie profilaktyczne, polegaj�ce g��wnie na odcinaniu m�odych od urz�dze� multimedialnych, straci�y w dobie nauki zdalnej zupe�nie sens.
Zatem niniejsza praca nieoczekiwanie sta�a si� dowodem zmienno�ci przestrzeni wychowawczej i �wiadectwem trudu pracy pedagog�w. Otworzy�a tak�e nowe pola badawcze i u�wiadomi�a, �e podej�cie do profilaktyki uzale�nie� od urz�dze� multimedialnych musi ulec przeformu�owaniu.
BIBLIOGRAFIA
1. Alter A., Uzale�nienia 2.0 : dlaczego tak trudno si� oprze� nowym technologiom, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello�skiego, Krak�w 2018
2. Andrzejewska A., (Nie)bezpieczny komputer, od euforii do uzale�nie�, Akademia Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2008r.
3. Arczewska M. (red.) Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, Vol 8, No 1 (2009)
4. Augustynek A., Jak walczy� z uzale�nieniami?, Difin, Warszawa 2011
5. Augustynek A., Uzale�nienia komputerowe, Diagnoza, rozpowszechnienie, terapia, Difin, Warszawa 2010
6. B�bel P., Terapia behawioralna zaburze� rozwoju z perspektywy analizy zachowania, �Psychologia Rozwojowa�, t. 16, nr 3, r. 2011
7. Bis D., Wychowanie a cywilizacja uzale�nie� i agresji, Fundacja �Servire Veritati� Instytut Edukacji Narodowej : Wydawnictwo KUL, Lublin 2014
8. Bobrowska A., Cyberprzemoc w��cz blokad� na n�kanie poradnik dla rodzic�w, NASK Pa�stwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2019r.
9. Cash H., McDaniel K., Dzieci Konsoli uzale�nienie od gier, wyd. Media Rodzina, Pozna� 2014r.
10. Chocholska P., Osipczuk M., Uzale�nienie od komputera i internetu u dzieci i m�odzie�y, Hachette, Warszawa 2009
11. Chwaszcz J., Pietruszka M., Sikorski D., Media, Wydawnictwo KUL Gaudium, Lublin 2005
12. Cierpia�kowska L., Oblicza wsp�czesnych uzale�nie�, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Pozna� 2006
13. Derwich � Nowak A., Patologiczny hazard : poradnik dla os�b graj�cych niebezpiecznie, zagro�onych schorzeniem, ich rodzin oraz terapeut�w, wyd. �Difin�, Warszawa 2010
14. Dudkiewicz W., Praca magisterska przewodnik metodyczny, Strzelec, Kielce 1996
15. Dutkiewicz W., Podstawy metodologii bada� do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki, Wydawnictwo Stachurski, Kielce 2000
16. Dziewiecki M., Nowoczesna profilaktyka uzale�nie�, Jedno��, Kielce 2001
17. Gaebel W., Zielasek J., Reed G., M., Zaburzenia psychiczne i behawioralne w ICD-11: koncepcje, metodologie oraz obecny status, Psychiatr. Pol. 2017; 51(2).
18. Ga� Z. B., Profilaktyka uzale�nie�, Wydawnictwo Szkolne i Pedag, (Krak : UJ), Warszawa 1993
19. Griffiths M., Gry i hazard : uzale�nienia dzieci w okresie dorastania, Gda�skie Wydawnictwo Psychologiczne, Gda�sk 2004
20. Grzegorzewska I., Cierpia�kowska L., Uzale�nienia behawioralne, PWN, Warszawa 2018
21. Guerreschi C., Nowe uzale�nienia, wyd. Salwator, Krak�w 2006
22. Habrat B. (red.), Zaburzenia uprawiania hazardu i inne tak zwane na�ogi behawioralne, IPN, Warszawa 2016
23. Hoffmann B., Uzale�nienie od hazardu w �wietle teorii i bada�, w: M. Plopa (red.) Cz�owiek u progu trzeciego tysi�clecia : zagro�enia i wyzwania. T. 4, "Impuls" , Krak�w, 2011.
24. Jachimska M., Scenariusze lekcji wychowawczych, Oficyna Wydawnicza UNUS, 1997.
25. Jagie�a J., Psychopedagogika uczenia si� i zachowania, czyli o zwi�zkach behawioryzmu z edukacyjn� analiz� transakcyjn� (cz. 2), �Edukacyjna Analiza Transakcyjna�, nr 6, r. 2017, s. 279 -280
26. Jarczy�ska J., (red.), Uzale�nienia behawioralne i zachowania problemowe m�odzie�y teoria diagnoza profilaktyka terapia, Ministerstwo Zdrowia, Bydgoszcz 2014
27. J�drzejko M. Z., D. Sarza�a (red.), Cz�owiek i uzale�nienia, wyd. AH im. A. Gieysztora, Pu�tusk-Warszawa 2010
28. J�drzejko M., Kowalski M., Rosik P., Uzale�nienia behawioralne: wybrane aspekty, Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, Warszawa 2015
29. J�drzejko M., Mora�ska D., Pu�apki wsp�czesno�ci cz�� I Cyfrowi Tubylcy socjopedagogiczne aspekty nowych technologii cyfrowych, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2013.
30. Kaliszewska K., Nadmierne u�ywanie Internetu. Charakterystyka psychologiczna, Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna� 2007
31. Kie�basa B., Profilaktyka uzale�nie�, Wydawnictwo Projekt-Kom, Sosnowiec 2007
32. Klimczak M., Uzale�nienie m�odzie�y od Internetu jako problem wychowawczy i moralny, Studio Poligrafii Komputerowej �SQL�, Olsztyn 2012
33. Knapik A., Paradowski M., BHP w warunkach pracy umys�owej, ZESZYTY NAUKOWE WY�SZEJ SZKO�Y ZARZ�DZANIA OCHRON� PRACY W KATOWICACH Nr 1(9)/2013
34. Ko�odziejczyk A., Czemierowska-Koruba E., Ko�odziejczyk T., Sp�jrz inaczej, Wydawnictwo ATE s.c., Starachowice 2018
35. Kosecka J. (red.), Polish Journal for Sustainable Development, Tom 21(2), Rzesz�w 2017
36. Kozak S., Patologia cyfrowego dzieci�stwa i m�odo�ci : przyczyny, skutki, zapobieganie w rodzinach i w szko�ach, Difin, Warszawa 2014
37. Kozak S., Patologia fonoholizmu : przyczyny, skutki i leczenie uzale�nienia dzieci i m�odzie�y od telefonu kom�rkowego, Difin, Warszawa 2013
38. Kozak S., Patologie komunikowania w Internecie : zagro�enia i skutki dla dzieci i m�odzie�y, Difin, Warszawa 2011
39. Krzy�ak-Szyma�ska E., Uzale�nienia technologiczne w�r�d dzieci i m�odzie�y, Oficyna Wydawnicza �Impuls�, Krak�w 2018
40. Lelonek-Kuleta B., Uzale�nienia behawioralne na tle wsp�czesnej wiedzy o uzale�nieniach, Studia Spo�eczne 2015, nr 12(1)
41. �obocki M., Metody i techniki bada� pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza �Impuls�, Krak�w 2000
42. �obocki M., Wprowadzenie do metodologii bada� pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza �Impuls�, Krak�w 2007
43. Majchrzak P., Ogli�ska-Bulik N., Uzale�nienie od internetu, Wydawnictwo Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w �odzi, ��d� 2010
44. Marczy�ska M., Wojew�dzka B., Patologiczny hazard, w: Barbara B�tkowska � Korpa�a (red.) Uzale�nienia w praktyce klinicznej : zagadnienia diagnostyczne , Pa�stwowa Agencja Rozwi�zywania Problem�w Alkoholowych, Warszawa 2009.
45. Nicholas K., Dzieci ekranu : jak uzale�nienie od ekranu przejmuje kontrol� nad naszymi dzie�mi - i jak wyrwa� je z transu, CeDeWu, Warszawa 2018
46. Nowak S., Metodologia bada� socjologicznych, PWN, Warszawa 1970
47. Nowak S., Metodologia bada� spo�ecznych, PWN, Warszawa 2012
48. Ogi�ska-Bulik N., Uzale�nienie od czynno�ci : mit czy rzeczywisto��?, Difin Warszawa 2010
49. Ogonowska A., Uzale�nienia medialne czyli o patologicznym wykorzystaniu medi�w i ich wp�ywie na nasze zdrowie oraz �ycie naszych dzieci, Wydawnictwo Edukacyjne, Krak�w 2014
50. Ogonowska A., Uzale�nienia medialne uwarunkowania leczenie profilaktyka, wyd. Wydawnictwo Edukacyjne, Krak�w 2018r.
51. Oko� W., Nowy s�ownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie ��ak�, Warszawa 2001
52. Olczak S., Na�ogowe u�ywanie komputera i internetu, [w:] B�tkowska B. � Korpa�a( red.) Uzale�nienia w praktyce klinicznej. Zagadnienia diagnostyczne, wyd. PARPA media, Warszawa 2009
53. Olszewska E., Uzale�nienie od telefonu kom�rkowego jako nowe wyzwanie edukacji dla bezpiecze�stwa, Wy�sza Szko�a Humanistyczna w Brzegu 2013
54. Piersa K., Komputerowy �pun., Muza SA, Warszawa 2015
55. Piersa K., Z�ota rybka w szambie : jak pokona� uzale�nienie od smartfona i Internetu, Jaguar, Warszawa 2020
56. Pieter J., Og�lna metodologia pracy naukowej, Zak�ad Narodowy im. Ossoli�skich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wroc�aw � Warszawa � Krak�w 1967
57. Pilch T., Zasady badan pedagogicznych, Wyd. Akademickie ��AK�, Warszawa 1995
58. Pstr�g D., Wybrane zagadnienia z problematyki uzale�nie�, wyd. Wy�szej Szko�y Pedagogicznej, Rzesz�w 2000
59. Rowicka M., E-uzale�nienia Teoria, profilaktyka, terapia, Fundacja Preasterno, Warszawa 2018
60. Rowicka M., Uzale�nienia Behawioralne Terapia i Profilaktyka, Minister Zdrowia, Krajowe Biuro do spraw Przeciwdzia�ania Narkomanii, Warszawa 2015
61. Rowicka M., Uzale�nienia behawioralne. Terapia i profilaktyka, Fundacja Praesterno, Warszawa 2015.
62. R�hr H., P., Uzale�nienia przyczyny i terapia, Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikan�w W drodze, Pozna� 2013.
63. Rynio A., St�pie� K. (red.), Wychowanie a cywilizacja uzale�nie� i agresji, Wydawnictwo KUL, Lublin 2014.
64. Shapiro J., Nowe cyfrowe dzieci�stwo jak wychowa� dzieci, by radzi�y sobie w usieciowionym �wiecie, Wydawnictwo Mamania Grupa Wydawnicza Relacja, Warszawa 2020.
65. Schuhler P., Vogelgesang M., Wy��cz zanim b�dzie za p�no, Uzale�nienie od komputera i internetu, Wydawnictwo WAM, 2014
66. Teczka pracy pedagoga szkolnego, Forum Media Polska, Pozna� 2018
67. Tomaszewski T., G��wne idee wsp�czesnej psychologii, Wydawnictwo Akademickie ��ak�, Warszawa 1998
68. Watson J., Behawioryzm oraz Psychologia, jak j� widzi behawiorysta, PWN, Warszawa 1990
69. Woronowicz B. T., Bez tajemnic � o uzale�nieniach i ich leczeniu, IPiN, Warszawa 2003.
70. Woronowicz B. T., Dasz rad�! O pokonywaniu uzale�nie�, Pr�szy�ski Media Sp. z o.o., Warszawa 2014.
71. Woronowicz B. T., Uzale�nienia. Geneza, terapia, powr�t do zdrowia, wyd. PARPAMedia, Warszawa 2009
72. Zaczy�ski W., Praca badawcza nauczyciela, PZWS. Warszawa 1981
73. Zenderowski R., Technika pisania prac magisterskich. Kr�tki przewodnik po metodologii pisania prac dyplomowych, CeDeWu. Pl Wydawnictwa Fachowe, Warszawa 2008
74. Zinkiewicz B., Przest�pczo�� resocjalizacja profilaktyka wsp�czesne aspekty, Oficyna Wydawnicza AFM, Krak�w 2020
75. Zwoli�ski A., W sieci hazardu, �Petrus�, Krak�w 2011.
76. https://www.uzaleznieniabehawioralne.pl/siecioholizm/zjawisko- uzaleznienia- multimedialnego/ 16.01.2021r.
77. https://repozytorium.ur.edu.pl/bitstream/handle/item/3314/16%20wolska- blaski %20i%20cienie.pdf?sequence=1&isAllowed=y 16.03.2021r
78. http://sp2.kostrzyn.pl/pdf/odp_prawna.pdf, 17.01.2021r
79. http://psychiatriapolska.pl/uploads/images/ PP_2_2017/169Gaebel_PsychiatrPol2017v51i2.pdf, 11.04.2021r
80. https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/behawioryzm;3875595.html
81. https://portal.librus.pl/szkola/artykuly/fonoholizm-naduzywanie- smartfonow- przez-dzieci-najwazniejsze-symptomy
82. https://madrzy-rodzice.pl/2016/11/fonoholizm-czym-jest-i-jak-mu- przeciwdzialac/
83. https://wydawnictwo.ukw.edu.pl/wp-content/uploads/2015/01/ Druk_Uzaleznienia.pdf#page=121
84. https://wydawnictwo.ukw.edu.pl/wp-content/uploads/2015/01/ Druk_Uzaleznienia.pdf#page=121
85. http://pastoralna.fmedia.pl/wp-content/uploads/2018/04/Edukacja-i-dialog- 2017.pdf#page=85
SPIS WYKRES�W
1. Wykres 1. Zaanga�owanie rodzic�w w badania ankietowe w uj�ciu ilo�ciowym, s. 68
2. Wykres 2. Zaanga�owanie rodzic�w w badania ankietowe w uj�ciu procentowym, s 68
3. Wykres 3. Relacje oraz modele wychowawcze deklarowane przez rodzic�w, prawnych opiekun�w (badania z roku szkolnego 2018/19), s. 69.
4. Wykres 4. Relacje oraz modele wychowawcze deklarowane przez rodzic�w, prawnych opiekun�w, s. 70.
5. Wykres 5. Ilo�� czasu po�wi�cana przez rodzic�w, prawnych opiekun�w swoim dzieciom (badania z roku szkolnego 2018/19), s. 71.
6. Wykres 6. Ilo�� czasu po�wi�cana przez rodzic�w, prawnych opiekun�w swoim dzieciom, 72.
7. Wykres 7. Zagro�enia na jakie nara�one s� dzieci i m�odzie� w percepcji rodzic�w (badania z roku szkolnego 2018/19), s. 73.
8. Wykres 8. Zagro�enia na jakie nara�one s� dzieci i m�odzie� w percepcji rodzic�w (badania aktualne), s. 73
9. Wykres 9. �wiadomo�� dzieci dotycz�ca skutk�w na�og�w w percepcji rodzic�w (badania z roku szkolnego 2018/19), s. 74.
10. Wykres 10. �wiadomo�� dzieci dotycz�ca skutk�w na�og�w w percepcji rodzic�w (badania aktualne), s. 75.
11. Wykres 11. Deklarowana posiadana wiedza dotycz�ca instytucji pomagaj�cych osobom uzale�nionym (badania z roku szkolnego 2018/19), s. 76.
12. Wykres 12. Deklarowana posiadana wiedza dotycz�ca instytucji pomagaj�cych osobom uzale�nionym (badania aktualne), s. 77.
13. Wykres 13. Najistotniejsze �r�d�o skutecznej profilaktyki uzale�nie� w opinii rodzic�w (badania z roku szkolnego 2018/19), s. 77.
14. Wykres 14. Najistotniejsze �r�d�o skutecznej profilaktyki uzale�nie� w opinii rodzic�w (badania aktualne), s. 77.
15. Wykres 15. Cz�stotliwo�� zaniedbywania obowi�zk�w domowych oraz szkolnych przez m�odzie� z klas VII � VIII SP oraz III Gim. s. 78.
16. Wykres 16. Ilo�� czasu po�wi�canego na sen przez uczni�w z klas VII � VIII SP, s. 79.
17. Wykres 17. Ilo�� czasu po�wi�canego na sen przez uczni�w z klas IV � VI SP, s. 79.
18. Wykres 18. Ilo�� czasu po�wi�canego na zaj�cia dodatkowe przez uczni�w z klas VII � VIII SP, s. 80.
19. Wykres 19. Ilo�� czasu po�wi�canego na zaj�cia dodatkowe przez uczni�w z klas IV � VI SP, s. 80.
20. Wykres 20. Ilo�� czasu po�wi�canego na pomoc rodzicom/obowi�zki domowe przez uczni�w z klas VII � VIII SP, s. 81.
21. Wykres 21. Ilo�� czasu po�wi�canego na pomoc rodzicom/obowi�zki domowe przez uczni�w z klas IV � VI SP, s. 81.
22. Wykres 22. Jako�� relacji z rodzicami w percepcji uczni�w z klas VII � VIII SP, s. 82.
23. Wykres 23. Jako�� relacji z rodzicami w percepcji uczni�w z klas IV � VI SP, s. 82.
24. Wykres 24. Sposoby sp�dzania czasu wolnego przez m�odzie� z klas VII � VIII SP oraz III Gim., s. 84.
25. Wykres 25. Sposoby sp�dzania czasu wolnego przez m�odzie� z klas VII � VIII SP., s. 84.
26. Wykres 26. Sposoby sp�dzania czasu wolnego przez m�odzie� z klas IV � VI SP., s. 85.
27. Wykres 27. Cele dla kt�rych m�odzie� si�ga po urz�dzenia multimedialne, s. 86.
28. Wykres 28. Czas po�wi�cony na gry video przez m�odzie� z klas VII � VIII SP oraz III Gim., s. 87.
29. Wykres 29. Czas po�wi�cony na gry video przez m�odzie� z klas VII - VIII SP, s. 87.
30. Wykres 30. Czas po�wi�cony na gry video przez dzieci z klas IV - VI SP, s. 88.
31. Wykres 31. Preferowany typ gier przez m�odzie� z klas VII � VIII SP oraz III Gim., s. 89.
32. Wykres 32. Cele dla kt�rych uczniowie z klas VII � VIII SP oraz III Gim. si�gaj� po gry video, s. 89.
33. Wykres 33. Czas po�wi�cony na korzystanie z Internetu, medi�w spo�eczno�ciowych, YouTube, itp. przez uczni�w z klas VII - VIII SP, s. 90.
34. Wykres 34. Czas po�wi�cony na korzystanie z Internetu, medi�w spo�eczno�ciowych, YouTube, itp. przez uczni�w z klas IV - VI SP, s. 91.
35. Wykres 35. Czas po�wi�cony na spotkania z przyjaci�mi w rzeczywisto�ci (nie za pomoc� Internetu) przez uczni�w z klas VII - VIII SP, s. 92.
36. Wykres 36. Czas po�wi�cony na spotkania z przyjaci�mi w rzeczywisto�ci(nie za pomoc� Internetu) przez uczni�w z klas IV - VI SP, s. 92.
37. Wykres 37. Czas po�wi�cony na ogl�danie TV przez uczni�w z klas VII - VIII SP, s. 93.
38. Wykres 38. Czas po�wi�cony na ogl�danie TV przez uczni�w z klas IV - VI SP, s. 93.
39. Wykres 39. Wyst�powanie natr�tnych my�li oraz planowanie przysz�ych czynno�ci zwi�zanych z korzystaniem z Internetu (uczniowie z klas VII � VIII SP), s. 100.
40. Wykres 40. Wyst�powanie natr�tnych my�li oraz planowanie przysz�ych czynno�ci zwi�zanych z korzystaniem z Internetu (uczniowie z klas IV � VI SP), s. 100.
41. Wykres 41. Potrzeba sp�dzania wi�kszej ilo�ci czasu w Internecie niezb�dnej do osi�gni�cia satysfakcji z korzystania z sieci (uczniowie z klas VII � VIII SP), s. 100.
42. Wykres 42. Potrzeba sp�dzania wi�kszej ilo�ci czasu w Internecie niezb�dnej do osi�gni�cia satysfakcji z korzystania z sieci (uczniowie z klas IV � VI SP), s. 101.
43. Wykres 43. Deklarowana nieudana pr�ba kontrolowania, ograniczenia b�d� zaprzestania korzystania z Internetu (uczniowie klas VII � VIII SP), s. 101.
44. Wykres 44. Deklarowana nieudana pr�ba kontrolowania, ograniczenia b�d� zaprzestania korzystania z Internetu (uczniowie klas IV � VI SP), s. 101.
45. Wykres 45. Wyst�powanie uczucia niepokoju, przygn�bienia lub podirytowania wynikaj�ca z pr�by ograniczenia lub zaprzestania korzystania z Internetu (uczniowie klas VII � VIII SP), s. 102.
46. Wykres 46. Wyst�powanie uczucia niepokoju, przygn�bienia lub podirytowania wynikaj�ca z pr�by ograniczenia lub zaprzestania korzystania z Internetu (uczniowie klas IV � VI SP), s. 102.
47. Wykres 47. Brak umiej�tno�ci kontrolowania czasu sp�dzanego na korzystaniu z Internetu (uczniowie klas VII � VIII SP), s. 102.
48. Wykres 48. Brak umiej�tno�ci kontrolowania czasu sp�dzanego na korzystaniu z Internetu (uczniowie klas IV � VI SP), s. 103.
49. Wykres 49. Wyst�powanie faktu nara�enia na szwank wa�nych dla respondent�w relacji, lub zaniedbywanie obowi�zk�w szkolnych z powodu Internetu (uczniowie klas VII � VIII SP), s. 103.
50. Wykres 50. Wyst�powanie faktu nara�enia na szwank wa�nych dla respondent�w relacji, lub zaniedbywanie obowi�zk�w szkolnych z powodu Internetu (uczniowie klas IV � VI SP), s. 103.
51. Wykres 51. Ukrywanie przed rodzin� oraz innymi osobami faktycznej ilo�ci czasu po�wi�canej na korzystanie z Internetu (uczniowie klas VII � VIII SP), s. 104.
52. Wykres 52. Ukrywanie przed rodzin� oraz innymi osobami faktycznej ilo�ci czasu po�wi�canej na korzystanie z Internetu (uczniowie klas IV � VI SP), s. 104.
53. Wykres 53. Korzystanie z Internetu w celu ucieczki od problem�w b�d� pr�by u�mierzenia z�ych nastroj�w takich jak: uczucia beznadziei, poczucia winy, l�k�w, depresji (uczniowie klas VII � VIII SP), s. 104.
54. Wykres 54. Korzystanie z Internetu w celu ucieczki od problem�w b�d� pr�by u�mierzenia z�ych nastroj�w takich jak: uczucia beznadziei, poczucia winy, l�k�w, depresji (uczniowie klas IV � VI SP), s. 105.
55. Wykres 55. Odsetek uczni�w, potencjalnie uzale�nionych � pi�� lub wi�cej twierdz�cych odpowiedzi (uczniowie klas VII � VIII SP), s. 106.
56. Wykres 56. Odsetek uczni�w, potencjalnie uzale�nionych � pi�� lub wi�cej twierdz�cych odpowiedzi (uczniowie klas IV � VI SP), s. 106.
SPIS TABEL
1. Tabela 1. Klasyfikacja metod oraz technik badawczych wg M. �obockiego s. 62
2. Tabela 2. Klasyfikacja metod oraz technik badawczych wg T. Pilcha s. 63
SPIS RYSUNK�W I ZDJ��
1. Rysunek 1. Zdj�cie ok�adki ksi��ki dotycz�cej gry �Minecraft�, s. 96
2. Rysunek 2. Zdj�cie zawarto�ci ksi��ki dotycz�cej gry �Minecraft�, s. 96
3. Rysunek 3. Zdj�cie zawarto�ci ksi��ki dotycz�cej gry �Minecraft�, s. 97
4. Rysunek 4. Zdj�cie laleczki �Momo�, s. 98
5. Rysunek 5. Screen z gry �Babcia Granny�, s. 99
ANEKSY
Spis aneks�w:
1. Aneks 1. Kwestionariusz ankiety dla uczni�w klas IV � VIII SP obj�tych badaniem;
2. Aneks 2. Kwestionariusz ankiety dla rodzic�w uczni�w klas IV � VIII SP obj�tych badaniem;
3. Aneks 3. Kwestionariusz wywiadu z nauczycielem;
4. Aneks 4. Dyspozycje do metaanalizy ankiety dla uczni�w dotycz�cej korzystania z gier komputerowych
5. Aneks 5. Dyspozycje do metaanalizy ankiety dla rodzic�w dotycz�cej ich relacji z dzie�mi oraz zagro�e�;
6. Aneks 6. Dyspozycje do obserwacji dzieci z klas I � III SP ucz�szczaj�cych do �wietlic szkolnych obj�tych badaniem;
7. Aneks 7. Materia�y pomocnicze do zaj�� zawartych w �Scenariuszu 4�
8. Aneks 8. Materia�y pomocnicze do zaj�� zawartych w �Scenariuszu 4�
9. Aneks 9. Materia�y pomocnicze do zaj�� zawartych w �Scenariuszu 8�
10. Aneks 10. O�wiadczenie o samodzielnym napisaniu pracy magisterskiej
ANEKS 1
KWESTIONARIUSZ ANKIETY DLA UCZNI�W KLAS IV � VIII SP
Ankieta dla uczni�w klasy IV-VIII SP
Drodzy uczniowie, prosz� o po�wi�cenie kilku minut na wype�nienie tego kwestionariusza. Je�li ju� zdecydowa�e� si� go wype�ni�, prosz� Ci� o szczere odpowiedzi. Ankieta jest anonimowa. Z g�ry dzi�kuj� za jej wype�nienie.
Metryczka:
. P�e�
. Kobieta
. M�czyzna
. W kt�rej jeste� klasie?
. Klasa IV SP
. Klasa V SP
. Klasa VI SP
. Klasa VII SP
. Klasa VIII SP
Ankieta w�a�ciwa:
1. Ile czasu �rednio w ci�gu doby (od poniedzia�ku do pi�tku) po�wi�casz na sen?
. Oko�o 4 godziny lub mniej
. Oko�o 5 godzin
. Oko�o 6 godzin
. Oko�o 7 godzin
. Oko�o 8 godzin
. Oko�o 9 godzin
. Oko�o 10 godzin lub wi�cej
2. Ile czasu �rednio w ci�gu (od poniedzia�ku do pi�tku) po�wi�casz na nauk� zdaln� (lekcje online, odrabianie zada� przy pomocy urz�dze� multimedialnych, nauka w�asna)?
. Oko�o 4 godzin lub mniej
. Oko�o 5 godzin
. Oko�o 6 godzin
. Oko�o 7 godzin
. Oko�o 8 godzin
. Oko�o 9 godzin lub wi�cej
3. Ile czasu �rednio w ci�gu doby (od poniedzia�ku do pi�tku) po�wi�casz na nauk� "tradycyjn�" (zeszyt, ksi��ki, notatki, �wiczenia)?
. Po lekcjach w og�le si� nie ucz�
. Mniej ni� godzin�
. Oko�o 1 godziny
. Oko�o 2 godziny
. Oko�o 3 godziny
. Oko�o 3 godziny
4. Ile czasu �rednio w ci�gu doby (od poniedzia�ku do pi�tku) po�wi�casz na gry wideo (na smartfonie, tablecie, komputerze, konsoli)?
. Nie gram w gry wideo
. Mniej ni� godzin�
. Oko�o 1 godziny
. Oko�o 2 godziny
. Oko�o 3 godziny
. Oko�o 4 godzin lub wi�cej
5. Ile czasu �rednio w ci�gu doby (od poniedzia�ku do pi�tku) po�wi�casz na zaj�cia dodatkowe (np. w domu kultury, dodatkowe lekcje j, obcych)?
. Nie ucz�szczam na �adne zaj�cia dodatkowe
. Mniej ni� godzin�
. Oko�o 1 godziny
. Oko�o 2 godziny
. Oko�o 3 godziny lub wi�cej
6. Ile czasu �rednio w ci�gu doby (od poniedzia�ku do pi�tku) po�wi�casz na rekreacje (spacer, rower, itp. )?
. W og�le, nie lubi� ruchu i wysi�ku fizycznego
. Mniej ni� godzin�
. Oko�o 1 godziny
. Oko�o 2 godziny
. Oko�o 3 godziny
. Oko�o 4 godzin lub wi�cej
7. Ile czasu �rednio w ci�gu doby (od poniedzia�ku do pi�tku) po�wi�casz na czytanie ksi��ek (w tym lektur szkolnych)?
. W og�le
. Mniej ni� godzin�
. Oko�o 1 godziny
. Oko�o 2 godziny
. Oko�o 3 godziny
. Oko�o 4 godzin lub wi�cej
8. Ile czasu �rednio w ci�gu doby (od poniedzia�ku do pi�tku) po�wi�casz na obowi�zki domowe, pomoc rodzicom?
. W og�le
. Mniej ni� godzin�
. Oko�o 1 godziny
. Oko�o 2 godziny
. Oko�o 3 godziny
. Oko�o 4 godzin lub wi�cej
9. Ile czasu �rednio w ci�gu doby (od poniedzia�ku do pi�tku) po�wi�casz na le�enie i nic nie robienie(nudzenie si�)?
. W og�le
. Mniej ni� godzin�
. Oko�o 1 godziny
. Oko�o 2 godziny
. Oko�o 3 godziny
. Oko�o 4 godzin lub wi�cej
10. Ile czasu �rednio w ci�gu doby (od poniedzia�ku do pi�tku) po�wi�casz na surfowanie w Internecie (media spo�eczno�ciowe, YouTube, komunikatory itp.)?
. W og�le
. Mniej ni� godzin�
. Oko�o 1 godziny
. Oko�o 2 godziny
. Oko�o 3 godziny
. Oko�o 4 godzin lub wi�cej
11. Ile czasu �rednio w ci�gu doby (od poniedzia�ku do pi�tku) po�wi�casz na spotkania z przyjaci�mi w rzeczywisto�ci (nie za pomoc� Internetu)?
. W og�le
. Mniej ni� godzin�
. Oko�o 1 godziny
. Oko�o 2 godziny
. Oko�o 3 godziny
. Oko�o 4 godzin lub wi�cej
12. Ile czasu �rednio w ci�gu doby (od poniedzia�ku do pi�tku) po�wi�casz na ogl�danie TV?
. W og�le
. Mniej ni� godzin�
. Oko�o 1 godziny
. Oko�o 2 godziny
. Oko�o 3 godziny
. Oko�o 4 godzin lub wi�cej
13. Czy nie mo�esz przesta� my�le� o Internecie (stale my�lisz o tym, co ostatnio robi�e�/robi�a� w sieci, lub o tym, co b�dziesz robi�/robi�a, gdy zn�w si� do niej zalogujesz)?
. Tak
. Nie
14. Czy czujesz potrzeb� zwi�kszania czasu sp�dzonego w Internecie, aby osi�gn�� satysfakcj� z tego, �e korzystasz z sieci?
. Tak
. Nie
15. Czy podejmowa�a�/podejmowa�e� nieudane pr�by kontrolowania, ograniczania b�d� zaprzestania korzystania z Internetu?
. Tak
. Nie
16. Czy czujesz niepok�j, przygn�bienie lub poirytowanie, gdy pr�bujesz ograniczy� korzystanie lub przesta� korzysta� z Internetu?
. Tak
. Nie
17. Czy zdarza ci si� przesiadywa� w sieci d�u�ej, ni� pierwotnie zamierza�e�/zamierza�a�?
. Tak
. Nie
18. Czy z powodu Internetu zdarzy�o ci si� narazi� na szwank wa�n� znajomo��, nie odrobi� lekcji, nie przygotowa� si� do sprawdzianu?
. Tak
. Nie
19. Czy Internet s�u�y ci jako ucieczka od problem�w lub jako spos�b na u�mierzanie z�ych nastroj�w (np. uczucia beznadziei, poczucia winy, lek�w, depresji)?
. Tak
. Nie
20. Ile twierdz�cych ("Tak") odpowiedzi udzieli�e�/a� w pytaniach 13 � 19?
. 0
. 1
. 2
. 3
. 4
. 5
. 6
. 7
. 8
21. Jak oceniasz swoje relacje z rodzicami?
. Mam bardzo z�y kontakt z rodzicami, rodzice nie maj� dla mnie czasu
. Mam z�y kontakt z rodzicami; rodzice bardzo rzadko znajduj� dla mnie czas
. Mam �redni kontakt z rodzicami; nie zawsze znajd� dla mnie czas
. Mam dobry kontakt z rodzicami; zdarza si�, �e rodzice nie maj� dla mnie czasu
. Mam bardzo dobry kontakt z rodzicami; rodzice zawsze znajd� dla mnie czas
ANEKS 2
KWESTIONARIUSZ ANKIETY DLA RODZIC�W
Ankieta dla rodzic�w
Drodzy rodzice, prosz� o po�wi�cenie kilku minut na wype�nienie tego kwestionariusza. Ankieta jest anonimowa. Jej wyniki pomog� nam dostosowa� szkolny program wychowawczo - profilaktyczny. Z g�ry dzi�kuj� za jej wype�nienie.
1. Prosz� okre�li� swoj� relacj� z dzieckiem/dzie�mi, wybieraj�c jedn� lub kilka najtrafniejszych odpowiedzi.
. Dziecko mi ufa, bo zwierza mi si� ze swoich problem�w.
. Znam przyjaci� mojego dziecka.
. Wiem jak, gdzie i z kim sp�dza wolny czas.
. Ufam swojemu dziecku i nie wymagam, aby zawsze m�wi�o mi gdzie, po co i z kim idzie.
. Dziecko samo dobiera sobie przyjaci�, nie wnikam z jego relacje z r�wie�nikami.
. Moje dziecko nie chce m�wi� mi o wszystkim, ma swoje tajemnice.
. Znam potrzeby swojego dziecka.
. Wiem, na co moje dziecko wydaje kieszonkowe.
2. Ile czasu po�wi�ca Pani/Pan swojemu dziecku?
. Mniej ni� godzin� dziennie
. Oko�o jednej godziny dziennie
. Oko�o 2 godziny dziennie
. Oko�o 3 godziny dziennie lub wi�cej
. Mam czas dla dziecka tylko w weekendy
3. Na jakie zagro�enia wg Pani/Pana nara�one jest Pa�stwa dziecko (mo�na zaznaczy� kilka odpowiedzi)?
. Alkohol
. Narkotyki
. Dopalacze
. Uzale�nienia od komputera, Internetu, gier komputerowych, serwis�w spo�eczno�ciowych
. Hazard
. Przemoc
. Papierosy, e-papierosy
. Moje dziecko nie jest nara�one na �adne z powy�szych zagro�e�.
4. Czy Pa�stwa dziecko zna i rozumie, jakie s� skutki na�og�w?
. Tak
. Nie
. Nie wiem
5. Czy znaj� Pa�stwo instytucj� pomagaj�ce osobom uzale�nionym?
. Tak
. Nie
6. Prosz� doko�czy� zdanie, wybieraj�c tylko jedn�, najtrafniejsz� wg Pani/Pana odpowied�. UWA�AM, �E SKUTECZNA PROFILAKTYKA UZALE�NIE� POWINNA PRZEDE WSZYSTKIM OPIERA� SI� NA�
. edukacji w szkole.
. zdrowych wi�ziach rodzinnych.
. wsp�pracy rodzic�w z wychowawcami.
. dzia�aniach specjalist�w (pedagog, psycholog, psychiatra).
. prewencyjnych dzia�aniach Policji.
ANEKS 3
KWESTIONARIUSZ WYWIADU Z NAUCZYCIELEM / WYCHOWAWC�
Szanowni Pa�stwo, przeprowadzam badania na temat zagro�e� uzale�nieniem od medi�w elektronicznych m�odzie�y szkolnej - ich przyczyn, przejaw�w oraz sposob�w zapobiegania. Bardzo prosz� o udzielenie szczerych i wyczerpuj�cych odpowiedzi, kt�re pomog� zdiagnozowa� niniejszy problem oraz umo�liwi� zredagowanie zoptymalizowanych scenariuszy lekcji profilaktycznych.
1. Jakie zmiany zaobserwowa�/a Pan/Pani w zachowaniu si� dzieci korzystaj�cych z medi�w elektronicznych? Ile dzieci nadu�ywa korzystanie z nich? Jakie skutki tego nadu�ywania Pan/Pani zaobserwowa�/a?
2. Jak Pan/Pani ocenia oddzia�ywania wychowawcze rodzic�w dzieci nadu�ywaj�cych korzystanie z medi�w elektronicznych (stosowane metody wychowawcze, style wychowania, postawy rodzicielskie, sposoby reagowania na stwierdzone nieprawid�owo�ci w zakresie korzystania z medi�w elektronicznych)?
3. Jak Pan/Pani ocenia og�ln� sytuacj� w rodzinach wspomnianych dzieci? (jaka jest struktura rodziny, sytuacja materialna, sposoby sp�dzania czasu wolnego, ewentualne dysfunkcje istniej�ce w rodzinie)?
4. W jaki spos�b grupa r�wie�nicza oddzia�uje na badanych uczni�w? (jakie relacje panuj� w grupie r�wie�niczej i czy/jak warunkuj� spos�b korzystania z medi�w elektronicznych przez dzieci i m�odzie�)
5. Co si� zmieni�o w zakresie korzystania z medi�w elektronicznych w trakcie nauki zdalnej?
6. Dlaczego wed�ug Pana/Pani nast�pi�y te zmiany?
7. Jakie Pan/Pani zna/ma pomys�y/przyk�ady dobrych praktyk pozwalaj�cych zapobiega� nadmiernemu korzystaniu z medi�w elektronicznych przez uczni�w?
8. Czy m�g�by/aby Pan/Pani opisa� najbardziej charakterystyczne przypadki os�b nadmiernie korzystaj�cych z urz�dze� elektronicznych?
9. Czy chcia�by/aby Pan/Pani co� jeszcze doda� na temat poruszony w wywiadzie? (co wzbogaci�oby obraz badanego zagadnienia)?
ANEKS 4
DYSPOZYCJE DO METAANALIZY ANKIETY DLA UCZNI�W DOTYCZ�CEJ KORZYSTANIA Z GIER KOMPUTEROWYCH
. W jaki spos�b m�odzie� sp�dza czas wolny?
. W jakim celu m�odzie� korzystania z komputera?
. Ile czasu m�odzie� sp�dza na graniu w gry video?
. Jaki rodzaj gier m�odzie� preferuje?
. Jak cz�sto z powodu m�odzie� zaniedbuje obowi�zki szkolne i domowe?
. W jakim celu m�odzie� gra w gry video?
ANEKS 5
DYSPOZYCJE DO METAANALIZY ANKIETY DLA RODZIC�W DOTYCZ�CEJ ICH RELACJI Z DZIE�MI ORAZ ZAGRO�E�
. Jaki jest spos�b wychowywania dzieci preferuj� rodzice?
. Jakiego rodzaju relacje panuj� mi�dzy rodzicami a ich dzie�mi?
. Ile czasu rodzice po�wi�caj� swoim dzieciom?
. Na jakie zagro�enia nara�one s� dzieci i m�odzie� wed�ug rodzic�w?
. Jaka jest �wiadomo�� rodzica dotycz�ca podstaw skutecznej profilaktyki uzale�nie�?
. Czy rodzice znaj� instytucje pomagaj�ce osobom uzale�nionym?
. Czy wed�ug rodzica ich dziecko/dzieci znaj� i rozumiej� skutki na�og�w?
ANEKS 6
DYSPOZYCJE DO OBSERWACJI DZIECI (Z KLAS I � III SP) UCZ�SZCZAJ�CYCH DO �WIETLICY SZKOLNEJ
. Jakie s� zainteresowania dzieci?
. Jakie zabawy dzieci preferuj�?
. Jakie niepokoj�ce zachowania przejawiaj� dzieci?
. Jakie relacje panuj� w grupie r�wie�niczej?
. Jakie s� sposoby radzenia sobie dzieci w trudnych, konfliktowych sytuacjach?
ANEKS 7
MATERIA�Y POMOCNICZE DO ZAJ�� ZAWARTYCH W �SCENARIUSZU 4�
Komunikacja
"Ca�a historia ludzkiej cywilizacji jest ewolucj� porozumiewania si� cz�owieka z cz�owiekiem. Wszystko zacz�o si� od pierwszego przekazu informacji, jakikolwiek by on by�. O tym, jak wa�n� rol� w �yciu jednostki pe�ni efektywny kontakt z przedstawicielem tego samego gatunku, �wiadczy fakt, �e wszystkie organizmy �ywe na naszej planecie wykszta�ci�y jakie� swoiste formy porozumiewania si�. Wszyscy od bakterii jednokom�rkowej a� po cz�owieka, chcemy dogadywa� si� w istotnych kwestiach �yciowych. Nasze codzienne �ycie up�ywa pod has�em porozumiewania si� z innymi lud�mi w spos�b bezpo�redni lub po�redni (np. czytanie pracy, rozmowy telefoniczne). Porozumiewanie si� polega na s�ownym lub bezs�ownym przekazywaniu okre�lonych informacji. Przebiega zgodnie z nast�puj�cym schematem:
Rysunek 6. Podstawowe elementy aktu komunikacyjnego
�r�d�o: Rysunek w�asny.
Nadawca wypowiada pewn� my�l przy pomocy s��w (koduje przekaz), odbiorca s�ucha i rozszyfrowuje przekaz (dekoduje). Aby upewni� si�, czy dobrze zrozumia�, odbiorca dokonuje parafrazy (zamyka cykl komunikacyjny), czyli m�wi np. z tego co m�wisz, wynika, �e... Jednocze�nie obie osoby patrz� na siebie lub nie, robi� miny, wykonuj� pewne gesty - jest to komunikacja pozas�owna, kt�ra r�wnie� przekazuje bardzo du�o informacji. Efektywne komunikowanie si� zachodzi mi�dzy dwiema osobami wtedy, kiedy odbiorca rozumie przekaz tak, jak zamierzy� to nadawca. Tak idealny stan niestety jest w rzeczywisto�ci do�� trudny do osi�gni�cia. Do�� cz�sto zdarza si�, �e odbiorca rozumie przekaz inaczej, ni� chcia� tego nadawca. Dlaczego? Najcz�stsz� przyczyn� jest to �e komunikujemy inne rzeczy, ni� mamy na my�li. Chodzi tu g��wnie o intencje. Rzadko s� one komunikowane s�owami - zwykle many nadziej�, �e odbiorca si� ich domy�li. Nadawca wiem, co mia�em na my�li, wypowiadaj�c odkre�lone s�owa, odbiorca mo�e si� ich tylko domy�la�. B��dne rozumienie tre�ci zdarza si�, gdy co innego m�wi� s�owa, a co innego komunikuje reszta cia�a, np. prowadz�cy m�wi, �e chcia�by przeprowadzi� ciekawe warsztaty z komunikacji w klasie, ale robi to znudzonym, lekcewa��cym tonem siedz�c za biurkiem z wy�o�onymi na biurko nogami.
Innym �r�d�em nieporozumie� jest brak uwagi przy s�uchaniu, wynikaj�cy z braku zainteresowania przedmiotem rozmowy lub koncentracji na tym, co si� chce samemu powiedzie�. Czasami ludzie s� tak pewni, �e wiedz�, co druga osoba powie, �e przekr�caj� jej wypowiedzi, �eby si� zgodzi�y z ich w�asnymi oczekiwaniami. W spos�b nie�wiadomy wmawiaj� innym s�owa, kt�re nigdy nie pad�y, lub nieistniej�ce intencje. Zdarz si� tak�e, �e przyczyn� zniekszta�cenia komunikatu jest brak zaufania do partnera. Mo�e to ograniczy� ilo�� przekazywanych informacji, powodowa� ich b��dn� interpretacj�, sk�ania� do celowego fa�szowania odpowiedzi. Wi�kszo�� z nas intuicyjnie zdaje sobie spraw� z tego, �e porozumiewanie ma ogromny wp�yw na stosunki mi�dzyludzkie. Brak umiej�tno�ci porozumiewania si� mo�e prowadzi� do poczucia ni�szej warto�ci, mo�e wyzwala� agresj� i ch�� odwetu na innych za w�asne niepowodzenia. Otwarta komunikacja wzmacnia natomiast zwi�zki mi�dzy lud�mi, sprzyja nawi�zywaniu przyja�ni, podejmowaniu wsp�pracy, buduje zaufanie i poczucie bezpiecze�stwa. A zaczyna si� ona od... s�uchania. Tak, na rozmow� bowiem sk�ada si� m�wienie i s�uchanie. Ta ostania umiej�tno�� nie jest doceniania w naszym systemie edukacyjnym. Najpierw uczymy si� m�wi�, potem w szkole pisa� i czyta�. Nikt nas jednak nie uczy s�ucha�, a wi�c robimy to rzadko i raczej nieumiej�tnie. Nie znamy korzy�ci, jakie p�yn� z dobrego s�uchania. Okazuje si�, �e mo�e nam ono pom�c w porozumieniu si� z drug� osob�, w nawi�zaniu nowego kontaktu, w zredukowaniu napi�cia emocjonalnego w trudnych chwilach. Mowa tutaj o "s�uchaniu aktywnym", kt�re cechuje: nieprzerywanie toku wypowiedzi partnera �adnymi radami czy innymi uwagami, kieruj�cymi rozmow� na nas samych; okazywaniu empatii, czyli pr�bie zrozumienia w jakiej sytuacji emocjonalnej jest nasz rozm�wca; okazywaniu uwagi i zrozumienia w spos�b niewerbalny: postaw� cia�a, spojrzeniem, gestami; parafrazowaniu najwa�niejszych my�li partnera. Techniki wykorzystywane przy aktywnym s�uchaniu: Parafraza: "je�li cie dobrze rozumiem, to...", "z tego, co m�wisz, wynika �e..."
Odzwierciedlanie uczu�: "wydajesz si� by� zdenerwowany, gdy o tym m�wisz", "zdaje si�, �e Cie rozz�o�ci�em"
Dowarto�ciowanie: "dzi�kuj� Ci za to, co powiedzia�e�", "ciesz� si�, �e tak powa�nie do tego podesz�a�"
Doja�nianie: "kiedy i gdzie to si� sta�o?", "co dla Ciebie to oznacza"
Prowadz�c dowoln� rozmow� , warto pami�ta� o trzech podstawowych umiej�tno�ciach, kt�re na pewno ja u�atwi�:
. rozpoczynaj od pyta� otwartych, takich jak: co, kiedy, dlaczego?
. niezale�nie od tematu, od czasu do czasu przeka� nieco informacji o sobie - ustawiczne wypytywanie o kogo� innego rodzi nieufno��
. staraj sie reagowa� r�wnie� na komunikaty pozas�owne.
W zale�no�ci od celu rozmowy wyr�nia si� jej trzy poziomy:
1. Faktyczny - swobodna rozmowa na dowolny temat; nie s� tu zaanga�owane emocje, nie ma mowy o kontrowersyjnych pogl�dach, np. Dzi� b�dzie pi�kna pogoda, Jest 15:30.
2. Instrumentalny - przekazywane s� instrukcje, polecenia, informacj�; r�wnie� tu nie pojawiaj� si� emocje, np. Prosz� te warzywa gotowa� 15 minut.
3. Afektywny - tu przekazywane s� pogl�dy warto�ci, postawy; uwidaczniaj� si� emocje, ka�dy przekaz nosi osobiste pi�tno nadawcy, np. Nigdy nie robisz tego, o co Ci� prosz�, Uwielbiam, gdy tak na mnie patrzysz.
Szczeg�lnie trudno jest nam porozumie� si� w sytuacjach trudnych, konfliktowych, gdy z obu stron zaanga�owane s� silne emocje. Wtedy nie jest �atwo oddzieli� spraw�, problem od cz�owieka, z kt�rym si� rozmawia. Nast�puje wzajemne oskar�anie sie i obra�anie. Nie posuwa to procesu rozwi�zywania problemu ani o krok, ale prowadzi do eskalacji konfliktu. W takiej sytuacji warto pos�u�y� si� modelem tzw. komunikatu "ja". Informuje on drug� osob� o tym, jak jej zachowanie (nie ona sama!) wp�ywaj� na nas, tzn. jakie wywo�uj� emocje, jakie maj� dla nas znaczenie. Jest jasn�, nie zagra�aj�c� (bo nie atakuje, nie oskar�a) form� m�wienia o swoich potrzebach, oczekiwaniach, uczuciach. U�atwia porozumiewanie, gdy� nasz partner nie czuje si� osaczony, nie musi si� broni�. Komunikat "ja" sk�ada si� z trzech cz�ci:
1. Ja czuj� (jestem)... - wskazujemy na konkretne nasze uczucia w danej chwili, np. jestem z�y, smutny, zdenerwowany, jest mi przykro, czuje si� niepewnie itp.
2. kiedy ty... - przedstawiamy konkretne zachowanie drugiej osoby, kt�re wywo�a�o w nas wskazan� wcze�niej emocj�. Nie mog� si� tu znale�� s�owa: ty zawsze i ty nigdy, bo jest to forma ataku. Koncentrujemy si� na tym, co si� dzieje aktualnie, np. jestem z�y, kiedy ty zabierasz mi pieni�dze z portfela; Jest mi przykro, kiedy ty obgadujesz mnie za moimi plecami wobec moich przyjaci�.
3. poniewa� ... - opisujemy, jaki wp�yw ma na nas przedstawione wcze�niej zachowanie, dlaczego wywo�uje ono opisane poprzednio emocje, np. jestem z�y, kiedy ty bez mojej wiedzy zabierasz mi pieni�dze z mojego portfela, poniewa� narusza to moj� prywatno��, kt�ra jest dla mnie bardzo wa�na; jest mi przykro,
kiedy ty obgadujesz mnie za moimi plecami wobec moich przyjaci�, poniewa� nie daje mi to mo�liwo�ci obrony.
Porozumiewanie si� to nie tylko s�owa. Podczas rozmowy tylko cz�� informacji (oko�o 35%) przekazywana jest w ten spos�b, reszta (oko�o 65%) nale�y do komunikacji niewerbalnej. Takie komunikaty dotycz� g�ownie naszego stosunku do rozm�wcy i tematu rozmowy, uczu� i preferencji. Informacje s� tu przekazywane poprzez gesty, postaw� cia�a, mimik�, ton g�osu, tempo m�wienia, oczy, odleg�o��, jaka utrzymujemy od partnera. Ale tak�e poprzez nasz spos�b ubierania si�, wystr�j naszego najbli�szego otoczenia. Jest ona wieloznaczna, poniewa� mo�e by� interpretowana w zale�no�ci od osobistych do�wiadcze� w spos�b r�ny. Maj� na to wp�yw m.in. spos�b wychowania, normy grupy spo�ecznej, do kt�rej nale�ymy, przekaz kr�gu kulturowego. Nieporozumienia pojawiaj� si�, gdy wyst�puje brak zgodno�ci mi�dzy przekazem werbalnym i niewerbalnym. Im ta niezgodno�� jest wi�ksza, tym wi�ksze prawdopodobie�stwo wyst�pienia konfliktu lub zerwania komunikacji. Taki dysonans poznawczy prowadzi do poczucia zagubienia, dezorientuje i budzi negatywne uczucia. Efektywn� komunikacj� mog� utrudnia� tak�e tzw. bariery komunikacyjne - sformu�owania, kt�re stawiaj� niewidzialne przeszkody na drodze porozumienia. I tak jak realne przeszkody, mo�na je omija�, pokonywa�, a najlepiej ich nie wznosi�. Te bariery to:
. os�dzanie - czyli narzucanie w�asnych warto�ci innym, rozwi�zywanie cudzych problem�w, krytykowanie, obra�anie, orzekanie, chwalenie w celu oceny lub manipulacji
. decydowanie za innych - nawet je�li jest podyktowane faktyczn� trosk� o nich, gdy to robimy, uzale�niamy ludzi od nas, pozbawiamy mo�liwo�ci samodzielnego rozwi�zywania problem�w, deprecjonujemy ich uczucia i potrzeby; zaliczamy tu gro�enie, moralizowanie, rozkazywanie
. uciekanie od cudzych problem�w - czyli brak ch�ci zajmowania si� nimi - to doradzanie bez dok�adnego przeanalizowania sytuacji, zmienianie tematu, pocieszanie, aby wygasi� k�opotliwe dla nas emocje.
Zupe�nie innego rodzaju przeszkod� jest u�ywanie �argonu. Im bardziej jest on odleg�y od j�zyka powszechnie stosowanego, tym trudniej si� dogada�. �argon bywa stosowany dla podkre�lenia odr�bno�ci okre�lonej grupy spo�ecznej, np. wi�niowie, lekarze, m�odzie�, informatycy. Okre�la, kto mo�e do niej wej��, a kto nie. Wyznacza granice "my" - "oni", stawiaj�c "nas" oczywi�cie na pozycji uprzywilejowanej. Je�li kto� chcia�by wej�� do "nas", musi najpierw pozna� "nasz" spos�b porozumiewania si�.
�argon umo�liwia zachowanie tajemnicy i ma niezwykle silnie integruj�ce w�a�ciwo�ci.126
126 Jachimska M., Scenariusze lekcji wychowawczych, Oficyna Wydawnicza UNUS, 1997, s. 59-64
Rysunek 7. Rysunek pomocniczy do zaj�� zawartych w �Scenariuszu 4�
Rysunek 8. Rysunek pomocniczy do zaj�� zawartych w �Scenariuszu 4�
ANEKS 8
MATERIA�Y POMOCNICZE DO ZAJ�� ZAWARTYCH W �SCENARIUSZU 4�
TEST SZYBKO�CI DZIA�ANIA
1. Zanim cokolwiek zrobisz przeczytaj wszystkie instrukcje.
2. Zanotuj dzisiejsz� dat� w prawym g�rnym rogu tego arkusza, pod dat� napisz swoje imi� i nazwisko.
3. W lewym dolnym rogu kartki narysuj dwa kwadraty.
4. W ka�dym kwadracie wpisz swoje inicja�y.
5. Ka�dy z kwadrat�w obrysuj k�kiem
6. Sta� na baczno�� i powiedz �jestem przy sz�stym punkcie.
7. W tym miejscu-> ���. wpisz swoj� ulubion� liczb�.
8. Na drugiej stronie kartki pomn� 12x9.
9. Od otrzymanego iloczynu odejmij liczb� b�d�c� twoim numerem z dziennika.
10. Dzia�anie wykonaj tutaj: ������������������������
11. Gdy ju� jeste� przy tym punkcie, podnie� r�k� do g�ry i trzymaj j� w g�rze przez 4 sekundy.
12. Najpi�kniejszy zak�tek �wiata to.������.
13. Wpisz tytu� swojego ulubionego filmu..����..
14. W lewym g�rnym rogu arkusza wpisz imi� swojego najlepszego przyjaciela/przyjaci�ki.
15. Pod imieniem napisz nazwisko osoby prowadz�cej zaj�cia.
16. Zakre�l k�kiem numery zadania: 4, 7, 8.
17. Lew� r�k� podkre�l napis:"test trzyminutowy"
18. Je�eli jeste� pierwsz� osob�, kt�ra dotar�a do tego punktu, powiedz g�o�no: "Jestem najlepszy/najlepsza w wykonywaniu polece�"
19. W lewym dolnym rogu wpisz: X Y Z.
20. Narysuj domek z ogr�dkiem z drugiej strony kartki.
21. A teraz, gdy ju� uwa�nie przeczyta�e� test, wykonaj jedynie punkty: 1 i 2, a nast�pnie odwr�� kartk� na drug� stron�.
ANEKS 9
MATERIA�Y POMOCNICZE DO ZAJ�� ZAWARTYCH W �SCENARIUSZU 8�
Sytuacje:
. Markowi rodzice pozwalaj� korzysta� z komputera tylko przez godzin� w ci�gu tygodnia. W weekendy mo�e gra� ile chce, dlatego w soboty i niedziele gra 8 godzin dziennie.
. Edyta uwielbia pisa� z kole�ankami przy pomocy telefonu. Robi to tak�e w czasie posi�k�w z rodzin�, o co mama ma stale do niej pretensje.
. Dawid lubi gra� na komputerze, szczeg�lnie wieczorami, kiedy gra te� du�o innych os�b. Dlatego ma ci�g�e awantury z rodzicami o to, �e nie wy��cza komputera o 21. Kiedy rodzice m�wi� mu, �eby sko�czy�, on m�wi "zaraz" i przeci�ga gr� ile tylko mo�e. Wczoraj tata o 22 wy��czy� korki a Dawid, zdenerwowany, �e przeszkodzono mu w czasie gry, po raz pierwszy w �yciu wyzwa� ojca.
. Antek, korzystaj�c z tego, �e zna numer karty do bankomatu mamy, kupi� sobie w tajemnicy uzupe�nienie do swojej postaci w grze, na kt�rej mu bardzo zale�y. Liczy na to, �e mama si� nie dowie.
. Ania nie mo�e wytrzyma� kilku minut bez sprawdzenia, czy nie dosta�a nowej wiadomo�ci. Robi to tez w czasie lekcji. mimo tego, �e nauczyciele maj� do niej o to pretensje i ma ju� mn�stwo ujemnych punkt�w z zachowania. 127
127 Ko�odziejczyk A., Czemierowska-Koruba E., Ko�odziejczyk T., Sp�jrz inaczej, Wydawnictwo ATE s.c., Starachowice 2018, s. 142
ANEKS 10
O�WIADCZENIE O SAMODZIELNYM NAPISANIU PRACY MAGISTERSKIEJ