KRAKOWSKA AKADEMIA im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego Wydzia� Architektury i Sztuk Pi�knych Kierunek: architektura Mariia Katsan CENTRUM INTEGRACJI SPO�ECZNEJ W ODESSIE, MIEJSCE SPOTKA� LOKALNEJ SPO�ECZNO�CI WRAZ Z O�RODKIEM OPIEKI NAD OSOBAMI STARSZYMI I KAPLIC� EKUMENICZN� Praca magisterska napisana pod kierunkiem dr in�. arch. Piotra Wr�bla Krak�w 2022 r SPISTRE�CI 1. WST�P 1 1.1.Wprowadzenie 1 1.2.Celizakrespracy 1 1.3.Architekturatranscendentalna 2 2. CZʌ� STUDIALNA 4 2.1.Dynamikarozwojunurtumodernistycznegowarchitekturze�wi�ty�katolickich4 2.2.Wybraneprzyk�adyrealizacjiko�cio��wkatolickich 4 2.3Dynamikarozwojunurtumodernistycznegowarchitekturze�wi�ty�prawos�awnych 9 2.4Wybraneprzyk�adyrealizacjicerkwiprawos�awnych 11 2.5Inneprzyk�ady,inspiracje 15 2.6.Skalaobiekt�w,proporcjecz�cidoca�o�ci 20 2.7.Tradycjaczymodernizacjawarchitekturzesakralnej 22 2.8.Architekturaekumeniczna 22 2.9.Tworzenieprzestrzenitranscendentalnej 23 2.9.1.�wiat�o,ciszaiduchowo�� 24 2.9.2.Naturaiuzdrawianie 24 2.9.3.Sprawiedliwo��spo�eczna,dobro 25 2.10.Podsumowanieiwnioski 26 3. O PROJEKCIE 27 3.1.Lokalizacja 27 3.2.Rozwi�zaniaurbanistyczneiarchitektoniczne 35 3.3.Rozwi�zaniafunkcjonalne 42 3.4.Rozwi�zaniakonstrukcyjne,materia�oweiinstalacyjnekaplicy 46 3.5.Dost�pno��dlaos�bniepe�nosprawnych 49 3.6.Rozwi�zaniaproekologiczneienergooszcz�dne 50 3.7.Warunkiochronyprzeciwpo�arowej 51 3.8.Podstawowedaneliczbowe 52 4. BIBLIOGRAFIA 52 5. SPIS ILUSTRACJI I ICH �R�D�A 56 6. POMNIEJSZONE PLANSZE PROJEKTOWE 58 1. WST�P 1.1. Wprowadzenie �yjemy w chaosie -pandemia, wojny, gry polityczne, niesprawiedliwo�� i nier�wno�ci ekonomiczne, prze�ladowania rasowe i etniczne, problemy z ekologi� -to dzisiejsze realia ludzko�ci. Z ka�dym dniem w naszej cywilizacji pojawia si� coraz wi�cej gniewu i nienawi�ci. Post�p naukowy i technologiczny dystansuje ludzi od duchowo�ci i przes�ania postrzeganie prawdziwych warto�ci �ycia. Coraz trudniej jest zachowa� nadziej� i ch�� d��eniadoczego�lepszego. Temat mojej pracy dyplomowej -Centrum Integracji Spo�ecznej w Odessie jako miejsce spotka� lokalnej spo�eczno�ci wraz z o�rodkiem opieki nad osobami starszymi i kaplica ekumeniczn� -jest bezpo�redni� reakcj� na wydarzenia, kt�re sta�y si� now� rzeczywisto�ci� dla milion�w ludzi. Centrum zosta�o zlokalizowane w moim rodzinnym mie�cie,wkt�rym si�urodzi�amiw kt�rym sp�dzi�amdzieci�stwoim�odo��. 1.2. Celizakres pracy G��wnym celem pracy jest znalezienie optymalnych rozwi�za� funkcjonalnoprzestrzennych i estetycznych dla projektowanego zespo�u Centrum Integracji Spo�ecznej. Przy opracowaniu projektu skupiono si� zar�wno na rozwi�zaniach architektonicznych jak i urbanistycznych, aby zaproponowa� sp�jny uk�ad budynk�w i zieleni na terenie ca�ego za�o�enia. Harmonijne po��czenie z krajobrazem i warunkami naturalnymi odgrywaj� w tym zadaniuwa�n�rol�. Celempracy jest te�identyfikacja ipokazanie mo�liwo�ci dost�pnych w architekturze, kt�re pozwalaj� na projektowanie obiekt�w sakralnych, kt�re maj� pomaga� ludziom odnale��wiar�inadziej�naspokojn� przysz�o��. W cz�ci studialnej poszukiwano odpowiedzi na pytania: w jaki spos�b, przy u�yciu jakich narz�dzi, architektura jest w stanie tworzy� miejsca, kt�re mog� zach�ca� ludzi do czynienia dobra? Czy istnieje i czym jest przestrze� sakralna? Jak ludzie mog� tworzy� miejsca, kt�re podtrzymuj�, chroni� i pozwalaj� rozwija� w nas to, co najlepsze, z dala od �wiata, kt�ry nieuchronnie nam zagra�a i zasmuca? Jestem przekonana, �e architektura mo�e tworzy� miejsca,w kt�rych czujemysi� cz�ci�sakralnejrzeczywisto�ci. 1 Projekt obejmuje zesp� budynk�w Centrum Integracyjnego, jednak�e najwa�niejsz� jego cz�ci� jest kaplica ekumeniczna. W przedstawionej pracy badano architektur� sakraln�, kt�ra ma znaczenie dla duchowo�ci cz�owieka i jest uznawana za w�a�ciw� odpowied� na jego potrzeby zwi�zane z istnieniem sfery sacrum. Pr�bowano te� poszukiwa� podstawowych mechanizm�w i sposob�woddzia�ywania tego typu budowli na cz�owieka tak, aby je zidentyfikowa� i opisa� jako mo�liwe sposoby realizacji nowoczesnych obiekt�w kultureligijnego albomiejsckontemplacji. W pracy przeanalizowano tak�e zwi�zki element�w wsp�czesnych i tradycyjnych w architekturze �wi�ty� zbudowanych na prze�omie XX i XXI wieku. Przedmiotem analiz by�y przyk�ady architektury �wi�ty� katolickich i prawos�awnych, kt�re mia�y na celu okre�lenie g��wnych tendencji rozwojuarchitektury sakralnej. Analizuj�c architektur� ka�dej epoki i studiuj�c jej histori�, mo�na zaobserwowa� jak zmienia�y si� stosunki spo�eczne pomi�dzy tolerancj� i religijnym wsp�istnieniem z jednej strony, a nienawi�ci� i d��eniem do dominacjiz drugiej. Relacje te zdaj� si� przybiera� form� sinusoidy -pokazuj�cej rosn�ce i malej�ce nat�enie tych zjawisk. We wsp�czesnym, bardzo zr�nicowanym, pe�nym odmiennych wyzna� i r�nic kulturowych �wiecie, architekci staj�przed powa�nym wyzwaniemw jaki spos�bkszta�towa� architektur� sakraln�, aby s�u�y�a pokojowej koegzystencji, nie zacieraniu, ale akceptowaniu r�nic, nie b�d�c jednocze�nie zarzewiem konflikt�w, wzajemnych roszcze� i pretensji. Wyniki bada� zastosowanowkoncepcjikaplicyekumenicznejb�d�cej cz�ci�za�o�enia. 1.3. Architektura transcendentalna W staro�ytno�ci ludzie gromadzili si� w specjalnych miejscach, aby czci� bog�w. Przywi�zanie cz�owieka do �wi�tych budowli spowodowa�o, �e miejsca te zyska�y szczeg�lne znaczenie w �yciu cz�owieka. Obiekty sakralne sta�y si� najwa�niejszym elementem architektury publicznej. Nie zwa�aj�c na r�nice w wygl�dzie zewn�trznym i wewn�trznym,celpozostawa�niezmienny -wsp�lnyudzia�wrytualnychczynno�ciach. Je�li zapytamy naukowc�w o misj� architektury sakralnej, wi�kszo�� z nich zgodzi si�, �e cele architektury to znacznie wi�cej ni� tylko zagwarantowanie zdrowia i �adu publicznego, bezpiecze�stwa i dobra u�ytkownik�w budynk�w. Poza praktycznymi zadaniami zapewniania schronienia i umo�liwiania rozmaitych dzia�a�, architektura tworzy 2 co�, co jest niewypowiedziane i numinotyczne1, to oddzia�uje na cz�owieka w spos�b ambiwalentny jako co� przera�aj�cego i zarazem poci�gaj�cego. Od czas�w staro�ytnych architektura po�redniczy mi�dzy makrokosmosem wszech�wiata a mikrokosmosem ludzkiego �ycia2. Oddziela bog�w od �miertelnik�w i wyst�puje jako po�rednik mi�dzy tymi podstawowymi kategoriami. Jak pisze Julio Bermudez w ksi��ce Transcending architecture: �Architektura ma zdolno�� przekszta�cania geometrycznych proporcji w uczucia, kamie� w �zy, rytua�ywobjawienie, �wiat�owwiar�iczaswbosk� obecno��3. W kt�rym momencie nast�puje zmiana architektury, po kt�rej zwyk�a przestrze� staje si� �wi�ta, transcendentalna, autentyczna? Czy sprawia to wyj�tkowa organizacja przestrzeni, minimalizm, formalizm, albo mo�e symbolika? Na pierwszy rzut oka ka�da z tych cech wydawa�aby si� wystarczaj�co dobra, ale po zastanowieniu wi�kszo�� z nas przyzna�aby, �e �przekraczaj�ca� architektura implikuje co� znacznie g��bszego, wi�kszego i jako�ciowo innego. Transcendentalny -znaczy (�ac. transcendentalis -�przekraczaj�cy�) przekraczaj�cy granice podmiotu(umys�u)poznaj�cegoiodnosz�cysi�doprzedmiotupoznania4. Transcendentalna architektura rozwa�a tajemnicz�, g��bok� i rzeczywist� moc zaprojektowanych �rodowisk, aby odnosi� si� do duchowego wymiaru naszego cz�owiecze�stwa5. Architektura przekraczania granic przedstawia hipotez�, �e istnieje �co�� tak rozleg�ego, g��bokiego, niezb�dnego lub celowego w �yciu, �e architektura powinna aktywniestudiowa�,szuka�iwspiera�. To�co�� jesttranscendentalne. 1 [has�o:] numinosum, [w:] Encyklopedia PWN, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/numinosum;3949006.html, (dostep: 5.06.2022), Numinosum, religiozn. termin wprowadzony do religioznawstwa przez R. Otta, nawi�zuj�cy do starorzymskiej koncepcji mocy i woli b�stwa, wyra�onej w poj�ciu numen; w uj�ciu Otta numinosum jest synonimem poj�cia sacrum, a �ci�lej zmodyfikowanej wersji poj�cia sacrum rozumianego jako tajemnicza moc, oddzia�uj�cana cz�owieka wspos�b ambiwalentny. 2J. Bermudez, Transcending architecture, Contemporary view on sacred spaces, Washington 2015. 3Tam�e, s.9. 4[has�o:] transcedentalny, EncyklopediaPWN, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/transcendentalny; 3988701.html, (dost�p: 5.06.2022). 5W. Wawrzyniak, Sacrum w architekturze, Wroc�aw 1996. 3 2. CZʌ�STUDIALNA 2.1. Dynamikarozwojunurtumodernistycznegowarchitekturze�wi�ty�katolickich Analizuj�c projekty wsp�czesnych �wi�ty� ko�ca XX i pocz�tku XXI wieku nale�y uwzgl�dni� kilka wydarze�, kt�re wp�yn�y na rozw�j historii architektury zwi�zanej z kultem religijnym. Przyk�ady ko�cio��wwznoszonych wdrugiej po�owie XX wieku dowodz�, �e dalekosi�nym skutkiem modernistycznej rewolucji sta�o si� o�ywienie poszukiwa� nowoczesnej formu�y �wi�tyni, odpowiadaj�cej zmieniaj�cym si� uwarunkowaniom kulturowym. Impuls ten leg� u podstaw prze�omu, jaki podj�� w Ko�ciele Katolickim II Sob�r Watyka�ski. �Jego otwarcie na wsp�czesn� rzeczywisto�� kulturow� -przy jednoczesnym pog��bieniu �wiadomo�ci w�asnej tradycji -okre�li�y now� perspektyw� dwoisto�ci w kszta�towaniuarchitektury�wi�ty�katolickich�6. Jedna z najbardziej radykalnych i kontrowersyjnych reform liturgicznych by�a reforma Paw�a VI przeprowadzona w 1969 roku. Wed�ug niej, kap�an nie powinien sta� twarz� do o�tarza, kieruj�c wiernych w modlitwie skierowanej do Najwy�szego, a powinien by� odwr�cony plecami, zwracaj�c si� w ten spos�b z modlitw� do zgromadzonych. Mark Torgerson -professor w dziedzinie kultu, teologii i architektury na Uniwersytecie Judson w stanie Illinois w swojej ksi��ce Greening spaces for worship and ministry, poda� nast�puj�cy pomys�: �celem architekta jest przede wszystkim stworzenie budynku, w kt�rym mo�liwe jest odprawianie nabo�e�stw zgodnie z wymogami kultu, a nie dekorowanie. Celem nie jest styl, przesz�o�� lub tera�niejszo��, ale Misteria, prawdziwe przeznaczenie �wi�tyni, dla kt�rej jest budowana�, i dalej: �wygl�d �wi�tyni, w swoich czystych formach, powinien mie� na celu zbli�enie architektury �wi�ty� katolickich z architektur� budynk�w u�yteczno�ci publicznej, co pomo�e zmniejszy� sprzeczno�� mi�dzy �wiatem religijnym i �wieckim oraz lepiej dopasowa�architektur� �wi�tynido�rodowiska miejskiego.�7. 2.2. Wybrane przyk�ady realizacji ko�cio��w katolickich Reforma koncepcji przestrzeni liturgicznej powsta�a na podstawie opracowa� Johannesa Van Ackena (1922) dotycz�cego architektury ko�cielnej, gdzie autor 6J. Rabiej Tradycja i Nowoczesno�� w architekturze Ko�cio��w Katolickich, Gliwice 2004, s.78. 7M. Torgerson, Greening spaces for worship and ministry: congregations, their buildings, and creation care, Herndon Virginia, 2012, s. 81. 4 zaproponowa� centralny model przestrzenny zak�adaj�cy umieszczanie ludzi wok� o�tarza8. Ten pomys� by� inspiracj� dla p�niejszych budowli, najbardziej symbolicznym z nich by� St. Lawrence ChurchwMonachium (1955). il.1,2Emil Steffanand HeinrichKahlefeld,St. LawrenceChurch,Monachium,1955. Zaprojektowana w latach 1950-1955 Kaplica Notre Dame du Haut w Ronchamp sta�a si� punktem zwrotnym w projektowaniu przestrzeni liturgicznych. Le Corbusier przedstawi� zupe�nie now�, pozbawion� �cis�ej geometrii form�,zwi�le wpisan� w �rodowisko naturalne. W tworzeniu przestrzeni autor zinterpretowa� hierarchiczn� budow� przestrzeni rozwijaj�cej si� na osi wsch�d-zach�d, podporz�dkowuj�c si� kanoniczno�ci liturgii. Autor nie wyznaczy� sobie za zadanie rytmicznego rozwoju kolumn i strop�w do o�tarza, ani te� stopniowego rozwoju strop�w na osi pionowej od o�tarza do kopu�y, jako symbolu nieba, spotykanego w tradycyjnych �wi�tyniach katolickich. 8V. Katona, From Static Space to Dynamic Architecture: The Changing Principles of Contemporary European Church Architecture, artyku�, Budapeszt 2015, https://www.academia.edu/12870888/From_Static_Space_to_Dynamic_Architecture_The_Changing_Principles _of_Contemporary_European_Church_Architecture, (dost�p: 5.06.2022) 5 il.3,4Le Corbusier,Kaplica NotreDameduHautw Ronchamp,Francja, 1955. Zamiast tego przedstawiono nam ca�kowicie woln� i otwart� przestrze� rozszerzaj�c� si� w kierunku o�tarza, wizualnie zbli�aj�c si� do niego. Le Corbusier wykorzysta� r�wnie� w �wi�tyni nietypowe konstrukcje okien, wzmacniaj�c wra�enie mistycznej przestrzeni za pomoc� gry �wiat�a. Wybitny architekt �prorok modernizmu� -nie by� cz�owiekiem Ko�cio�a, a jego duchowo�� nie mie�ci�a si� w granicach tradycyjnych kanon�w religijno�ci. O rzeczywistych motywach inspiruj�cych koncepcj� ko�cio�a Notre-Dame du Haut m�wi wyznanie samego autora: �potrzeby religii mia�y bardzo ma�y wp�yw na projekt; forma by�a odpowiedzi� napsychofizjologi� uczu�9. Nast�pna generacja ko�cio��w rozszerzy�a list� innowacji o r�norodne konfiguracje sali modlitewnej dla zgromadzonej spo�eczno�ci. Niezale�nie od skali budynku, kolejne budowle kultowe, zachowa�y w sobie cechy sakralno�ci, ale mia�y te� ascetyczne i radykalne 9Ch. Jencks, Ruch nowoczesny w architekturze,Warszawa 1987, s. 179. 6 d��enia do osi�gni�cia nowego wygl�du �wi�tyni dla wsp�czesnego Ko�cio�a. Niekt�re z nich posun�y si� za daleko, minimalizuj�c symbolik� liturgii w prostym �wi�towaniu biblijnym. Z tego �r�d�a inspiracji czerpi� r�wnie� pr�by oryginalnych reinterpretacji uk�ad�w o wyra�nie stylistycznym rodowodzie. Wyznaczaj� one kierunek poszukiwa� wsp�czesnych koncepcji �wi�ty�, kt�re zachowuj� znamiona ci�g�o�ci w stosunku do tradycjiijednocze�nie nawi�zuj� donowoczesnych tendencji warchitekturze. il.5-7MarioBotta,BeatoOdoricoChurch,Pordenone, Italy, 1987�92. Przyk�adami tego trendu s� dzie�a Mario Botty: Ko�ci� Beato Odorico, Pordenone; Ko�ci� �wi�tej twarzy w Turynie we W�oszech; Ko�ci� B�ogos�awionego Jana XXIII; KatedrawEvry -okr�g�awplanie,z wyra�nym �ci�tym dachemizieleni�. 7 il.8,9MarioBotta,KatedraZmartwychwstaniaw �vry, Francja,1995. Po wielu epokach, w kt�rych pi�kno odgrywa�o g��wn� rol� w tw�rczo�ci artystycznej, wraz z narodzinami XX wieku rozpocz�a si� era poszerzenia zakresu jego pojmowania, zaprzeczenia, a nawet wrogo�ci wobec pi�kna, sztuki, zdobnictwa i ornamentu. W znajduj�cych sobie z wolna coraz szersze zrozumienie opiniach Horatia Greenougha, Williama Richarda Lethaby�ego, Thorstena Veblena czy Adolfa Loosa ornament pojmowany by� jako przypad�o��, kt�rej stosowanie �wiadczy o prymitywizmie b�d� degeneracji. Loos w swoim zbiorniku esej�w �Ornament i Zbrodnia� opisywa� rozw�j kultury jako drog� od ornamentudobraku ornamentu10. 10A. Loos , Ornament i zbrodnia. Eseje wybrane, t�um. A. St�pnikowska-Berns, Warszawa 2013. 8 W tradycyjnej architekturze sakralnej nie by�o miejsca na antropocentryzm. Cz�owiek pozostawa� zawsze w cieniu Boga, katedra poprzez teocentryczny charakter przypomina�a w�a�ciw� relacj� cz�owieka do Boga. Artystyczne rozwi�zania wewn�trz katedry tak kszta�towa�y nastr�j wiernych w stosunku do sprawowanej liturgii, by nie mieli oni w�tpliwo�ci, �e uczestnicz� w misterium. Natomiast wsp�czesny ko�ci� staje si� miejscem, w kt�rym cz�owiek nie ma si� czu� przyt�oczony bosk� obecno�ci�, ale ma czu� si� dobrze. Ju� rzadziej mo�na zobaczy� zbyt rozbudowany detal i przykuwaj�ce uwag� bogactwo. Coraz cz�ciej ko�cio�y pozwalaj� cz�owiekowi skupi� si� na tym, co najistotniejsze � czyli, przynajmniejw teorii �kontakciez Bogiemireligijnym prze�yciu. 2.3 Dynamika rozwoju nurtu modernistycznego w architekturze �wi�ty� prawos�awnych Aby zobaczy� dynamik� rozwoju w architekturze prawos�awnej na prze�omie XX i XXI wieku, konieczne jest opisanie cech i tradycyjnego wygl�du cerkwi na pocz�tku XX wieku. Spo�r�d plan�w, na kt�rych buduje si� cerkwie najbardziej rozpowszechnione s�: plan okr�tu (symbol �ycia na statku), krzy�a (symbol Krzy�a, na kt�rym poni�s� �mier� Jezus Chrystus) i ko�a (symbol wiecznego trwania cerkwi, jej niesko�czono�ci w czasie). Cech�, kt�ra odr�nia cerkiew od innych budynk�w jest jej przesklepienie kopu�ami. Kopu�a jest symbolem nieba, Boga, �wi�tych i �wiata anielskiego. Ponadto liczba kopu� nie jest dowolna i ma du�e znaczenie symboliczne. Na ka�dej kopule umieszczony jest krzy�, co oznacza, i� cerkiewoddajechwa��JezusowiChrystusowi 11. Wn�trzecerkwidzielisi� na: -Przedsionek (pritwor) � cz�� zachodnia �wi�tyni; w staro�ytno�ci przeznaczona dlakatechumen�wlubinnych ludzipozostaj�cych pozawsp�lnot�wiernych. -Nawa g��wna z cz�ci� o�tarzow� � cz�� �rodkowa �wi�tyni; miejsce �wi�te przeznaczone dla wiernych mieszcz�ce: ana�oj � stolik, na kt�rym znajduje si� ikona,prestol -st�wkszta�ciesze�cianui�ertwiennik -st�ofiarny. 11M. Bondaruk, Nauka o nabo�e�stwach prawos�awnych, Bia�ystok1987,s. 28-29. 9 A-przedsionek,pritwor; B -nawa g��wna;C -cz�� o�tarzowa;1 -prestol (o�tarz); 2-st�ofiarny, (�ertwiennik); 3 -g�rne miejsce;4 -ikonostas;5 -carskiewrota; 6 -drzwi diako�skie;7 -ambona(stopie�);8 -soleja; 9 -kliros(ch�r); 10 -ana��j(stolikz ikon�) Cerkwie prawos�awne zwykle nie maj� �awek z wyj�tkiem nielicznych tych pod �cianami, co daje wi�ksz� swobod� poruszania si� wiernych ni� w �wi�tyniach katolickich i protestanckich. �awki bywaj� w cerkwiach prawos�awnych na po�udniu Polski, co wi��e si� z wp�ywami tradycji greckiej. �ciany cz�ci �rodkowej pokryte s� ikonami zawieszonymi lub umieszczonymina p�eczkach. W cerkwi bardzo istotn� rzecz� jest wyznaczenie granicy mi�dzy obszarem boskim i obszarem ludzkim. Ten pierwszy, to miejsce o�tarzowe (sanktuarium, prezbiterium), symbolizuj�ce niebo. Tam kap�an odprawia msze, tam znajduje si� prestol. Ten drugi, to nawa, w kt�rej gromadz� si� wierni. Najbardziej charakterystycznym elementem w cerkwi jest ikonostas -�ciana pokryta ikonami, oddzielaj�ca naw� od prezbiterium (cz�ci �wi�tej). Ukrywa ona przed oczyma wiernych tajemnic� Eucharystii. W ikonostasie znajduje si� troje drzwi: �rodkowe (zwane kr�lewskimi wrotami lub �wi�tymi) zastrze�one s� dla kap�ana, prawe s�dla diakon�w,lewe -dlainnych duchownych. Nie ma te� organ�w. Liturgii prawos�awnej towarzyszy wy��cznie �piew ch�ru. �piewy cerkiewne s� wspania�e i uduchowione. W czasie Liturgii stale u�ywa si� kadzide�, wierni trzymaj� d�ugie i cienkie, zapalone �wiece. �wiece takie pal� si� r�wnie� na specjalnych stojakach. Architektura prawos�awna do dzi� charakteryzuje si� zupe�nie innymi cechami w por�wnaniu z chrze�cija�stwem zachodnim. Swobodny rozw�j architektury sakralnej na 10 Wschodzie ju� od XIX wieku by� hamowany przez d�ugie rz�dy w�adz, kt�re sprzeciwia�y si� chrze�cija�stwu albo ze wzgl�d�w religijnych, albo ideologicznych. W ca�ym kr�gu kultury prawos�awnej, po II wojnie �wiatowej w zasadzie tylko Grecji uda�o si� unikn�� przewrotu komunistycznego, natomiast w innych krajach rozw�j architektury prawos�awnej zatrzyma� si� ponownie do lat 90-tych i sta� si� przedmiotem bada� nad histori� architektury, praktycznie przechodz�c od projektowania architektonicznego i poszukiwania nowych rozwi�za�doochronyzabytk�wkultury. 2.4Wybraneprzyk�adyrealizacjicerkwi prawos�awnych Cerkiew Prawos�awna w Milwaukee, w Stanach Zjednoczonych, zaprojektowana przez Franka Lloyda Wrighta jest przyk�adem po��czenia element�w wsp�czesnych i tradycyjnych. Radialny uk�ad z nawami nawi�zuje ca�kowicie do rozwi�za� katolickich Ko�cio��w modernistycznych. Cerkiew jest zamkni�ta jedn� kopu�� z Krzy�em umieszczonym nag�rze. il.10,11FrankLloydWright,CerkiewPrawos�awnawMilwaukee,Wauwatosa,USA, 1961. 11 Okr�g�y projekt Wrighta reprezentowa� radykalne odej�cie od tradycyjnej bizantyjskiej architektury ko�cielnej, ale zachowa� koncepcj� kopulastej przestrzeni i zawiera�symbole ikoloryzwi�zanezgreck�kultur�prawos�awn�. Jednym z najbardziej niezwyk�ych zjawisk w architekturze prawos�awnej by� projekt Cerkwi Greckiej w Zurychu. Drugie miejsce w konkursie na budow� �wi�tyni w 1989 roku zaj�� projekt �wiatowej s�awy architekt�w Herzog & Meuron. Projekt mo�na nazwa� radykalnym pod wzgl�dem innowacji Cerkwi prawos�awnej. Plan budynku opiera si� na sze�ciennym kszta�cie bez kopu�y, elewacje mia�y by� wykonane z p�przezroczystych p�yt marmurowych przedstawiaj�cych fotograficzne reprodukcje starych ikon. il.12 Herzog&deMeuronChurchinZurich,projektkonkursowy,rzuty,1989. 12 il.13-15Herzog &deMeuronChurchinZurich,projektkonkursowy, modelfizyczny, 1989 Herzog & de Meuron zaproponowali form� domu wewn�trz domu, bez kopu�y, z p�przezroczystymi �cianami, co nie zosta�o zaakceptowane przez przedstawicieli zamawiaj�cych w�adz ko�cielnych. Projekt architekta Ferreira zdoby� pierwsze miejsce i ostatecznie zosta� zrealizowany. On r�wnie� nie by� tradycyjny, chocia� mia� kopu��. Zaprojektowany w duchu postmodernizmu, nie by� jednak tak radykalny jak projekt Herzoga ide Meurona. Cerkiew wybudowana wed�ug projektu Jerzego Nowosielskiego w latach 1992-97 powsta�a w Polsce w Bia�ym Borze. Kszta�t �wi�tyni odwo�uje si� do surowej architektury bazylik wczesnochrze�cija�skich. Prosta fasada z trzema drzwiami i wizerunkiem Chrystusa (Veraikon) przypomina ikonostas. Wewn�trz za� ikonostasu nie ma -zast�puj� go zaledwie trzy ikony przedstawiaj�ce Ukrzy�owanie oraz wizerunki Chrystusa i Marii. Nastr�j tworz� intensywne i kontrastowe kolory �cian. Mamy wra�enie, �e Nowosielski si�gaj�c do tradycji, odczytuje wszystkie elementy na nowo, reinterpretuje je id�c za swoimi wewn�trznymi przekonaniami,intuicj�iwizj�artysty-malarza. il.16,17Jerzy Nowosielski,Cerkiew w Bia�ym Borze, 1997. 13 Zamiast bogatego bizantyjskiego zdobnictwa jest tylko gra kolor�w i form. Pr�by przekroczenia granicy pomi�dzy �cielesnym� i �duchowym", ��wieckim" i ��wi�tym", �sacrum" i �profanum". ��czenie sztuki figuratywnej i zgeometryzowanych abstrakcyjnych formtworz�niepowtarzalnyirozpoznawalnystyl artysty. il.18JerzyNowosielski,Cerkieww Bia�ym Borze, wn�trze, 1997. Cerkiew Narodzenia Przenaj�wi�tszej Bogurodzicy we Lwowie zosta�a zbudowana w 1997 roku. Nowoczesna, monumentalna i masywna bry�a z tradycyjnymi elementami bizantyjskiej architektury ukrai�skiej stanowi dzi� architektoniczn� dominant� dzielnicy mieszkaniowej z�o�onej z powtarzalnych blok�w mieszkalnych wzniesionych w latach 80 za czas�w ZSRR. Jest form� kompromisow� pomi�dzy wiekow� tradycj� a wyrazem nowych czas�w. il.19,20Cerkiew NarodzeniaPrzenaj�wi�tszej Bogurodzicy, Lw�w,1997. 14 Pomimo g��bokiego zakorzenienia w tradycji i symboliki u�wi�conej wielowiekowym powtarzaniem pewnych rozwi�za�, w architekturze prawos�awnej nie ma �adnych formalnych zakaz�w projektowania nowych form i stosowania niestandardowych rozwi�za�. Jednak�e z powod�w historycznych, kulturowych i szczeg�lnego stosunku do tradycji, wsp�czesna architektura cerkiewna zaj�a niejako umiarkowan�, bezpieczn� nisz�, powtarzaj�c wzorce z minionej epoki. Przez 70 lat budowa nowych �wi�ty� by�a zakazana, a represyjne dzia�ania wobec religii na d�ugo pozostawi�y w pami�ci wiernych b�l. St�d te�, po zniesieniu urz�dowych zakaz�w, w naturalny spos�b rozpocz�to przywracanie utraconej lub zachowanejwz�ym staniearchitektury. 2.5Inneprzyk�ady, inspiracje Opactwo NovyDvurw Czechach,JohnPawson, 2004 Opactwo Matki Bo�ej w Nowym Dworze zajmuje 100 hektar�w ziem rolnych i las�w, i le�y w zachodniej cz�ci Czech. Wcze�niej w miejscu tym znajdowa� si� zniszczony barokowy dw�r i zabudowania gospodarcze, rozmieszczone wok� dziedzi�ca. W tej konfiguracji powsta� g��wny kompleks klasztorny z odrestaurowanym zabytkowym dworem w skrzydle zachodnim, a pozosta�e opuszczone budynki zast�piono now� architektur�, w�r�d kt�rej dominuje Ko�ci� Opacki. Projekt nawi�zuje do XII-wiecznego planu architektury cysterskiej �w. Bernarda z Clairvaux, k�ad�c nacisk na �wiat�o, prostot� funkcji, proporcje cz�cidoca�o�ciiklarowno��przestrzeni. il.21,22Opactwo Novy Dvurw Czechach,JohnPawson,1999-2004. 15 il.23-25Opactwo Novy Dvurw Czechach,JohnPawson,1999-2004. Ko�ci�wiat�awIbaraki, TadaoAndo W zwi�zku z tematem kaplicy trzeba te� wspomnie� o budowlach sakralnych Tadao Ando. S� wyj�tkowo nastrojowe i maj� niezwyk�� atmosfer� stworzon� przez �wiat�o. Z powodusilnych inspiracjidzie�amiLe Corbusiera Andozbudowa�je zbetonu. il. 26,27TadaoAndo, Przestrze�medytacji, Pary�, siedzibaUNESCO,1989. 16 BruderKlaus FieldChapel, Niemcy, Peter Zumthor, 2007. Ma�a kaplica wybudowana w polu jest wyj�tkowym dzie�em architektury sakralnej. Z zewn�trz jest regularnym prostopad�o�ciennym blokiem z tr�jk�tnym wej�ciem, natomiast wn�trze ma kszta�t sto�ka zw�aj�cego si� ku g�rze. Zwie�czeniem jest otw�r, oculus,, przez kt�ry wpada do wn�trza �wiat�o. �ciany wn�trza powsta�y z odlania z betonu szalunku u�o�onegoz drewniany bali,kt�re powylaniubetonuzosta�yspalone. il.28,29Bruder KlausField Chapel, Niemcy, Peter Zumthor, 2007 ChapelinMiljana,Chorwacja, AlvaroSiza Vieira, 2021. Podobnie jak praca Zumthora, kaplica Alvaro Sizy jest bardzo ma�a. Skromny i ascetyczny prostopad�o�cian stoi na zielonej skarpie. Z zewn�trz ob�o�ona kamieniem wapiennym, wewn�trz betonowa z widocznymi podzia�ami szalunku. �wiat�o wprowadza do wn�trza ma�e okno za o�tarzem. Minimalna funkcja i wyposa�enie powoduje, �e odwiedzaj�cy musiskupi�si�natym, conajwa�niejsze,na wymiarzeduchowym. il.30,31Chapel inMiljana,Chorwacja,Alvaro SizaVieira,2021. 17 Kaplica wLaskachpodWarszaw�,Maciej Nowicki, 1948. Kaplica zosta�a zaprojektowana po II wojnie �wiatowej przez wybitnego polskiego architekta dla oko�o 300 os�b. Mia�a sta� si� element zespo�u O�rodka Szkolno- Wychowawczego dla Dzieci Niewidomych w Laskach pod Warszaw�. Niestety pozosta�a tylko na papierze. Kaplic� zaprojektowano w nowatorskiej �grzybkowej� konstrukcji �elbetowej. Zewn�trzn� �cian� mia� tworzy� rodzaj kratownicy, zako�czonej pod stropem ci�g�ym pasem przeszklenia. O�tarz i �cian� o�tarzow� zaprojektowano z betonu. W cz�ciach �cian zewn�trznych zaplanowano witra�e12. W tamtych latach kaplica Nowickiego by�a rozwi�zaniemodwa�nym inowatorskim. il.32-34MaciejNowicki,kaplicawLaskach,projekt, 1948. 12Chapelle a Laski, Pologne, L�achitecture D�Aujoud�hui, 21/1948,s.51. 18 Ko�ci�w. Jadwigi,RomualdLoegler, Jacek Czekaj,Krak�w,1979. Ko�ci� zlokalizowano w bezpo�rednim s�siedztwie Parku im. S. Wyspia�skiego. Po��czony jest z dwoma towarzysz�cymi budynkami ko�cielnymi -plebani� i salami katechetycznymi i parafialnymi, tworz�c wraz z nimi wewn�trzny dziedziniec. Sam ko�ci� za�o�ony zosta� na planie kwadratu. Ma dwa poziomy. Dolny zajmuje kaplica dzienna i sala widowiskowo-teatralna. Obiekt nale�y formalnie do geometrycznej estetyki p�nego modernizmu, z powodu u�ycia surowego betonu jest bliska brutalizmowi. Wida� w nim tak�e wp�ywy architektury postmodernistycznej. Charakterystyczna jest faluj�ca, pe�na ekspresji �ciana wej�cia g��wnego, z zamykaj�c� j� wie��-dzwonnic� w formie cz�ciowo wyci�tego walca. il.3 5,36Ko�ci�w. Jadwigi, Krak�w,RomualdLoegler,JacekCzekaj,MarekPiotrowski,1979. il.37,38Ko�ci�w. Jadwigi,elewacja,detalwyko�czenia�cianybetonowej. il.45Ko�ci�w. Jadwigi, wn�trze. 19 ApolloPavilion,VictorPasmore, WielkaBrytania,1969. Dzie�o brytyjskiego artysty Victora Pasmore�a, wyra�a�o idea�y wysokiej jako�ci przestrzeni publicznej i �ycia spo�ecznego po�r�d dzie� sztuki. Autor opisa� go jako "(�) architektura i rze�ba o czysto abstrakcyjnej formie, przez kt�r� si� chodzi, w kt�rej si� zatrzymuje i na kt�rej si� bawi, wolny i anonimowy pomnik, kt�ry dzi�ki swojej niezale�no�ci mo�e przenie�� aktywno�� i psychologi� miejskiej wsp�lnoty mieszkaniowej na p�aszczyzn� uniwersaln��13. Projekt sk�ada si� z du�ych geometrycznych bry� o p�aszczyznach z bia�ego betonu. Jedyn� ozdob� s� dwa murale. Konstrukcja zlokalizowana jest w parku nad ma�ym jeziorkiem, kt�re wyst�puje opraw� geometrycznego monumentu Pasmora. W swojej pierwotnej formie Pawilon stanowi� ��cznik dla pieszych mi�dzy dwiema cz�ciamizwyk�ego angielskiegoosiedlamieszkaniowego. il.39ApolloPawilon,VictorPasmore, WielkaBrytania,1969. 13A.Goodchild, Grieve A.,Crippa E., Victor Pasmore: Towards a New Reality, Lund Humphries, 2016,s.15. 20 2.6. Skalaobiekt�w,proporcje cz�ci doca�o�ci Do najwa�niejszych zada� architekta nale�y znalezienie w�a�ciwej skali dla projektowanego obiektu. Jedn� z metod uzyskania dobrego rezultatu jest studiowanie skali w naturze i pos�ugiwanie si� miarami ju� istniej�cych, dobrze odbieranych budynk�w. Projektuj�c Centrum Integracyjne starano si� znale�� w�a�ciw� skal� dla obiekt�w poszukuj�c dobrych wzorc�w w architekturze Krakowa i Odessy. Poni�ej budowle, kt�re pos�u�y�ydozaprojektowania miejscapobytuos�bstarszych wraz zmieszkaniamipersonelu. il.40Analiza skali obiekt�w u�yteczno�cipublicznej. Opracowaniew�asne. 21 2.7. Tradycja czymodernizacjaw architekturze sakralnej Projektant budynku sakralnego zawsze staje przed konkretnym pytaniem, jaka powinna by� architektura �wi�tyni w XXI wieku, kt�ra spe�nia wsp�czesne wymagania architektoniczne i spo�eczne, zachowuj�c jednocze�nie wymagania obowi�zuj�cej liturgii. Jedna grupa architekt�w ci�gle wierna jest ideom modernizmu przekonuj�c, �e nowe koncepcje architektoniczne, artystyczne i kompozycyjne pomagaj� architekturze �wi�ty� rozwija� si� i przystosowywa� do nowych warunk�w14. Wynika to z przekonania, �e porzucili�my ju� wszystkie j�zyki architektoniczne, kt�rymi pos�ugiwali si� autorzy przed pierwsz� po�ow� XX wieku. Druga grupa sprzeciwia si� ignorowaniu bogactwa architektonicznego zdobytego przez wieki, pr�buj�c jedynie na nowo interpretowa� tradycyjn� architektur� �wi�ty� w zakresie ich znaczenia i formy15. Wa�na jest r�wnie� postawa kap�an�w, ko�cielnych w�adz i hierarchii oraz wiernych, kt�rzy ze wznoszonych �wi�ty� korzystaj�. Tutaj najcz�ciej przewa�aj� postawy konserwatywne, d���ce do powtarzaniaznanych zprzesz�o�cirozwi�za�. 2.8. Architektura ekumeniczna Warto zauwa�y�, �e w wi�kszo�ci religii nie ma jednej fundamentalnej ani jakiej� zasadniczej formy przestrzeni liturgicznych. Chocia� my�limy o minaretach islamu i gotyckich katedrach katolicyzmu, w ca�ej historii wiele sakralnych przestrzeni �atwo zmienia�o swoje zastosowanie, raz s�u��c jednej religii a raz innej, w zale�no�ci od panuj�cej w�adzy. Przyk�adem mo�e by� Partenon, kt�ry s�u�y� greckiej Atenie a p�niej sta� si� �wi�tyni� muzu�ma�sk�, podobnie w rzymskim Panteonie antyczne rze�by zosta�y zast�pione chrze�cija�skimi obrazami, sama architektura natomiast pozosta�a bez zmian i do dzi� pe�ni t� sam�,uniwersaln�rol�. Na pocz�tku XIX wieku w kr�gach ko�cio��w protestanckich pojawi� si� ruch religijny d���cy do rozwini�cia bli�szej wsp�pracy i lepszego zrozumienia pomi�dzy r�nymi tradycjami chrze�cija�stwa. Ruch ten, nazywany ekumenicznym, mia� sprzyja� dialogowi i umo�liwia� wsp�prac� opart� na wzajemnym zrozumieniu i tolerancji, 14 V. Katona, From Static Space to Dynamic Architecture: The Changing Principles of Contemporary European Church Architecture,Budapeszt 2015, s.79. 15 J. Bermudez Architecture, Culture, and Spirituality, Washington 2016. 22 propagowa� porozumienie, a w dalszej perspektywie przywr�cenie jedno�ci doktrynalnej, sakramentalnej i organizacyjnej chrze�cijan. Celem mia�o by� r�wnie� nawi�zywanie dialogu izbli�eniedoniechrze�cijaniniewierz�cych16. W dzisiejszym �wiecie istniej� ju� ekumeniczne formy przestrzeni liturgicznej. Na lotniskach, w centrach handlowych, szpitalach, wi�zieniach, szko�ach i budynkach rz�dowych istniej� przestrzenie, kt�re mo�na nazwa� pokojami wszystkich religii. Pomieszczenia te s� zwykle puste, z minimalistyczn� architektur� i wystrojem wn�trz, w kt�rym ludzier�nych wyzna�mog�czci� swoichbog�wlubodda�si� chwiliskupienia. Zbi�r esej�w J. Bermudeza �Transcending Architecture� opisuje, w jaki spos�b nasza wsp�czesna cywilizacja zaostrzy�a poczucie egzystencjalnej pustki i bezsensowno�ci17, i �e potrzeba przestrzeni �duchowej" lub �transcendentalnej" nie mo�e by� bardziej znacz�ca. W zdigitalizowanym �wiecie, w kt�rym ludzie stale �yj� w nieustannym ha�asie i nat�oku informacji, potrzebna jest przestrze� do refleksji, medytacji i ciszy. Duchowo�� w architekturze staje si� najwa�niejsza, mo�na j� wyodr�bni� jako og�ln� cech� z tradycyjnych religii. Nowa rola takiej architektury b�dzie zwi�zana z przestrzeni�, kt�ra tworzy poczucie spokojuiciszy, dajepoczucie harmoniiipogodzenia cz�owieka ze�wiatem. 2.9. Tworzenieprzestrzenitranscendentalnej Zwykle my�limy o duchowo�ci w architekturze w odniesieniu do okre�lonych typ�w budynk�w takich jak ko�cio�y, kaplice, mauzolea czy krematoria. Ta architektura celowo wyra�a sw�j duchowy wymiar poprzez rozmy�lne, celowe przywo�ywanie do�wiadcze� l�ku i oddania wobec autorytetu, tajemnicy �ycia i �mierci, bezczasowo�ci lub �ycia pozagrobowego. Do�wiadczenie sacrum, miejsca szczeg�lnego -�wi�tego, implikuje poczucie transcendencji. Mo�na jednak zapyta�, czy do�wiadczenie �wi�to�ci jest wy��cznie konsekwencj� u�ycia okre�lonego j�zyka symbolicznego, odr�bnych konwencji i typologii lub innych zasad. Czy odr�bny symboliczny j�zyk form jest warunkiem wst�pnym do�wiadczenia duchowo�ci lub �wi�to�ci? Jakie s� warunki i sk�adniki do�wiadczenia �wi�to�ci i jaka jest rola cz�owieka -tw�rcy i odbiorcy -w tego typu architekturze? Architektoniczne do�wiadczenie wyj�tkowo�ci, �wi�to�ci mo�e powsta� dzi�ki grze �wiat�a i cienia, skali obiektu oraz dekoracjom malarskim, rze�biarskim i artystycznym detalom. 16[has�o:]ekumenizm, [w:] Encyklopedia PWN, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/ekumenizm; 3897167.html, (dost�p: 5.06.2022). 17BermudezJ. Transcending architecture, Contemporary view on sacred spaces,Washington 2015. 23 Nawet naturalne sceny lub krajobrazy mog� wywo�a� g��bokie prze�ycie dzi�ki swojej wyj�tkowejatmosferze lubo�wietleniu18. 2.9.1.�wiat�o,ciszaiduchowo�� Louis Kahn cz�sto m�wi� i pisa� o �wietle i ciszy jako najg��bszych cechach empirycznych w architekturze. �wiat�o i cisza s� tak�e -mo�na tak powiedzie� -inicjatorami i po�rednikami sacrum. Dla Kahna �wiat�o jest dawc� wszelkiej obecno�ci. Wszelka materia w naturze, g�ry, strumienie, powietrze i my sami, jeste�my stworzeni ze �wiat�a -tak wi�c �wiat�o jest naprawd� �r�d�em wszelkiego bytu19. Iluminacja jest z pewno�ci� najbardziej subtelnym i emocjonalnym �rodkiem wyrazu architektonicznego -mo�e wyra�a� r�wnie delikatne i g��bokie emocje, od rado�ci do melancholii, od b�ogo�ci po smutek. �wiat�o i cie� kszta�tuj� przestrze� jako kompozycj� geometryczn�, a ich interakcja nadaje przestrzeni rytm i poczucie skali. Iluminacja kieruje naszymi ruchami i uwag�, tworzy hierarchi� punkt�w skupienia i znaczenia. �wiat�o, jego specyficzna alchemia, mo�e r�wnie� po�redniczy� w odczuwaniu ci�aru, wagi lub niewa�ko�ci. W kaplicy Le Corbusiera w Ronchamp ciemno�� i ci�ar przestrzeni pod wisz�cym zakrzywionym dachem z betonu pot�guje bogate o�wietlenie przez przebit� �cian� po�udniow�, w czasie gdy �wiat�o przesiewane przez wiele warstw z�o�onych system�w o�wietleniowych, dociera down�trza. 2.9.2.Naturaiuzdrawianie Idea, �e ludzie i Ziemia �yj� we wzajemnym zwi�zku, a kontakt z natur� jest korzystny lub nawet uzdrawiaj�cy dla cz�owieka, od dawna jest wa�n� intuicj� wyprzedzaj�c� rozumienie i wyniki bada� naukowych. W ostatnich latach coraz wi�cej dowod�w empirycznych potwierdza, �e kontakt z natur�, zw�aszcza z ro�linno�ci�, ma korzystny wp�yw na zdrowie fizyczne i psychiczne cz�owieka. Powoduje ni�sze ci�nienie krwi, zmniejszone napi�cie mi�ni i dobry nastr�j. Ziemia, �yciodajna gleba, jest godna naszej uwagi, a nawet szacunku, czci. Prace w ogrodzie, w tym sadzenie i uprawa ro�lin, od warzyw po drzewa w parku i w lesie, s� dzia�aniami terapeutycznymi i s� wskazane dla wszystkich: dla dzieci, os�b doros�ych i starszych. Aktywno�� fizyczna zwi�zana z upraw� 18I. Zaknic, N. Pertuiset, Le Corbusier: Journey to the East, Cambridge, Mass. 1987. 19L. Kahn , Between Silence and Light: Spirit in the Architecture of Louis I,Boston 1985,s.20. 24 ro�lin daje ochron� przed chorobami i leczy wiele schorze�. Lasy i ogrody uprawiane wsp�lnie przynosz� korzy�ci zar�wno lokalnym, ma�ym spo�eczno�ciom jak i ca�ym dzielnicomimiastom20. 2.9.3.Sprawiedliwo��spo�eczna,dobro Duchowo�� definiuje si� jako �proces ludzkiego �ycia i rozwoju skupiaj�cy si� na poszukiwaniu poczucia sensu i celu, �adu moralnego i dobrostanu; z samym sob�, w zwi�zkach innymi lud�mi, innymi istotami, wszech�wiatem i ostateczn� rzeczywisto�ci�. .zy istnieje architektura, kt�ra mo�e wywo�ywa� w cz�owieku dobro? To dzi�ki stworzeniu przestrzeni sakralnej architektura daje najwi�ksz� nadziej� sprawiedliwo�ci spo�ecznej i duchowo�ci. Tworz�c architektur�, kt�ra ma wyzwala� w ludziach dobro nie powinni�my zapomina� o tym, �e cz�owiek jest r�wnie� istot� biologiczn�, dla kt�rej jedn� z pierwotnych potrzeb jest kontakt z natur�. Nie mniej wa�nym aspektem w kszta�towaniu stabilnej psychiki jest udzia� w �yciu grupy, spo�eczno�ci. Arystoteles, a za nim wielu innych my�licieli twierdzi, �e cz�owiek jest istot� spo�eczn�. Oznacza to, �e cz�owiek nie mo�e �y� poza pewn� zbiorowo�ci�, spo�ecze�stwem, w kt�rym zaspokaja swoje potrzeby jako indywiduum, osoba, korzystaj�c z mo�liwo�ci rozwoju. Spo�ecze�stwo jest potrzebne jednostce do okre�lenia �yciowych cel�w, sposobu funkcjonowania na co dzie� oraz dostarczenia wzor�w, wed�ug kt�rych mapost�powa�. O�rodek opieki nad osobami starszymi, hospicjum, dom samotnej matki, dom dziecka lub centrum charytatywne -s� to miejsca, kt�rych g��wnym celem jest niesienie pomocy i okazywania �yczliwo�ci potrzebuj�cym. Przestrze� o wymiarze duchowym, sakralnym, pojawia si� wtedy, gdy robimy to nie z potrzeby bycia szlachetnym lub kieruj�c si� mi�osierdziem, ale z prostego uznania, �e wszyscy jeste�my po��czeni, wszyscy jeste�my cz�onkamitejsamej jednejwielkiejrodzinyludzkiej. 20A.Bellow, K. Brown , J.Smit, Health Benefits of Urban Agriculture, http://www.foodsecurity.org/ UAHealthArticle.pdf, (dost�p:5.06.2022) 25 2.10. Podsumowanieiwnioski Patrz�cnaprzytoczone przyk�ady mo�nawyci�gn�� nast�puj�cewnioski: -W kwestii stylu i formy -obecnie mamy sytuacj� podobn� do okresu XIX-wiecznego eklektyzmu, w kt�rym ka�dy typ budynku -w ramach postmodernistycznej wolno�ci wybra� swoje preferencje stylistyczne: lotniska wybra�y tak zwany styl high-tech, centra biznesowe rozwijaj� si� w kierunku neo-modernistycznym, budynki mieszkalne na�laduj� minimalizm, aarchitektura prawos�awna, jako g��wn� cech�wyr�niaj�c� wybra�a historyzm. -Nie ma �adnych zakaz�w czy teologicznych przeszk�d, aby w architekturze sakralnej prawos�awnej stosowa� tylko tradycyjne formy plan�w i bry� budynk�w cerkwi, sklepienia w kszta�cie kopu�itp. -Wa�nymi elementami tworzenia nastroju skupienia i atmosfery ka�dej przestrzeni sakralnej jest �wiat�o i cisza. Dlatego wa�ne jest przemy�lane projektowanie otwor�w w budynkach i akustykiwewn�trzach. -Du�e znaczenie w architekturze sakralnej ma zamierzona skala budowli. Mo�e by� albo ludzka i kameralna, albo ponadludzka, monumentalna. Wa�ne s� r�wnie� proporcje cz�ci przestrzenisakralnejdoca�o�ciza�o�enia. 26 3. OPROJEKCIE 3.1. Lokalizacja Teren wybrany do projektowania jest zlokalizowany w strefie przybrze�nej Odessy, portowego miasta le��cego w po�udniowo-wschodniej cz�ci Ukrainy. Odessa przez ca�� swoj� histori� ukazywa�a �wiatu bardzo r�ne oblicza. By�a niewielk� zapomnian� twierdz�, zbudowanym praktycznie od podstaw nowoczesnym miastem, miastem ludzi pracowitych, przedsi�biorczych, ale tak�e ��dnych bogactwa i przest�pc�w, "miastem bohaterskim" i wreszcie modnym kurortem. il.41CentrumOdessyzlotu ptaka,il.42SchodyPotiomkinowskie,Odessa Klasycystyczne budowle z XVIII wieku i nawi�zuj�ca do klasycznego stylu architektura p�niejsza sprawi�, �e najstarsza cz�� Odessy przypomina stolice europejskie jak Pary�, Rzym czy Wiede�. Jako miasto portowe, b�d�ce centrum mi�dzynarodowego handluiwymiany idei,jego ulicezazwyczaj t�tni� �yciem. 27 il.43HotelBristol,Odessa. il.44Pasa�,kostiumarchitektoniczny,Odessa il.45Port,Odessa. il.46LatarniaWoroncowa,Odessa W XIX wieku Odessa pe�ni�a funkcj� g��wnego portu regionu Morza Czarnego. W tym czasie nale�a�a do najbogatszych i najszybciej rozwijaj�cych si� miast Europy Wschodniej. Obecnie Odessa jest najwi�ksz� baz� floty morskiej i najwi�kszym portem Ukrainy. Podobnie jak w wielu innych miastach Ukrainy, w Odessie wyst�puj� powa�ne problemy formalno-prawne w dziedzinie planowania, kt�re hamuj� rozw�j miasta i powoduj� chaos. Do niedawna Odessa by�a jedynym miastem w Ukrainie, kt�re nie mia�o genplanu 28 miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego (genplan -w j�zyku ukrai�skim: plan g��wny, plan og�lny)21, a wi�c podstawowego dokumentu okre�laj�cego rozw�j miasta okre�laj�cego budow� nowych budynk�w, wyburzenia, rekonstrukcje, wytyczanie nowych dr�g, teren�w zieleni i innych rodzaj�w dzia�a� obejmuj�cych rozw�j obszar�w miejskich. Miasto funkcjonowa�o zgodnie z dokumentem uchwalonym jeszcze w 1989 r., kt�ry nie odpowiada� ju� wsp�czesnym realiom. Wraz z rozpadem ZSRR w 1991 roku sytuacja si� zmieni�a. Przepisy istniej�cego miejscowego planu by�y po prostu ignorowane a ziemia sta�a si� przedmiotem wolnego handlu. Prywatne firmy budowlane wznosi�y nowe budynki na swoich w�asno�ciach w spos�b niekontrolowany, bez uwzgl�dnienia potrzeb miasta i jego mieszka�c�w. Tereny nadbrze�ne, miejskie parki i skwery, by�y zagro�one przez zabudow� wie�owcamiicentramihandlowymi. Dopiero w roku 2015 Rada Miasta przyj�a plan zagospodarowania na kt�ry Odessa czeka�a wiele lat. Dzia�ka dla projektowanego za�o�enia zlokalizowana w strefie wybrze�nej przeznaczonej dla zabudowy niskiej, jednorodzinnej. Teren ten mo�e by� proponowany do przyj�cia przez w�adze miasta do u�ytku publicznego, nie dla zysku osoby prywatnej, ale dla dobramiastaijegomieszka�c�w. il.47 MPZP,Odessa(162,4km2) 21 [has�o:] genplan, [w:] Educalingo, https://educalingo.com/pl/dic-ru/genplan, (dost�p: 5.06.2022) 29 il.48MPZP, Krak�w (327km2) obrys Odessyna�o�onydlapor�wnania skalimiast,opracowaniew�asne Dzia�ka dla projektowanego za�o�enia znajduje si� na obrze�ach miasta i ma bezpo�redni dost�p do pla�y. Od strony wschodniej otacza je Morze Czarne, a od p�nocnej, l�dowej, zabudowa jednorodzinna. Zabudowa dzielnicy to g��wnie budynki niskie, powsta�e wlatach 90-tych. 30 il.49PlanOdessy, centrummiastailokalizacjaprojektu,opracowaniew�asne 31 il50 Dzia�ka,lokalizacjaprojektu,zdj�ciesatelitarne,opracowaniew�asne 32 Wzd�u� wybrze�a, opr�cz zabudowy jednorodzinnej, znajduj� si� ma�e domy wakacyjne, sanatoria i przystanie jachtowe. Dzika piaszczysta pla�a z lagunami i zatokami rozci�ga si� na d�ugo�ci kilku kilometr�w. Miejsce to t�tni �yciem zw�aszcza od kwietnia do pa�dziernika,kiedy nadmorzemtrwasezonletni. il.51-53 fot. zdj�ciadzia�ki,archiwumw�asnyautorki Uwag� turyst�w najbardziej przyci�ga�a malownicza zatoka z drewnian� latarni� morsk�, kt�ra nie by�a u�ytkowana, pe�ni�c funkcj� atrakcji turystycznej. W 2015 roku, zgodnie z decyzj� Rady Miasta, latarnia zosta�a zburzona. Na jej miejscu mo�na obecnie zobaczy� �ladyfundament�wipozosta�o�ci domulatarnika. il.54,55 Zdj�ciadzia�kizrobionew2014roku,widoknalatarni�morsk� W latach 90. ubieg�ego wieku ta cz�� miasta by�a bardzo popularna w�r�d mieszka�c�w Odessy. Ciche spokojne wybrze�e zacz�o przyci�ga� uwag� os�b bardziej przedsi�biorczych i deweloper�w, co doprowadzi�o do intensywnej zabudowy pasa wybrze�a. Pocz�tkowo dzia�ki by�y do�� du�e, przestrzegano granic zabudowy i wymaga� przepis�w budowlanych, utrzymywano du�e odleg�o�ci mi�dzy budynkami, ale z roku na rok zabudowa stawa�a si� coraz g�stsza, wychodz�c poza ustalone granice. W ostatnich latach ca�y teren zacz�� przypomina� chaotyczne,przypadkowe slumsywdzieraj�ce si� a�na pla��. 33 il.56-58fot.zdj�ciawybrze�az2010,2017i2018roku,archiwumw�asnyautorki W niekt�rych miejscach brzeg by� tak zabudowany, �e pod wp�ywem obci��enia zacz�� osuwa� si� do morza. Przy du�ych opadach wierzchnia, piaszczysta warstwa terenu jest mocno nasi�kni�ta wod�, kt�rej naturaln� filtracj� w g��b klifu utrudnia g�sta zabudowa. Na skutek tego g�rna warstwa terenu ze�lizguje si� w kierunku morza. Obci��enia generowane przez budynki usytuowane blisko klifu spowodowa�y, �e ca�y obszar powoli pogr��a si� w wodzie. Samorz�d postanowi� powstrzyma� ten proces i ca�kowicie wyburzy� dzielnic� dzikiej zabudowy. Dzi� w tym miejscu ponownie znajduje si� spokojna piaszczysta pla�a, kt�ra pokazuje, jak wa�ne jest odpowiedzialne podej�cie do budowania na terenach przybrze�nych. 34 3.2. Rozwi�zaniaurbanistyczne iarchitektoniczne Projektowane za�o�enie Centrum Integracji Spo�ecznej sk�ada si� z czterech obiekt�w kubaturowych. S� one u�o�one na g��wnej osi projektu ci�gn�cej si� od po�udniowegozachodu na p�nocny-wsch�d, zaczynaj�cej si� g��wnym wej�ciem i wjazdem na teren zespo�u, przechodz�cej przez wszystkie budynki, a ko�cz�cej si� przy wie�y/pomniku/latarni morskiej. il.59Szkic,opracowaniew�asne Pierwszym obiektem zespo�u jest dom opieki dziennej, rodzaj og�lnodost�pnego domu spotka� czy domu kultury. Jest to budynek na rzucie prostok�ta zlokalizowany z po�udniowo-zachodniej strony dzia�ki. Jest on przeznaczony dla wszystkich os�b w r�nym wieku, jednak g��wnie dla os�b starszych, w pe�ni sprawnych, aktywnych, przychodz�cych do o�rodka i wracaj�cych do swoich domu. Mog� tu bywa� sami, ale te� z dzie�mi czy z wnukami. Drugi obiekt to kwadratowy budynek z wewn�trznym dziedzi�cem zaprojektowany dla cel�w opieki nad osobami starszymi. Pokoje sta�ego i czasowego pobytu zaprojektowano od strony zachodniej i po�udniowej. Program przewiduje pokoje opieki specjalistycznej pod nadzorempersonelu medycznego,jednak�eniejest tofunkcja szpitalna. Kolejnym elementem zespo�u Centrum Integracji jest kaplica ekumeniczna, kt�rej gospodarzem b�dzie przedstawiciel .erkwi Prawos�awnej22. Budynek ma form� 22Ukrai�skaCerkiewPrawos�awnaPatriarchatuKijowskiego. 35 prostopad�o�cianu po�o�onego zdecydowanie na osi wsch�d-zach�d. Zamykaj�ca kompozycj� wie�a pe�ni symboliczn� rol� pomnika pami�ci. Roz�wietlona w nocy przypominastoj�c�tutajwcze�niejlatarni� morsk�. il.60Rzutparteru,opracowaniew�asne Wszystkie obiekty ��czy zadaszone przej�cie na poziomie pierwszego pi�tra. Wzd�u� g��wnej osi poprowadzono �cie�ki, rampy i promenady, kt�re prowadz� przez ca�y teren a� na pla��. Na terenie Centrum znajduj� si� ogr�dki do uprawy warzyw i owoc�w, park z drzewami, plenerowa si�ownia, miejsce spotka� wok� ogniska. Wjazd na teren i parking przed wej�ciem na 60 miejsc postojowych znajduj� si� z po�udniowo-zachodniej strony dzia�ki. Podjazd gospodarczy rozwi�zano od strony p�nocnej. Ponad 50% powierzchni ca�ego terenu zajmuj� tereny zielone. Za�o�enie posiada utwardzony uk�ad dr�g po�arowych wok�budynk�w,wjazdypo�arowe zlokalizowanezp�nocnej ipo�udniowejstronydzia�ki. Rozwi�zania architektoniczne G��wnym celem projektu by�o stworzenie przestrzeni, kt�ra mog�aby oddzia�ywa� na ludzi w pozytywny spos�b. Plan zespo�u i poszczeg�lnych budynk�w ukszta�towano za pomoc� prostych bry� geometrycznych, zar�wno w planie jak i uk�adzie przestrzennym. Podstawowym materia�em jest beton w r�nych jego odmianach (pod wzgl�dem sk�adu i wyko�czenia), g��wnie konstrukcyjny i architektoniczny. Jako uzupe�nienie zastosowano tynki, ok�adziny drewniane i z innych materia��w. Wa�nym elementem architektury jest skala, kt�ra by�a przedmiotem osobnych bada�. Wszystko to razem ma wywo�ywa� oczekiwane odczuciaiemocje. 36 Projektowany zesp� sk�ada si� z czterech obiekt�w kubaturowych, umieszczonych wzd�u� g��wnej osi, skierowanej w stron� morza. Powsta�a forma to uk�ad rozsuni�tych bry�, kt�re dzi�ki kompozycji w istocie tworz� jedn� ca�o��. Forma architektoniczna nie ukrywa, ale w jaki� spos�b pokazuje na zewn�trz podstawowe funkcje ka�dego budynku. Niekt�re elementy wyra�nie wskazuj� na spos�b u�ytkowania: ukierunkowanie wsch�d-zach�d wskazuje po�rednio na obiekt sakralny; wewn�trzny kwadratowy dziedziniec -na miejsce zamieszkania, tutaj jest to miejsce z pokojami dla os�b starszych, podobnie jak elewacja z podzia�ami na balkonach wskazuje na indywidualne pokoje mieszkalne, du�e otwory okienne i przeszklenia -wskazuj� na przestrzenie z funkcj� spo�eczn� (klub, si�ownia, sala �wicze�, sala koncertowa itd.). Architektura stara si� odnosi� z szacunkiem do otoczenia. Rytm pionowych element�w fasad wprowadza porz�dek, jednocze�nie zmienna odleg�o�� mi�dzy nimir�nicujekompozycj�iwzmacniaczytelno��poziom�wfasad budynku. il.61Schematpowstawaniabry�y, opracowanie w�asne Stosowanie betonu pomaga w osi�ganiu i podkre�leniu pewnej monumentalno�ci architektury ca�o�ci, kt�ra wyra�ona jest w wymownej i prostej geometrii, opartej o podstawowe figury bry�y. Nie przeszkadza to w �aden spos�b w uzyskiwaniu wra�enia kameralno�ci wn�trz, gdzie wida� ludzk� skal� i przyjazne materia�y. R�ne faktury i sposoby wyko�czenia p�aszczyzn -g�adkie, dzielone poprzez szalunek, nieobrobione (surowe) oraz zodci�ni�tym wzoremmatryc -podkre�laj�charakter ka�dego budynku. 37 il.62Szkice, poszukiwaniekompozycji,opracowaniew�asne �ciany budynku opieki nad osobami starszymi wyko�czono jasnym prawie bia�ym betonem. Elewacj� kszta�tuj� elementy prefabrykowane na tarasach w postaci cienkich �cianek oddzielaj�cych ustawionych pod r�nymi k�tami. Rytm betonowej elewacji, symetria i zwarto�� uk�adu daje wra�enie r�norodno�ci i wielo�ci bez zb�dnego nadmiaru. Pionowe okna z odpowiednim szkleniem oraz zewn�trzne i wewn�trzne �aluzje zapobiegaj� nadmiernym zyskom ciep�a. Wydzielono r�wnie� miejsce na doniczki z ro�linami wzd�u� tarasu. il.63Budynekopiekinadosobamistarszymi,po�udniowa elewacja,opracowaniew�asne Budynek kaplicy ekumenicznej odwo�uje si� do tradycyjnej kompozycji architektury sakralnej dzi�ki osiowo�ci planu i u�o�eniu na kierunku wsch�d-zach�d. Natomiast forma budynku, neutralny betonowy prostopad�o�cian nie odpowiada tradycyjnemu kostiumu architektonicznemu obiekt�w sakralnych. Minimalistyczny, surowy budynek na rzucie 38 prostok�ta -nie powinien z zewn�trz budzi� u zwiedzaj�cych skojarze�, �e jest to obiekt religijnyipowodowa� uprzedze�. il.64Kaplica ekumeniczna,widokzlotu ptaka,opracowanie w�asneil.65Dziedzinieckaplicy, opracowaniew�asne Po wej�ciu na �cis�e terytorium kaplicy, cz�owiek znajduje si� w ogrodzonym przez wysoki mur dziedzi�cu, gdzie zaczynaj� na niego oddzia�ywa�: skala, proporcje, materia�, cisza. Prawie wyizolowana od �wiata zewn�trznego osoba zacznie skupia� si� na wewn�trznych doznaniachido�wiadczeniach. 39 Wchodz�c przez w�sk� szczelin� do wn�trza kaplicy widzimy pierwsz� form� symboliczn� -wznosz�c� si� spiralnie do samego stropu wst�g�, kt�ra ko�czy si� otwartym okulusem, przez kt�re wida� niebo. Forma ta jest wynikiem d��enia do unikni�cia tradycyjnej kopu�y i wielokrotnego przekszta�cania jej formy. Wykonana z betonu �kopu�a� pokryta jest od wewn�trz warstw� z�ota. Przenikaj�ce przez okulus �wiat�o rozprasza si� i delikatnie pod�wietla drugi symbol wn�trza -ikonostas. Tradycyjnie ten charakterystyczny prawos�awny element wygl�da jak wysoka ozdobna pokryta ikonami �ciana oddzielaj�ca o�tarz od reszty �wi�tyni. W projekcie r�wnie� jest ikonostas, ale pe�ni on tylko symboliczn� rol�, dlatego w niekt�rych miejscach zamiast ikon jest pustka, przez kt�r� przenika �wiat�o dzienne. G��wnasala kaplicyjestotwarta, nieogrzewana. il.66Kaplicaekumeniczna,widokod�rodka,opracowaniew�asne il.67Roboczymodelfizycznykaplicy,opracowaniew�asne Obok niej zaprojektowano mniejsze pomieszczenie, zamkni�te, ogrzewane. W nim ludzie mog� pomodli� si�, posiedzie� w ciszy patrz�c na zewn�trz przez wielkie okno. Aby wzmocni� poczucie po��czenia cz�owieka z natur� zdecydowano o wyci�ciu otworu we wschodniej cz�ci muru zewn�trznego. Dzi�ki temu b�dzie mo�na patrze� na morze nawet siedz�c wewn�trz kaplicy. Opracowany detal architektoniczny pokazuje jak uzyskano w�a�ciwy kadr widoku w taki spos�b, aby �aden z odwiedzaj�cych na zewn�trz nie przes�ania�widoku. 40 il.68Kaplicaekumeniczna,pomieszczeniedlamodlitw,opracowaniew�asne il.69Detalkaplicy,opracowaniew�asne Fasady odlewane z betonu w szalunkach deskowych, oddaj� naturalny rysunek i faktur� drewna z odwzorowaniem s�oi a nawet defekt�w desek, �zabrudze� w postaci trawy i wynikaj�cych z niedoskona�o�ci technologii p�cherzyk�w powietrza. Szary beton eksponuje sw�zmienn�natur�ukazuj�cr�n�barw�w odcieniachszaro�ciiszorstk�faktur�. il.70Kaplicaekumeniczna,dziedziniec,opracowanie w�asne 41 Domu opieki dziennej zaprojektowano w podobnej stylistyce co s�siednie budynki. Du�e, ale o r�nych wymiarach otwory okienne na p�aszczyznach elewacji, stanowi� elementy kompozycyjnej gry geometri� p�askich i kubicznych form. Jasny kolor betonu oraz proporcje element�wstwarzaj�szanse,�earchitekturab�dziejasna iczytelna. il.71Centrumintegracjispo�ecznej. fragmentelewacjizachodniej,opracowaniew�asne 3.3. Rozwi�zaniafunkcjonalne . Domopiekidziennej Projektowane wielofunkcyjne Centrum ma na celu zaspokojenie potrzeb w zakresie opieki zdrowotnej, zapewnienia ci�g�ej edukacji i r�nych form rozrywki, a w konsekwencji wspieranie os�b starszych i ich rodzin. Centrum ma stwarza� tak�e szans� na rozwijanie pe�nego potencja�u umiej�tno�ci ludzi, wymian� do�wiadcze� i integracj� wszystkich pokole�bez wzgl�dunastatusspo�eczny czymaj�tkowy. 42 Dwukondygnacyjny budynek zlokalizowany przy wje�dzie na dzia�k� zaprojektowany na rzucie prostok�ta o wymiarach 50x30m. Realizuj�c za�o�enia programowo-funkcjonalne, na parterze zaprojektowano stref� wej�ciow� -hol, recepcj�, pomieszczenia sanitarne, w dalszej cz�ci sal� fitness, pomieszczenia rehabilitacyjne, stref� rozrywki oraz sal� wielofunkcyjn� dla 80 os�b (miejsce koncert�w, przedstawie�, prelekcji, akcji charytatywnych). Na pi�trze zlokalizowano pokoje administracyjne pracownik�w, kawiarni� z widokiem na morze. Pomieszczenia techniczne i gospodarcze zlokalizowano w pomieszczeniach na pi�trze. W zachodniej stronie budynku zaprojektowano wyj�cie do ogrodu gdzie umieszczono otwart� si�owni�, miejsca spotka� przy ognisku, miejsca piknik�w oraz ogr�dkidouprawy warzyw,drzew ikrzew�wowocowych iozdobnych. Pomi�dzy strefami funkcjonalnymi sta�ego zaplanowano przej�cie na poziomie +1, kt�re w formie krytej k�adki ��czy dwa budynki, zapewniaj�c widok na ca�o�� za�o�enia z r�nych perspektyw. il.72Centrumintegracjispo�ecznej, rzutparteru ipi�tra,opracowaniew�asne . Budynekopiekinadosobamistarszymi Podstawow� funkcj� budynku b�d�cego rodzajem �domu seniora�, jest opieka nad osobami starszymi. B�d� oni mieszkali w pokojach dwu i jednoosobowych. Przewidziano r�wnie� pokoje dla os�b wymagaj�cych specjalnej opieki medycznej, jednak�e nie w formie szpitalnej. Jak powiedziano celem o�rodka jest integracja ludzi �yj�cych w r�nego rodzaju zwi�zkach, a wi�c nie rozdzielanie os�b starszych znajduj�cych si� w r�nym stanie i 43 kondycji psychofizycznej a� do czasu, kiedy jest to konieczne. Obiekt ma dawa� mo�liwo�� pobytu i opieki nad lud�mi w warunkach zbli�onych do domowych. Opiek� nad mieszka�cami b�d� sprawowa�y osoby sta�ego personelu oraz wolontariusze przebywaj�cy w o�rodku przez jaki� czas. Opiek� lekarsk� zapewni lekarz odwiedzaj�cy o�rodek regularnie, dost�pnytak�e wraziepotrzebywczasie ca�odobowego dy�uruzdalnego. Budynek na planie kwadratu o wymiarach 50x50 metr�w ma trzy kondygnacje: dwie nadziemne i jedn� podziemn�. Uk�ad z wewn�trznym dziedzi�cem i biegn�c� dooko�a niego komunikacj� odwo�uje si� do za�o�e� klasztornych. Nie wyst�puj� one w tak zdecydowanych formach w zespo�ach cerkiewnych, jednak�e doceniaj�c ich warto�ci przestrzenne i funkcjonalne zastosowano je w projekcie. Wn�trze budynku widocznie dzieli si� wyra�nie na dwie cz�ci: p�nocn� i po�udniow�. Od strony po�udniowej znajduj� si� pomieszczenia na pobyt ludzi, w kt�rych przeszklenia wytwarzaj� energi� oraz wprowadzaj� do wn�trza �wiat�o. Natomiast od strony p�nocnej zaprojektowano pomieszczenia praktycznie nie wymagaj�ce �wiat�a dziennego (zapleczejadalni,pomieszczeniagospodarcze, techniczne). Na parterze znajduj� si� pomieszczenia pobytu sta�ego i czasowego, jadalnia z zapleczem kuchennym, pokoje wypoczynkowe, biblioteka z czytelni�. Na pi�trze zaprojektowano apartamenty z ma�ym aneksem kuchennym dla personelu i odwiedzaj�cych. Wyr�nia si� kilka funkcjonalnych uk�ad�w pokoi dla pensjonariuszy, kt�re zale�� od liczby os�b w pokoju i stopnia samodzielno�ci. Aby odwiedzaj�cy mogli w pe�ni cieszy� si� okolic� i jej widokami, zaprojektowano taras, do kt�rego dost�p maj� pokoje znajduj�ce si� od strony po�udniowej. Obiekt ten ma zapewnia� swoim mieszka�com maksymalny komfort, kontakt z innymi lud�mi, mo�liwo�� odizolowania si� a tak�e kontakt z natur�. Przewidziano mo�liwo��wyj�ciaz pokoinawewn�trznydziedziniecpoprzezbiegn�cydooko�a korytarz. il.73Budynekopiekinadosobamistarszymi, rzutpiwnicy,parteruipi�tra,opracowaniew�asne 44 �Kaplica ekumeniczna Za pomoc� k�adki-mostu, rodzaju architektonicznej promenady na poziomie +1 odwiedzaj�cy mog� dosta� si� na teren kaplicy ekumenicznej. D�ugi zadaszony ��cznik ko�czy si� spiralnymi schodami, kt�re stanowi� formalny akcent na dziedzi�cu kaplicy. Kaplica jest miejscem �wi�tym dost�pnym dla wszystkich, bez wzgl�du na wyznanie czy stosunek do religii. Funkcjonalnie kaplica ekumeniczna sk�ada si� z dw�ch pomieszcze� otwartej sali g��wnej i zamkni�tej sali skupienia. Wi�ksze pomieszczenie g��wnej sali jest przeznaczone dla wiernych podczas nabo�e�stw i du�ych �wi�t prawos�awnych, podczas kt�rych ludzie mog� podchodzi� do ikonostasu i uczestniczy� w liturgii lub tylko obserwowa� j�23. Pomieszczenie du�ej sali jest otwarte, nieogrzewane. Sala ekumeniczna natomiast jest ogrzewanym mniejszym kameralnym pomieszczeniem dost�pnym dla wszystkich. Chwila skupienia, wyciszenia i koncentracji my�lipotrzebna jest ka�demu. Szaty, stroje,�wiece, kadzid�a iinnysprz�tb�d�przechowywanezaikonostasem,wsalig��wnej. il.74Kaplicaekumeniczna,rzut parteru,pi�tra,przekr�jielewacje, opracowaniew�asne 23 Kap�an Cerkwi Prawos�awnej sprawuj�cy liturgi�, [has�o:] pop, [w:] https://pl.wikipedia.org/wiki/Pop_(kap%C5%82an), (dost�p: 5.06.2022), Pop(zgr.papas(......))�dawne okre�lenie kap�ana w Cerkwi prawos�awnej i katolickich Ko�cio�ach wschodnich, w �redniowieczuu�ywane tak�e wobec ksi�y rzymskokatolickich. Obecnie pop to duchowny, ksi�dz prawos�awny lub greckokatolicki[1].Jesttoterminog�lnos�owia�ski,odpop.-a,st�dte�ww�gierskimpap,zapo�yczoneprawdopodobnie ze staro-wysoko-niemieckiego pfaffo (�kap�an�). W j�zyku staropolskim s�owu ksi�dzodpowiada� w�a�nie pop (np. w Psa�terzu floria�skim 70, 77; 109,5; 131,9; 131,17, czy Pirzwy popLasota � Sylwester I[pirzwy � pierwszy, Lasota � od�ac. silvester � le�ny] w �Pie�ni o Wiklefie�)do IIpo�owyXIVwiekuwMa�opolsceina�l�skuidopierwszejpo�owyXVIwiekuwWielkopolsceiMazowszu(�). Wierni prawos�awni w krajach s�owia�skich u�ywaj� okre�lenia batiuszka (bia�. .......)lubotiec(ros.....)zimieniem.Jego�onatomatuszka.Wregionach,gdziedominujetradycjaukrai�ska (�emkowszczyzna, dawna Galicja), spotyka si� czasem okre�lanie ksi�dza tytu�emjegomo��(ukr.........),ajego�ony�jejmo��(ukr.......). W 1774 cesarzowa Maria Teresa Habsburg zmieni�a na terenie Galicji nazw� Ko�cio�akatolickiego obrz�dku bizantyjsko-ukrai�skiego z �unicki� na �greckokatolicki�, zakazano r�wnie�stosowaniaokre�lenia�pop�narzeczksi�dzaiproboszcza. 45 3.4. Rozwi�zaniakonstrukcyjne, materia�owe iinstalacyjne kaplicy 3.4.1. Rozwi�zania konstrukcyjne Posadowieniebudynku P�yta fundamentowa wraz ze �cianami piwnic i stropem nad piwnicami �elbetowa, posadowiona na palach. W sytuacji gdy dzia�ka ma spadek a grunt jest nasi�kliwy i istnieje niebezpiecze�stwo osuwisk, dobrym rozwi�zaniem jest wykonanie fundament�w na g��bokich palach. Pale si�gaj� w g��b gruntu i przenosz� ci�ar budynku na jego bardziej wytrzyma�e warstwy no�ne a tak�e (za spraw� tarcia) na powierzchnie boczne pali. W budynku podpiwniczonym konieczne jest wykonanie wzmocnienia �cian fundamentowych i piwnicznych w postaci �elbetowych s�up�w. Wzmocnienie zabezpieczy �ciany przed odkszta�ceniem w wyniku bocznego naporu gruntu od zewn�trz. W celu zmniejszenia nasi�kliwo�ci i ochrony przed korozyjnym dzia�aniem zwi�zk�w chemicznych zawartych w wilgotnym gruncie �ciany fundamentowe obustronnie impregnuje si� emulsj� asfaltowokauczukow� (izolacja pionowa). Konstrukcja �cian zewn�trznychi�cianywewn�trznej �ciany zewn�trzne zaprojektowano jako �elbetowe dwuwarstwowe sk�adaj�ce si� z konstrukcyjnej warstwy no�nej jako �ciany wewn�trznych i warstwy zewn�trznej, elewacyjnej. Zak�ada si�wyko�czenie obuwarstw wjako�cibetonu architektonicznego. Ze wzgl�du na ograniczon� grubo�� uk�adanego materia�u izolacyjnego z przyczyn technologicznych, warstwa konstrukcyjna takiej �ciany powinna r�wnie� wykazywa� dobre w�asno�ci ciep�ochronne, aby mo�liwe by�o uzyskanie niskiego wsp�czynnika przenikania ciep�a. �ciany zewn�trzne w kaplicy zaprojektowano w konstrukcji typu sandwich, kt�ra sk�adaj� si� z izolacji termicznej umieszczonej mi�dzy wewn�trzn� i zewn�trzn� wylewk� betonow�. Rozwi�zanie to zosta�o zaprojektowane w celu uzyskania jednolitego wygl�du elewacji�cianwewn�trznychizewn�trznych. W zwi�zku z za�o�eniami architektonicznymi i d��eniem do uzyskania efektu betonu architektonicznego dokonano przegl�du stosowanych rozwi�za� w literaturze technicznej przedmiotu (Detail: Concrete Technology, 2016) Spo�r�d sposob�w uzyskania izolacyjno�ci 46 termicznej poprzez ocieplenie zewn�trzne i ok�adziny wisz�ce, ocieplenie wewn�trzne oraz typusandwich, wybrano toostatnie. Fasady odlewane w szalunkach deskowych (lub p�ytowych z wysokiej jako�ci wodoodpornej sklejki, lub w szalunkach mieszanych -deskowych i p�ytowych), oddaj� naturalny rysunek i faktur� szalunku z zamierzonymi punktowymi odwzorowaniami s�oi, uk�adu i defekt�w desek, odciskami okolicznej ro�linno�ci, zatopionymi w betonie kamieniamizterenu dzia�kioraz technologicznymi p�cherzykamipowietrza. Konstrukcja stropodachu Pod�o�em pod pokrycie dachowe jest monolityczna p�yta stropowa na powierzchni kt�rej ukszta�towano spadek (min. 3%) umo�liwiaj�cy samoczynny, grawitacyjny sp�yw wody. Dach odwr�cony jest zwie�czony attyk� wzd�u� �cian zewn�trznych, kt�rej wysoko�� wynosi min. 30 cm. w najni�szych miejscach. Atrakcyjnym sposobem na u�ytkowanie dachu odwr�conego b�dzie utworzenie na jego powierzchni warstwy, pozwalaj�cej na zasianie trawylub�wiru. 3.4.2. Rozwi�zania materia�owe Przegrody budowlane Warstwyprzegr�dbudowlanych wgopis�wnarys. rzutu1:50inarys. detalu Posadzkiwpomieszczeniach �ywiczne wkolorzeszarym Szklenie Szklenie �wietlika dachowego w cz�ci cerkiewnej -przeszklenie warstwowe zespolone, klejone ze szk�a bezpiecznego, dwukomorowe, na konstrukcji wsporczej ze szk�a konstrukcyjnego. Szklenie du�ego okna widokowego w cz�ci ekumenicznej -przeszklenie warstwowe, dwukomorowe +szyba klejona. Zestaw ow�a�ciwo�ciach termicznych iakustycznych. Drzwi wewn�trzne drewniane, z litego d�bu, warstwowe izolowane termicznie, wyposa�onewsamozamykacze, odpornena dzia�anie czynnik�wzewn�trznych. 47 Drzwiewakuacyjne, dodatkowe �ukryte�, ok�adzina betonowa na konstrukcji stalowej, warstwowe izolowane termicznie, uruchamiane instalacj� po�arow�, poruszane mechanicznie si�ownikamielektrycznymi,konstrukcja indywidualna. 3.4.3. Rozwi�zania instalacyjne W projektowanej zabudowie przewidziano wyposa�enie obiekt�w w nast�puj�ce instalacje: -wodyu�ytkowej docel�w bytowych ipo�arowych, -kanalizacjisanitarnej, -kanalizacji wody szarej (wody zu�ytej do mycia i k�pieli powt�rnie u�ywanej w urz�dzeniachsanitarnych) -kanalizacji wody deszczowej (wody gromadzonej w zbiornikach do powt�rnego wykorzystania douprawy ro�lin), -kanalizacjiwodydeszczowejrozs�czanejw terenie iodprowadzanejpozateren, -gazoweji/lubpompciep�adocel�w grzewczych, -elektrycznej zasilania urz�dze�io�wietlenia, -elektrycznej fotowoltaicznej, -teletechnicznej � sieci strukturalnej, BMS (Building Management System), SAP system alarmu po�aru, DSO (d�wi�kowego systemu ostrzegawczego), CCTV (telewizji dozorowej),telewizjisatelitarnej. Wi�kszo�� pomieszcze� technicznych przewidziano w poziomie piwnic. Niezb�dne urz�dzenia wymagaj�ce dost�pu do powietrza zewn�trznego (agregaty wody lodowej) przewidziano na najwy�szych kondygnacjach, jako wbudowane w gabaryty budynk�w. Dla pomieszcze� si�owni, sali koncertowej oraz stref fizjoterapii, takie pomieszczenia przewidzianona poziomiepi�tra. O�wietlenieelektryczne pomieszcze�wbudowane wwarstwy �cian. Wszystkieinstalacje wbudowane wwarstwy �cian. 48 Ogrzewanie cz�ciekumenicznejpod�ogowe. Kana�ywentylacjinawiewnejiwywiewnejprowadzone podposadzk�. Wyposa�eniewn�trz: Ikonostas -konstrukcja drewniana z wzmocniona elementami stalowymi, pokryta z�otemp�atkowym. �awki w cz�ci ekumenicznej drewniane, z litego drewna d�bowego, zaimpregnowanego i dwukrotnie lakierowanego. Zabezpieczone przed dzia�aniem warunk�w atmosferycznych. Dominuj�cykolorwkaplicy tokolorjasnyszarykolor betonuarchitektonicznego. Elementywyposa�enia wkolorzenaturalnym drewna. Elementymetalowe zestalinierdzewnej matowej. Kolor z�oty na betonowym p�aszczu �wietlika, zatarty do efektu �starego z�ota�, impregnowany, odpornynaopady atmosferyczne. 3.5. Dost�pno��dla os�bniepe�nosprawnych Wszystkie obiekty projektowanego za�o�enia s� dostosowane dla os�b z r�nego rodzaju niepe�nosprawno�ciami. Opr�cz rozwi�za� wymaganych przepisami w budynkach i zagospodarowaniu terenu zastosowanozasadyprojektowania uniwersalnego. Na parkingu przed budynkiem zaprojektowano miejsca parkingowe dla niepe�nosprawnych. Wej�cie do obiekt�w mo�liwe jest z poziomu terenu. Ze wzgl�du na du�e zr�nicowanie wysoko�ci terenowych przewidziano �cie�ki, kt�rych spadek nie przekraczadopuszczalnejwarto�ci5%. Wszystkie pomieszczenia higieniczno�sanitarne zaprojektowano zachowuj�c wymagane pole wolnej przestrzeni manewrowej o wymiarach 1,5 m x 1,5 m. Pomieszczenia WC i �azienki przeznaczone specjalnie dla niepe�nosprawnych wyposa�ono w specjalne urz�dzenia, uchwyty, sygnalizacj� przywo�awcz� typu call-hear, wa�ne z punktu widzenia 49 dost�pno�ci i bezpiecze�stwa pomieszczenia i urz�dzenia zaopatrzono w opisy w j�zyku Braille�a. W budynku opieki nad osobami starszymi przewidziano pok�j, kt�ry w pe�ni dostosowany jest do u�ytku dla os�b poruszaj�cych si� na w�zku. Dodatkowo ten budynek jak i dom pobytu dziennego wyposa�ony zosta� w wind� o wymaganych wymiarach kabiny minimum 1,1 m x 1,4 m. Wszystkie drzwi zewn�trzne i wewn�trzne maj� wymagan� szeroko��,min. 90cmw�wietleo�cie�nicy. 3.6. Rozwi�zaniaproekologiczneienergooszcz�dne Rozwi�zania budowlane: zastosowanie materia��w budowlanych pochodz�cych z miasta i okolicy o wysokim stopniu recyklingu, brak materia��w sprowadzanych z odleg�ych miejsc, zastosowanie materia��w termoizolacyjnych i przeszkle� w wysokich parametrach izolacyjnych. Rozwi�zania architektoniczne: zwarta bry�a, os�ony i �aluzje ochraniaj�ce przed nadmiernymi zyskami ciep�a od promieniowania s�onecznego, niewielkie przeszklenia od p�nocy, du�e od po�udnia i zachodu, taras zacieniaj�cy od po�udnia, k�adka-promenada na pi�trzeodpo�udnia,podcie�odp�nocy. Urz�dzenia i instalacje: zbiorniki wody deszczowej, instalacja �wody szarej�, kolektory s�oneczne (do podgrzewania wody u�ytkowej), ogniwa fotowoltaiczne (do produkcji energii elektrycznej), instalacja ogrzewania wykorzystuj�ca ze wzgl�du na du�y dost�pny teren gruntowe pompy ciep�a, lokalne kot�y opalane biomas� i/lub grzejniki przep�ywoweelektryczne. Urz�dzenia aktywne steruj�ce pozyskiwaniem i zu�yciem energii: zintegrowany system BMS automatycznie nadzoruj�cy o�wietlenie, zyski ciep�a od promieniowania s�onecznegozapomoc�sterowania systemem�aluzjiios�onprzeciws�onecznych. 50 3.7. Warunkiochronyprzeciwpo�arowej Wprojekcie zastosowanopolskieprzepisydotycz�ce ochronyprzeciwpo�arowej. Poszczeg�lne budynki zespo�u zaliczono do kategorii zagro�enia ludzi i klas odporno�cipo�arowej: Budynek Kategoria zagro�enia ludzi Klasa odporno�ci po�arowej Dom opieki dziennej ZL II �B� Budynek opieki nad osobami starszymi ZL II �B� Kaplica ZL I �B� ZL I -zawieraj�ce pomieszczenia przeznaczone do jednoczesnego przebywania ponad 50 os�b nieb�d�cych ich sta�ymi u�ytkownikami, a nieprzeznaczone przede wszystkim do u�ytku ludzi o ograniczonej zdolno�ci poruszania si�. ZL II -przeznaczone przede wszystkim do u�ytku ludzi o ograniczonej zdolno�ci poruszania si�, takie jakszpitale, ��obki, przedszkola, domy dla os�b starszych. Stosownie do klasy odporno�ci po�arowej budynk�w przewidziano klasy odporno�ci ogniowej element�w budynk�w (konstrukcj� no�n�, strop�w, dachu, �cian zewn�trznych i wewn�trznych). We wszystkich budynkach zespo�u zapewniona jest wymagana d�ugo�� dr�g oraz przej�� ewakuacyjnych, z zachowaniem odpowiednich odleg�o�ci. Przewidziano instalacj� hydrantow� wewn�trzn�. Ze wzgl�du na wyst�puj�c� kategori� zagro�enia ludzi ZL I w projektowanym budynku zapewniono drog� po�arow� o szeroko�ci 4 m oddalon� od tych obiekt�w w odleg�o�ci 5m. Wewn�trzne klatki schodowe przewidziano jako osobne strefy po�arowe, z kt�rych zapewnione jestwyj�cie na zewn�trzobiektu. Poniewa� budynek kaplicy mo�e pomie�ci� powy�ej 50 os�b, zaprojektowano dwa wyj�cia ewakuacyjne oddalone od siebie o min. 5m (osiowo): przez otw�r drzwiowy sta�y i przez otw�r drzwiowy �ukryty�, ale trwale oznaczony, uruchamiany automatycznie przez sygnalizacj�po�aru zainstalowan�w kaplicywraziezagro�enia. Droga po�arowa zewn�trzna biegnie wzd�u� ca�ego zespo�u w odleg�o�ci od 5 do 25 modbudynk�w ima szer. 4m. Przewidziano instalacj� hydrantow� zewn�trzn� z hydrantami do poboru wody do cel�w ga�niczych. 51 3.8. Podstawowedaneliczbowe Powierzchniazabudowy: 5336m2 Powierzchniau�ytkowa:9242m2 Liczbakondygnacji:2 Najwi�kszawysoko�� budynku:12,4m Wysoko��kondygnacji w�wietlestrop�w:3m 52 4. BIBLIOGRAFIA . Anderson R., Sternberg M. Modern Architecture and the Sacred, Religious Legacies and Spiritual Renewal,London2020. . Architektura Sakralna,�A&B� 10/2009. . BellowA.,BrownK.,SmitJ., Health Benefits of Urban Agriculture, http://www.foodsecurity.org/UAHealthArticle.pdf,(dost�p:5.06.2022) . Bermudez J., Transcending architecture, Contemporary view on sacred spaces, Waszyngton2015. . Bermudez J., Architecture, Culture, and Spirituality,Waszyngton2016. . Bielak-Zasadzka M., D�browska M., �Kszta�towanie przestrzeni obiektu hospicjum w odpowiedzi na potrzeby behawioralne jego u�ytkownik�w� [w:] Potrzeby os�b starszych, t. 3, red. Beata Komar, Anna Szewczenko, Gliwice 2017, s. 42-52, https://delibra.bg.polsl.pl/dlibra/publication/48246/edition/44102/content?ref=L3B1Y mxpY2F0aW9uLzgzMDI3L2VkaXRpb24vNzM5MDE,(dost�p:5.06.2022). . Bogdan M., Miejsce o�tarza i tabernakulum w architekturze wn�trza ko�cielnego po Soborze Watyka�skim II, Builder 12/2021,s.16-22,https://builderscience.pl/ resources/html/article/details?id=224941&language=pl,(dost�p:5.06.2022) . BondarukM., Nauka o nabo�e�stwach prawos�awnych, Bia�ystok1987. . Chapelle a Laski, Pologne, L�achitecture D�Aujoud�hui,21/1948. . Concrete Technology,�Detail�,6/2016. . Dobricyna I., From postmodernism to non-linear architecture: Architecture in the context of modern philosophy and science.pdf (dost�p:14.07.2022) . Ecclesiastical Building,�Detail�,9/2004. . EncyklopediaPWN,https://encyklopedia.pwn.pl(dost�p:5.06.2022). . Educalingo,https://educalingo.com/pl/dic-ru/genplan(dost�p:5.06.2022). . Gibson W., BIG, Bjarke Ingles Group, Formgiving. An Architectural Future History, Taschen2020. . GoodchildA.,GrieveA.,CrippaE., Victor Pasmore: Towards a New Reality, Lund Humphries,2016. . JencksCh., Ruch nowoczesny w architekturze,t�um. Morawi�ska A., Pawlikowska H., Warszawa1987. . JunHee K., Young-Chan Y., Composite Behavior of a Novel Insulated Concrete Sandwich Wall Panel Reinforced, Seoul 2015, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28787978/(dost�p:5.06.2022). 53 . Kahn L., Between Silence and Light: Spirit in the Architecture of Louis I, Boston 1985. . Katona V., From Static Space to Dynamic Architecture: The Changing Principles of Contemporary European Church Architecture, Budapeszt 2015. https://www.academia.edu/12870888/From_Static_Space_to_Dynamic_Architecture_ The_Changing_Principles_of_Contemporary_European_Church_Architecture, (dost�p:5.06.2022) . Knauff M., Podstawy projektowania konstrukcji �elbetowych i spr�onych wed�ug Eurokodu 2, Wroc�aw 2006. . Kosenkova A. K., The main directions of modern church architecture: the construction of Orthodox churches in Poland at the turn of XX -XXI century.pdf (dost�p:13.07.2022) . KowalskiK., Projektowanie bez barier � Wytyczne, Warszawa 2016. . Loos A., Ornament i zbrodnia. Eseje wybrane, t�um. St�pnikowska-Berns A., Warszawa 2013. . Petrov-Spiridonov N., Korotaev N., Religious and philosophical boundaries of an architectural type of modern orthodox church�, Moscow architectural Institute, Moskwa2006. . Rabiej J., Tradycja i Nowoczesno�� w architekturze Ko�cio��w Katolickich, Gliwice 2004. . Rosier-Siedlecka M., Posoborowa architektura sakralna,Lublin1980. . Torgerson M., Greening spaces for worship and ministry: congregations, their buildings, and creation care,Herndon 2012. . Turbasa J., Ukryte Pi�kno, Architektura Wsp�czesnych Ko�cio��w,Warszawa2019. . W�sC., Antynomie wsp�czesnej architektury sakralnej, Wroc�aw2008. . Wawrzyniak W., Sacrum w architekturze,Wroc�aw1996. . Wr�bel P., Reprezentacje przestrzeni miejskiej w fotografii powietrznej jako narz�dzia badawcze w edukacji architektonicznej [w:] Architektura Miasto Pi�kno, t. 2,red. A. Jasi�ski,M. Skaza,Krak�w2022,s. 333-344. . W�grzyn M., Wyd�u�anie �ycia ludno�ci a problem zapewnienia bezpiecze�stwa zdrowotnego,�StudiaEkonomiczne� 167/2014. . ZaknicI.,PertuisetN., Le Corbusier: Journey to the East,Cambridge,Mass. 1987. Akty prawne 54 . Rozporz�dzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunk�w technicznych, jakim powinny odpowiada� budynki i ich usytuowanie; Dz.U. 2022poz. 1225 . Rozporz�dzenieMinistraSprawWewn�trznychiAdministracjizdnia24lipca2009r. w sprawie przeciwpo�arowego zaopatrzenia w wod� oraz dr�g po�arowych; Dz.U. 2009nr124poz. 1030 Filmy . Architecture of Infinity,ChristophSchaub,2018. 55 5. SPISILUSTRACJIIICH�R�D�A il.1,2EmilSteffanandHeinrichKahlefeld,St. LawrenceChurch,Monachium,1955 [https://www.laurentius-muenchen.de/ueber-uns/oratorium/] il.3,4Le Corbusier, KaplicaNotreDameduHautw Ronchamp,Francja,1955, [ https://www.bryla.pl/kaplica-notre-dame-du-haut-w-ronchamp-wyjatkowa-architektura-sakralna-le-corbusiera-ikony-architektury ] il.5-7MarioBotta,BeatoOdoricoChurch,Pordenone, Italy, 1987�92, [https://divisare.com/projects/452396-mario-botta-stefano-maniero-chiesa-del-beato-odorico] il.8,9MarioBotta,KatedraZmartwychwstaniaw �vry, Francja,1995,[https://cathedrale-evry.net/textes/polski.htm] il.10,11FrankLloydWright,CerkiewPrawos�awnawMilwaukee,Wauwatosa,USA, 1961, [https://wrightinwisconsin.org/annunciation-greek-orthodox-church] il.12 Herzog&deMeuronChurchinZurich,projektkonkursowy,rzuty,1989, [https://spyskrapbook.tumblr.com/post/183827556425/greek-orthodox-church-z�rich-switzerland] il.13-15Herzog &deMeuron ChurchinZurich,projektkonkursowy, model fizyczny, 1989, [https://spyskrapbook.tumblr.com/post/183827556425/greek-orthodox-church-z�rich-switzerland] il.16,17JerzyNowosielski,Cerkiew w Bia�ym Borze, 1997, [http://salonliteracki.pl/new/do-zobaczenia/939-jerzy-nowosielski-cerkiew-w-bialym-borze] il.18Jerzy Nowosielski,Cerkiew w Bia�ym Borze, wn�trze, 1997, [http://salonliteracki.pl/new/do-zobaczenia/939-jerzy-nowosielski-cerkiew-w-bialym-borze] il.19,20CerkiewNarodzenia Przenaj�wi�tszejBogurodzicy, Lw�w, 1997,[https://mapio.net/wiki/Q2855761-uk/] il.21-25OpactwoNovy Dvur wCzechach,JohnPawson,1999-2004[http://www.johnpawson.com/works/abbey-of-our-lady-of-novy-dvur] il. 26,27TadaoAndo, Przestrze�medytacji,Pary�,siedzibaUNESCO,1989 [https://docplayer.pl/67070276-Geometria-determinowana-swiatlem-i-materia-jako-imperatyw-tworczy-architektury-tadao-ando.html] il.28,29Bruder KlausField Chapel, Niemcy, Peter Zumthor, 2007 [https://www.archdaily.com/106352/bruder-klaus-field-chapel-peter-zumthor] il.30,31Chapel inMiljana,Chorwacja,Alvaro SizaVieira,2021[https://www.archdaily.com/975910/chapel-in-miljana-alvaro-siza-vieira] il.32-34MaciejNowicki,kaplicawLaskach,projekt, 1948[L�achitectureD�Aujoud�hui,21/1948,s.51;] il.35-38Ko�ci�w. Jadwigi, Krak�w,RomualdLoegler,JacekCzekaj,MarekPiotrowski,1979. [http://inmemoriam.architektsarp.pl/pokaz/jacek_bronislaw_czekaj,379] il.39ApolloPawilon,VictorPasmore, Anglia,1969[https://pl.wikipedia.org/wiki/Victor_Pasmore] il.40Analiza skaliobiekt�w u�yteczno�cipublicznej. Opracowaniew�asne. il.41CentrumOdessyzlotuptaka,il.42SchodyPotiomkinowskie,Odessa [https://bestin.ua/break/pochemu-odessu-lyubyat-bolshe-chem-monte-karlo-i-chto-my-vse-delaem-tam-na-vyxodnyx/] il.43HotelBristol,Odessa. il.44Pasa�,kostiumarchitektoniczny,Odessa [https://blog.ostrovok.ru/gorod-s-xarakterom-chto-posmotret-v-odesse/] il.45Port,Odessa. il.46LatarniaWoroncowa,Odessa [https://od.vgorode.ua/news/dosuh_y_eda/266124-odesskyi-maiak-vnov-otkryt-dlia-poseschenyia] il.47 MPZP,Odessa(162,4km2)[https://arhimas.com/genplan-odessy-generalnyj-plan-odessy-2015-2014-2013-2012/] il.48MPZP, Krak�w (327km2) obrys Odessyna�o�onydlapor�wnaniaskalimiast,opracowaniew�asne il.49PlanOdessy, centrummiastailokalizacjaprojektu,opracowanie w�asne il50 Dzia�ka,lokalizacjaprojektu,zdj�ciesatelitarne,opracowaniew�asne il.51-53 fot. zdj�ciadzia�ki,archiwumw�asnyautorki il.54,55 Zdj�ciadzia�kizrobionew2014roku,widoknalatarni�morsk� [https://dumskaya.net/news/pod-ilichevskom-snesli-butaforskiy-mayak-stavshi-066133/] il. 56-58fot. zdj�ciawybrze�az2010,2017i2018roku,archiwumw�asnyautorki il.59Szkic,opracowaniew�asne il.60Rzutparteru,opracowaniew�asne il.61Schematpowstawaniabry�y, opracowaniew�asne il.62Szkice, poszukiwaniekompozycji,opracowaniew�asne il.63Budynekopiekinadosobamistarszymi, po�udniowa elewacja,opracowaniew�asne 56 il.64Kaplicaekumeniczna,widokzlotu ptaka,opracowanie w�asne il.65Dziedziniec kaplicy, opracowanie w�asne il.66Kaplicaekumeniczna,widokod�rodka,opracowanie w�asne il.67Roboczymodel fizycznykaplicy, opracowaniew�asne il.68Kaplicaekumeniczna,pomieszczeniedlamodlitw,opracowanie w�asne il.69Detalkaplicy,opracowanie w�asne il.70Kaplicaekumeniczna,dziedziniec,opracowanie w�asne il.71Centrumintegracjispo�ecznej. fragmentelewacjizachodniej,opracowaniew�asne il.72Centrumintegracjispo�ecznej, rzutparteru ipi�tra,opracowaniew�asne il.73Budynekopiekinadosobamistarszymi, rzutpiwnicy,parteruipi�tra,opracowaniew�asne il.74Kaplicaekumeniczna,rzutparteru,pi�tra,przekr�jielewacje, opracowaniew�asne 57 6. POMNIEJSZONEPLANSZE PROJEKTOWE 58 59 60 61